Van hersenkwab tot hersenspinsel. Over de rol van de hersenen bij lees- en schrijfprocessen.

van hersenkwab tot hersenspinsel over de rol van de hersenen bij lees en schrijfprocessen piet van de craen als we lezen en schrijven staan we zelden stil bij de onderliggende pro cessen die dit mogelijk maken ook tal van handboeken over taalkunde blijven hierover aan de oppe rv lakte ze beperken zich tot de vermelding dat lezen en schrijven samen met luisteren en spreken de zgn vier vaar digheden worden genoemd waarbij spreken en schrijven traditioneel als produktieve vaardigheden worden aangezien en luisteren en lezen als receptieve in deze bijdrage wordt geopperd dat deze indeling ten eer ste niet geheel met de werkelijkheid overeenkomt en ten tweede niets zegt over de ingewikkelde processen die er aan het lees en schrijf proces ten grondslag liggen alvorens dieper in te gaan maar het is een vaardigheid die slechts op het lezen en schrijven voor weinigen is weggelegd dat kunnen als dusdanig is het nood alleen volwassenen die over heel wat taal zakelijk de vier vaardig inzicht en een behoorlijk cognitief niveau heden van naderbij te bekij beschikken een taal passief beheersen in ken al snel blijkt dan dat er de zin van ze wel kunnen lezen maar niet belangrijke en vaak onvermoede verschil spreken is niet weggelegd voor jonge kin len bestaan denk maar aan het volgende deren en analfabeten iedere normale mens kan luisteren en de gevolgen van deze hierarchische re spreken maar niet iedereen kan lezen latie tussen de vaardigheden zijn niet ge en of schrijven bovendien heerst er een ring hier volgen er enkele wie een strenge hierarchische relatie tussen de vreemde taal wil leren doet er goed aan vaardigheden alvorens iemand kan spre heel wat luistervaardigheid te verwerven ken moet hij kunnen luisteren en alvorens immers naarmate hij meer begrijpt wordt hij kan lezen en schrijven moet hij kunnen de kans groter dat zijn spreekvaardigheid spreken en luisteren kortom deze vaar toeneemt pas daarna kan hij aan lezen of digheden moeten in een strikte volgorde schrijven beginnen denken een ander ge worden geplaatst eerst luisteren dan volg wie zijn schrijfvaardigheid wil verbe spreken dan lezen en pas dan schrijven teren doet er goed aan veel te lezen want maar zal u zeggen ik kan toch best een er bestaat transfer tussen lezen en de taal alleen passief beheersen lezen bij kwaliteit van het schrijven zoals de hie voorbeeld zonder dat ik ze kan spreken rarchie tussen beide vaardigheden al laat begrijpen of schrijven dat kan inderdaad uitschijnen vw 20 e jaargang nummer 12 sep okt 1990 kortom achter het alledaagse lezen en lijkheden ook had hij de grootste moeite schrijven gaat heel wat schuil in deze bij met het decoderen van complexe maar drage besteed ik vooral aandacht aan de logisch grammaticale constructies zoals fysiologische processen die eraan ten bijvoorbeeld het analyseren van hoofd en grondslag liggen wie zich van deze pro bijzinnen cessen bewust is leraren vormings de man probeerde wel zijn handicap te werkers e d kan van deze kennis ook overwinnen hij hield weliswaar met de gebruik maken tijdens het lees of schrijf grootste moeite zelfs een dagboek bij hij onderwijs in die zin kan dit stuk dan ook kon slechts uiterst moeizaam uit zijn didactisch van belang zijn woorden komen en schrijven bleek een echte marteling uiteindelijk ontwikkelde de man een techniek die hem toeliet vrij is lezen en wel zonder moeite teksten te schrijven schrijven ingewikkeld vreemd genoeg leek dit eerder op een soort van ritmisch proza op een soort van voor wie lezen en schrijven een alle niet bewerkte tekst hij was erin geslaagd daagse activiteit is baart het opzien als het pijnlijke analytische proces van het we de vraag naar de ingewikkeldheid van construeren van zinnen te omzeilen door deze processen stellen wie echter aan paradoxaal genoeg gebruik te maken van zesjarigen lees en schrijfonderwijs geeft langere zinnen in een soort van spreek