Twee teksten over Shoah.

claude lanzmann twee teksten over shoah claude lanzmann sprak deze teksten uit ter gelegenheid van de uitreiking van de aan hem toegekendeverzetsprijs 1993 van de stichting kunstenaarsverzet 1942 1945 de tekst werd eerder slechts in kleine kring verspreid i een toestand van totale rouw meer dan acht jaren zijn verstreken sedert de film shoah voor de eerste maal in parijs werd vertoond in de lente van 1985 ik spreek hier nu over tijd in de objectieve zin van het woord over een periode die in mijn persoonlijke leven als zodanig in het geheel niets heeft betekend het verstrijken van de tijd is aan mij voorbijgegaan volledig in beslag genomen door de enorme prakti sche taken waarvoor ik me elke keer opnieuw gesteld zag wanneer shoah uit kwam in de landen die de film bereikte taken waarop ik absoluut niet was voorbereid heb ik zo goed en zo kwaad als het ging de sitiuatie het hoofd geboden zonder organisatorische achterban zonder infrastructuur en vaak ge voeliger voor de overweldigende en verscheurende gevolgen die in mijn per soonlijke leven het onzekere beheer en de begeleiding van de gigantische film waar ik de maker van was met zich meebrachten dan voor de weerklank die de film direct in de wereld kreeg ik moet bekennen dat ik die achtereenvol gende presentaties van shoah heb beleefd als de respectievelijke uitingsvor men van eenzelfde toestand van totale rouw rouw die de tijddeed stilstaan en ook a l is het zo da t dit alles althans zo schijn t het mij toe nu langza merhand overgaat en zich langzaam herstelt toch blijft bijvoorbeel d mij n wroeging over al die mooie en dringende brieven die ik in de loop van de tijd heb ontvangen en die ik onbeantwoord moest laten symptomatisch voo r de diepe innerlijke ontwrichting de rouw voortgebracht door shoah waardoor ik voor altijd getekend zal zijn het is hier niet de plaats om me te beklagen maar dit stilstaan van de tijd na shoah komt overeen met de reusachtige stilstand gedurende de elf jaren waarin de film gemaakt werd en misschien meer nog met een vanzelf ontstane breuk die op een dag tijdenshet ontstaan van shoah door omstandigheden waar van ik niets kan achterhalen de tijdsordeheeft ontwricht de tijd is voor mij nooit opgehouden niet voorbij te gaan hoe zou je wanneer hij wel voorbij ging elf jaar aan een kunstwerk kunnen blijven werken en hoe vaak is het mij gedurende het ontstaansproces van de film zel f een bewegingsloos ge heel niet overkomen dat ik me met een ongelofelijke schrik alsof ik plotse ling wakkeer schrok en tot de orde werd geroepen realiseerde dat er al weer twee vier zeven tienjaar voorbij waren gevlogen de tijdsorde die eigen is aan shoah de cirkelvormige structuur de onmoge lijkheid to t een compormis ho e fijngevoelig ook me t de chronologie e n 18 lanzmann twee teksten over shoah mijn weigering om de verschrikking letterlijk vorm te laten aannemen vin den zonder enige twijfel hu n oorsprong in deze persoonlijke innerlijke toe stand er is meer dat shoah slechts uit het heden gesmeed is dat het verleden erin lijkt op te lossen zich op te heffen komt doordat de orde die de hele film be heerst en scandeert die van het onheuglijke is de voltrekking va n het on menselijke waarbij ik hoe dan ook tegenwoordig was is juist vanwege de onmenselijkheid en vanwege de huiver waarmee die ons vervult weggescho ven tot op kosmische afstand in een in illo tempore haast legendarisch en als he t war e buiten het menselijk bestaan dit alle s f s niet gebeurd het i s onmogelijk dat dft vijftig jaar geleden heeft kunnen gebeuren tvlaior e long inquo reverentia zonder deze afstand en zonder de gruwel de afstand die door de gruwel is ontstaan is het relaas van shoah als direct tegenwoordig en te gelijk onheuglijk ondenkbaar als louter episch relaas van de tragedie niet mogelijk onmogelijk om te beginnen ook al is het opgebouwd uit getuige nissen ook al is het gebaseerd op precieze historische kennis dit werk staat buiten de officiele geschiedenis elders dan in relatie tot een doorleefd verle den elders dan in het actuele leven van de overlevenden het is d e we t va n het onheuglijke he t niet herinnerbare waaro m he t i n shoah gaat en waardoor de tijd en datgene wat gebeurd is opnieuw tot leven kan komen 19 lanzmann twee teksten over shoah ii hier ist kein warum we zouden de vraag heel simpel kunnen formuleren door te vragen waarom zijn de joden gedood een vraag die meteen als stuitend kan worden ontmas kerd want het voornemen om er iets van te trachten te begrijpen kan als vol strekt stuitend ervaren worden juist het niet begrijpen vormde de ijzeren wet die ik mij gedurende alle jaren van werken aan shoahheb opgelegd ik heb me onderworpen aan die weige ring tot begrip als de enig mogelijke houding tegelijk ethisch en bruikbaar deze hooggestemde instelling deze oogkleppen deze zelfgekozen verblin ding vormden voor mij de vitale voorwaarde voor het scheppingsproces verblinding moet bier verstaan worden als de meest zuivere vorm van kijken de enige manier om zich niet af te wenden van een realitei die letterlijk ver blindend is de ware helderziendheid het voornemen om de blik rechtstreeks en frontaal o p de verschrikking t e richten vereis t dat men afziet va n zijsporen e n ontsnappingswegen en wel om te beginnen de allereerste die zich voordoet de meest centrale en valse namelijk de vraag naar het waarom met het eindeloos vervolg van academi sche oppervlakkigheden en platitudes waar die vraag toe kan leiden hier ist kein warum primo levi vertelt dat die regel van auschwitz hem zo werd ingeprent vanaf zijn aankomst in het kamp door een ss bewaker geen waarom die wet geldt ook voor wie de last van die boodschap op een soortgelijke wijze als primo levi op zich wil nemen want het enige waar het om gaat is voor mij het overdrachtsproces en aan dat overdrachtsproces gaat geen enkele begrijpelijkheid gee n enkele vorm van kennis of wete n vooraf he is enkel en alleen het proces van overdracht waarin het weten en de waarheid aanwezig zijn je kunt maar op een manier radicaal zijn er is geen waarom maar er is ook geen antwoord op het waarom van de weigering om naar het waarom te vra gen op het gevaar af dat men opnieuw vervalt in het soort obsceniteit dat ik zoeven heb omschreven vertaling etty mulder 20