of wie analfabete volwassenen leert lezen taal het resultaat dat ik hier in vertaling en schrijven die beseft dat er hierbij wel weergeef ziet er ongeveer zo uit een en ander komt kijken niet alleen kun nen we wijzen op de strikt motorisch me hier zit ik nu te schrijven mijn vrienden chanische processen zoals hoe iemand en o ik heb het overleefd en o mijn vrien zijn of haar pen moet vasthouden maar den ik zoek naar mijn woorden om uit ook op de coordinatieprocessen die er drukking te geven aan mijn vreselijke ziek voor moeten zorgen dat wat bijvoorbeeld te woorden mijn vrienden die o zo geschreven wordt gecontroleerd wordt langzaam op papier komen en ik twijfel door het te lezen en te evalueren aan eraan of jullie kunnen begrijpen o mijn gaande vorm en inhoud ten slotte weten vrienden al die jaren die ik ziek geweest we uit taalpathologisch onderzoek bij ben luria 1977 p 117 mensen die door een of ander hersenlet sel het vermogen om te lezen en of te het is duidelijk dat hier van een bijzonder schrijven zijn kwijtgeraakt dat de hersen soort tekst sprake is zo voldoet hij niet activiteiten die schrijven en lezen mogelijk aan de zakelijke criteria die van schrijf maken bijzonder subtiel en fascinerend zijn produkten van deze aard worden ver een van de interessantste bevindingen langd zoals bondigheid en coherentie bij aangaande dit laatste wordt beschreven voorbeeld het is een soort van poetisch door de russische neuroloog luria luria uitdrukking geven aan gevoelens we 1977 beschrijft de schrijfmoeilijkheden kunnen dit nog het best vergelijken met van een volwassen man met een letsel in een stotteraar die als hij zingt plotseling de linkerhemisfeer als gevolg daarvan met stotteren ophoudt uit deze obser had hij te kampen met ernstige schrijf vatie is heel wat af te leiden maar voorlo moeilijkheden agrafie genaamd maar pig volstaat het volgende kennelijk wordt ook orientatie en woordvindingsmoei het schrijfproces door minstens twee sep okt 1990 nummer 1 2 20 e jaargangvw componenten gestuurd een analytische naargelang van de interactie met de component die de spelling en woord omgeving vinding regelt en een holistische com pas in de zestiger jaren van de 20ste ponent die zich met ritmische aspecten eeuw kon fechners ongelijk worden aan bezighoudt verder blijkt ook dat tussen getoond roger sperry die voor zijn werk beide componenten een belangrijke vorm overigens de nobelprijs heeft gekregen van samenwerking bestaat toonde toen aan wat er precies gebeurt bij patienten van wie omwille van een of het voorgaande voorbeeld is afkomstig andere chirurgische ingreep de hersenen uit de pathologische sfeer nu is er niets zo problematisch als uit pathologische in tweeen moeten worden verdeeld gevallen inzichten proberen af te leiden sperry heeft zijn bevindingen later als voor gezonde mensen laten we het in dit volgt samengevat geval toch maar eens proberen is het mogelijk dat gezonde mensen zouden elke hemisfeer functioneert verder op schrijven zoals luria s patient in de lite een hoog niveau maar het merendeel van ratuur is dit procede alvast niet onbekend de bewuste ervaringen binnen een hemi in het nederlandse taalgebied heeft ten sfeer wordt ontoegankelijk voor de an minste een schrijver het geprobeerd een dere verder zien we dat de parallelle aantal zgn grotesken van paul van functies van de gescheiden hemisferen in ostaijen zijn bijvoorbeeld in een soort van belangrijke mate verschillen het meest half slaap half droomtoestand geschreven opvallende feit is dat de linkerhemisfeer en lijken enigszins op het schrijfproces de mogelijkheid om te spreken behoudt van luria s patient maar we kunnen dit net zoals voor de ingreep terwijl de rech natuurlijk ook zelf proberen ga ergens terhemisfeer niet in staat is om zich uit te rustig ontspannen zitten en laat je pen drukken noch sprekend noch schrij maar wat ronddobberen op het papier vend sperry 1985 p 11 denk niet na mijmer maar wat je zal merken dat wat zo op papier komt afwijkt op school hebben sommigen misschien van wat je normaal op papier zet tevens geleerd dat wat het linkeroog ziet in de is het een leuke activiteit om met kinderen rechterhemisfeer en wat het rechteroog en beginnende schrijvers te proberen ziet in de linkerhemisfeer wordt verwerkt lezen en schrijven die ik voor het gemak dit wordt de kruising van de zenuwbanen nog maar eens samenneem zijn bijgevolg genoemd bij mensen die een gespleten activiteiten waarbij onze hersenen een be brein hebben kan dit overduidelijk wor langrijke rol spelen laten we eens na den gedemonstreerd als het rechteroog gaan hoe dit komt wordt afgedekt en je toont ze een voor werp dan kunnen ze onmogelijk verbaal de hersenorganisatie reageren de rechterhemisfeer is immers stom ze kunnen echter wel met de in 1860 beschrijft de duitse filosoof linkerhand aangeven dat ze het voorwerp gustav fechner een gedankenexperi herkennen ment waarin hij speculeert over wat er op grond van deze dramatische bevin zou gebeuren mochten onze beide her dingen werd het mogelijk de specifieke senhelften van elkaar gescheiden worden functies van de linker en de rechter fechner was van mening dat beide helf hemisfeer vast te stellen het volgende ten zich afzonderlijk zouden ontwikkelen lijstje is er een ruwe samenvatting van mc 20 e jaargang nummer 1 2 sep okt 1990 linkshemisferische functies rechtshemisferische functies de meeste taalfuncties begrijpen van metaforen en prosodische aspecten verbaal geheugen visueel geheugen intellectuele activiteiten intuitieve activiteiten convergerend denken divergerend denken abstraheren concretiseren analyseren synthetiseren deduceren induceren sequentieel multiple objectiveren subjectiveren opeenvolgend gelijktijdig aandacht emotie automatische activiteiten tabel 1 samenvattend lijstje van links en rechtshemisferische functies hierbij moeten wel een aantal belangrijke laten we nu tabel 1 van naderbij bekijken opmerkingen worden gemaakt ten eerste grosso modo kan worden gesteld dat de is dit lijstje niet absoluut geldig deze late linkerhemisfeer instaat voor alle mogelijke ralisatie geldt voor de meerderheid van analytische taken terwijl de rechter rechtshandige mensen en voor een deel hemisfeer de globale aspecten voor zijn van de linkshandigen bij een aantal men rekening neemt de linkerhemisfeer wordt sen zijn de functies bijgevolg omgewis dan ook wel eens metaforisch de rationele seld ten tweede mag een dergelijke lijst hemisfeer genoemd en de rechter de hoe boeiend ook niet doen vergeten dat emotionele wat betekent tabel 1 nu voor we nog slechts bijzonder weinig van de de taalverwerking omdat het louter ver hersenen afweten ten derde is het ver bale tot het terrein van de linkerhemisfeer keerd om de hersenfuncties van elkaar behoort zouden we op het eerste gezicht geisoleerd te zien bij een normaal wer kunnen denken dat het uitsluitend de kend brein werken beide hemisferen linkerhemisfeer is die bij taalverwerking is voortdurend samen en zijn bovenstaande betrokken niets is echter minder waar functies niet van elkaar te onderscheiden patienten met een hersenletsel in de rech anderzijds neemt dit niet weg dat we kun terhemisfeer bijvoorbeeld kunnen uitsluit nen spreken van typisch links en rechts sel geven over het belang ervan voor taal hemisferische taken en communicatie sep okt 1990 nummer 1 2 20 e jaargangvic praten met iemand die een hersenletsel te schakelen maar hierdoor is hij echter heeft in de rechterhemisfeer is een vreem niet meer in staat de tekst analytisch te de ervaring op het eerste gezicht is er bewerken vandaar de herhalingen en re niets aan de hand de woorden en zinnen dundanties een stotteraar die zingt stot lijken perfect normaal maar langzaam be tert niet meer omdat hij net als in het kruipt je het gevoel dat er wat mis is om vorige voorbeeld gebruik maakt van de te beginnen spreekt zo iemand altijd op automatische activiteit van de rechterhe dezelfde toon hij beschikt niet meer over misfeer om deze reden wordt de rechter het vermogen om prosodie in zijn spraak hemisfeer wel eens met het onbewuste te leggen na enige tijd wordt ook dui geassocieerd en hebben sommigen geop delijk dat je gesprekspartner je niet of perd dat de ontwikkeling van de rechter maar half begrijpt metaforen en humor hemisfeer onze hersenen extra zou ont ontgaan hem volledig en na een tijdje wikkelen en onze persoonlijke mogelijk merk je dat een warmaal gesprek vol heden zou uitbreiden zie bijvoorbeeld strekt onmogelijk is de linker en de blakeslee 1980 rechterhemisfeer werken bijgevolg wel degelijk samen de ene zorgt voor de woorden en de syntaxis terwijl de andere lezen en schrijven de betekenis en de wijze waarop alles ge en het brein zegd wordt voor zijn rekening neemt het is een perfect samenwerkend geheel in het eerste deel van deze bijdrage heb ik proberen hard te maken dat lezen en keren we nu terug naar luria s patient hij schrijven ingewikkelde processen zijn hanteert een soort van automatische waarbij onze hersenen in een hogere ver spraak of automatisch schrijven waarbij snelling moeten schakelen hoe hoog die gebruik gemaakt wordt van de automa versnelling precies is kan tegenwoordig tische functies die met de rechterhemi worden nagegaan via de computer in fi sfeer worden geassocieerd hierdoor is hij guur 1 wordt de linkerhemisfeer tweemaal in staat zijn linkerhemisfeer gedeeltelijk uit afgebeeld figuur 1 voorstelling van de linkshe nisferische hersenactiviteit bij stil lezen links en luidop lezen 0 ecms dit crystal 1987 p 260 20 e jaargang nummer 1 2 sep okt 1990 links zien we de hersenactiviteit terwijl de nauwelijks moeite omdat een groot deel proefpersoon stil aan het lezen is rechts van deze activiteiten geautomatiseerd is de hersenwerking als de proefpersoon dingen die we vaak doen doen we im luidop leest duidelijk zichtbaar is dat stil mers zonder erbij na te denken hoe vaak lezen van minstens vier hersenregio s in overkomt het ons niet dat we niet meer de linkerhemisfeer gebruik maakt en dat weten of we al dan niet de kraan hebben luidop lezen nog meer hersenactiviteit im dichtgedraaid of we al dan niet de deur pliceert vanzelfsprekend is ook de hier op slot hebben gedaan dit zijn bezig niet afgebeelde rechterhemisfeer actief heden die we automatisch doen zonder nu is het ook duidelijk waarom beginnen dat we er de linkerhemisfeer bij betrek de lezers vaak moeite hebben met te be ken terwijl we de kraan dichtdraaien zijn grijpen wat ze aan het lezen zijn dit geldt we misschien aan het boodschappen dan vooral voor luidop lezen beginnende lijstje aan het denken of de volgende va lezers moeten immers zoveel technische kantie dingen die we automatisch doen linkshemisferische aspecten onder de knie krijgen dat er a h w geen ruimte laten ook minder geheugensporen na meer overblijft om daar ook nog het be vandaar dat we ons niet meer kunnen gripsvermogen bij te betrekken herinneren of we de kraan dicht hebben gedraaid en de deur op slot hebben ge dat schrijven eveneens en in nog intensie daan bij ervaren schrijvers gaat dit net vere mate een beroep doet op de hersen zo het motorische aspect de richting en activiteit zal nu niemand meer verwonde grootte van het geschrift en dergelijke ren schrijven is immers een motorische meer functioneren op automatische activiteit een vaak creatieve activiteit en rechtshemisferische piloot zodat we ons een leesactiviteit tegelijkertijd is controle geheel op de inhoud kunnen concentre noodzakelijk wat richting en grootte van ren we worden er ons pas opnieuw van het geschrift betreft ten minste als er op bewust als er iets mis gaat figuur 2 laat papier wordt geschreven zien wat er zo al mis kan gaan bij het ervaren schrijvers hebben met dit alles schrijven i t v 22ucr keeia b e7 2 64 a ev z 43 figuur 2 de zinnen de muis kruit uit de muur en de leeuwentemmer eet een banaan geschreven door een patient met een rechtshemsferisch syndroom pit astrova 1990 ser okt 1990 nummer 1 2 20 e jaargangwic deze zinnen zijn geschreven door een pa de oplossing is eenvoudig maak twee tient met een rechtshemisferisch syn groepen een met marokkanen en een droom we merken dat de controlerende met turken maak bij de marokkanen ge functie te wensen overlaat de m de ui bruik van een grammaticale methode en de n en de u leveren problemen op bij de turken van een communicatieve ook zijn er kennelijk moeilijkheden met de hoe kunnen we dit verklaren een moge vormgeving de zinnen staan verspreid op lijke verklaring is de volgende marokka het blad er wordt niet aan het begin van nen spreken meestal ook frans d w z ze de regel en mooi bovenaan begonnen hebben al onderricht in een vreemde taal hetzelfde soort fouten maar nooit in der gekregen de kans is groot dat de me gelijke mate kunnen we overigens ook thode waarmee ze frans hebben geleerd terugvinden bij beginnende schrijvers een sterk op regels gerichte grammaticale lezen en schrijven zijn intensieve activitei methode was vandaar dat ze zich beter ten ze doen een beroep op heel wat vertrouwd voelen met een cognitieve aan functies in de hersenen en als er ook pak als ze een andere vreemde taal leren maar iets misgaat merken we dat onmid turken zijn meestal eentalig ze hebben dellijk aan de kwaliteit van de lees en nog nooit een vreemde taal geleerd bo schrijfprodukten vendien zouden turken eerder holistisch dan analytisch georienteerd zijn eerder rechts dan linkshemisferisch dus van didactiek en het brein daar dat ze zich beter thuisvoeten als er van een communicatieve methode ge in dit gedeelte breng ik enkele ideeen bruik wordt gemaakt die in de eerste naar voren in verband met het brein en de plaats op een globale niet analytische didactiek de vraag die ons hier bezig aanpak berust dit voorbeeld maakt dui houdt is de volgende bieden inzichten in delijk dat er inderdaad een relatie kan be de hersenwerking openingen naar de di staan tussen hersenorganisatie en didac dactiek met het oog op het verbeteren tiek van leerprocessen ik moet bij dit voorbeeld wel insisteren dat ik ga uit van een waar gebeurde obser ik niet beweer dat er zoiets als links of vatie enige tijd geleden werd mij het vol rechtshemisferische mensen of culturen gende probleem voorgelegd turkse en bestaan daarvoor is onze kennis van her marokkaanse islamleraren worden nu bij senwerking nog te gering wat we wel wet verplicht om zo snel mogelijk neder kunnen vaststellen is dat de manier waar lands te ieren opdat ze in het nederlands op onze hersenen worden gebruikt een zouden kunnen les geven er werd met rol kan spelen bij de manier waarop we een intensief taalprogramma gestart maar ieren al snel bleken er moeilijkheden de ma rokkanen waren voorstanders van een ons onderwijs is vooral een op analyse en sterkopregels gerichte grammaticale me kennis gericht onderwijs d w z het is een thode terwijl de turken zich beter thuis onderwijs dat vooral linkshemisferisch is voelden als er gebruik werd gemaakt van georienteerd een heleboel aspecten die een communicatieve methode hoe kun met de rechterhemisfeer worden geasso nen we dit oplossen en hoe is dit te cieerd zoals ruimtelijk inzicht creatief verklaren bezig zijn e d staan in het onderwijs niet nm 20 e jaargang nummer 1 2 sep okt 1990 centraal het ziet er sterk naar uit dat dit tot besluit een tekortkoming is het zou beter zijn mochten we onze didactische principes in deze bijdrage heb ik geprobeerd een herdenken in de richting van links ook ruwe schets te geven van onderliggende rechtshemisferische activiteiten ik licht hersenactiviteiten die bij lezen en schrij dit toe ven aan de orde zijn we hebben tevens wat is het gevolg van een te eenzijdig kunnen vaststellen dat inzicht in deze gerichte linkshemisferische didactiek het activiteiten didactische consequenties gevolg is dat er bij de leerlingen interpre kan hebben het ziet er dan ook naar uit tatieschema s worden opgebouwd die dat toekomstige leermodellen hieraan niet hiernaar georienteerd zijn mochten we meer kunnen voorbijgaan het kan het on erin slagen ze meer dan een orientatie derwijsonderzoek alleen maar nieuwe im schema mee te geven dan mogen we er pulsen bieden en nieuwe impulsen is dat van uitgaan dat ze verstandiger zouden niet waaraan ons onderwijs behoefte zijn deze aanpak die ernaar streeft om heeft leerlingen tweehemisferisch te maken wordt wel eens bimodaal genoemd piet van de craen het laatste voorbeeld betreft linkshandige vrije universiteit brussel fakufteit der kinderen linkshandige kinderen hebben letteren en wijsbegeerte meer leerproblemen dan rechtshandige sectie germaanse filologie de reden hiervoor is dat de meeste links pleinlaan 2 1050 brussel handige kinderen toch gelateraliseerd zijn als de meeste rechtshandigen d w z dat de analytische vermogens waarop zoals gezegd ons onderwijs vaak een beroep noot doet in de linkerhemisfeer zitten door de kruising van de zenuwbanen is het zo dat rechtshandigen vrijwel een rechtstreeks contact hebben met de linkerhemisfeer wie over de hier geschetste maar bij linkshandigen moeten de impul pro blematiek meer wil weten kan sen a h w een ommetje maken via de voorlopig niet terecht bij nederlands rechterhemisfeer om toegang te krijgen talige boeken ik wijs op twee goede tot de linkshemisferische activiteiten een engelse werken die makkelijk ver mogelijke hypothese om de leermoeilijk knjgbaar zijn het eerste is van de hand heden van linkshandigen te verklaren van a luria the working brain an stelt dat dit ommetje via de rechter introduction to neuropsychology pen hemisfeer daarvoor verantwoordelijk is gum books van 1973 maar nog niet alleszins een aanvaardbare en interes verouderd het tweede werk is van sante hypothese met verregaande didac s springer g deutsch left brain tische consequenties hoe dan ook bete right brain san francisco freeman kent dit dat we aan linkshandigen in de 1989 tweede druk klas meer aandacht moeten besteden en ze misschien iets meer tijd moeten gun nen voor een aantal taken sep okt 1990 nummer 1 2 20 e jaargangvw bibliografie blakeslee c the right brain a new understanding of the unconscious mind and its creative powers london macmillan 1980 crystal d the cambridge encyclopedia of language cambridge cambridge university press 1987 luria a a note on the organization of fluent speech in a demantic kind of amnestic aphasia in neuropsychological studies in aphasia lisse swets zeitlinger 1977 114 117 petrova v the role of the right hemisphere niet gepubliceerde licentiaats verhandeling in de neurolinguistiek vrije univ ersiteit brussel 1990 sperry r consciousness personal identity and the divided brain in d benson e zaidel eds the dual brain hemispheric specialization in humans new york guildford press 1985 11 26 tuss taal en spraakmoeilijkheden moetje ermee blijven zitten die von organiseert samen met het centrum voor andragogiek van ufsia de studiedag met bovenstaande naam de studiedag vindt plaats op 14 november 1990 en heeft als doelgroep alle leerkrachten van het secundair onderwijs die leerlingen optimaal willen begeleiden uit de folder word jij ook wel eens geconfonteerd met kinderen die zich niet vlot uitdrukken het gaat dan om kinderen met enige taalmoeilijkheden of met leerproblemen kinderen met leesmoeilijkheden dyslexie kinderen met spreekvrees kinderen met spraakmoeilijkheden stotteren of broddelen en geringe sociale vaardigheden wat kan je in de klas doen hoe herken je deze verschijnselen kan je er met het kind over spreken betrek je de ouders erbij hoe evalueer je de resultaten van zo iemand hoe hou je er rekening mee bij deliberatie welke zijn de mogelijkheden voor een hulpverlening inrchtingen centrum voor andragogiek prinsstraat 8 2000 antwerpen nvdr dat het centrum voor andragogiek de vorming van volwassenen ernstig neemt blijkt al dadelijk uit het feit dat ze nooit een telefoonnummer vermelden onze redacteur weet echter waar abraham zijn nummers haalt 03 220 49 92 yst g p f i7 v y v o i vic 20 e jaargang nummer 12 sep okt 1990