Van poëzie naar context, van context naar poëzie. Virtuele seminaries voor het literatuuronderwijs.

van poezie naar context van context naar poezie vi rt uele seminaries voor het literatuuronderwijs edward vanhoutte het is beter om concrete en bruikbare voorbeelden van het gebruik van de nieuwe media voor het literatuuronderwijs af te leveren dan abstract te theoretiseren over die nieuwe technologie in tegenstelling echter tot de ons omringende en grotere taalgebieden zijn virtuele literatuurseminaries voor het nederlands nog niet beschik baar en dat heeft zo ook zijn voordelen uit de evaluaties van de buitenlandse hypertekstpakketten kunnen we veel leren om het vervolgens beter te doen met de creatie van een virtueel seminarie rond het gedicht marsua van hugo claus bijvoor beeld zouden we al een heel eind opschieten maar wanneer gebeurt dat e computer kan een ding onge daar iets aan te doen zal er onder andere lofelijk goed het supersnel uit informatie moeten doorgegeven worden vol voeren van gecompliceerde gens het klassiek griekse model van leer berekeningen op een groot meester leerling informatie bericht wordt corpus van gegevens maar met behulp van een bepaalde communica daarvan kan het literatuuronderwijs tievorm code en kanaal kanaal het nauwelijks profiteren teksten en beelden geschreven of gesproken woord gebaren of zijn voor de computer niets anders dan con tekentaal enz doorgegeven de hoeveel secutieve rijen binaire code semantisch heid aan informatie die de leraar zender stelt dat natuurlijk niets voor het literatuur moet doorgeven aan de leerling ontvanger onderwijs moet het vooral hebben van de om tot een succesvolle output te komen mogelijkheid om grote hoeveelheden infor hangt zowel af van de voorkennis van de matie op te slaan op verschillende media en leerling als van de aard van het onderwerp daarin didactisch onderbouwde leespaden referent van het onderwijsmoment vgl aan te brengen met behulp van een goedge jakobson 1960 geeraerts 1989 hyper bouwde user interface tekst kan intertekstualiteit overzichtelijk expli citeren en is dus het aangewezen instrument dat de iets moeilijkere gedichten zoals bij een dergelijk overdrachtsmoment marsua van hugo claus het klaslokaal nog zelden halen is het resultaat van het gege ven dat de poeticaliteit van een gedicht een hypertekst functie is van intertekstualiteit de leerlingen hebben echter nog geen referentiekader om het gedicht te plaatsen tussen andere tek midden de jaren zestig kwam ted nelson sten waaraan het refereert en alludeert om met de term hypertext op de proppen sept okt 1998 nummer 1 28 e jaargang vic vgl espen aarseth 1994 eventjes later lan de centreren ook een re centreren het snel ceerde julia kristeva 1969 het begrip inter voorhanden zijn van informatie via het tekstualiteit gerard genette gebruikte de hyperlink systeem zorgt ervoor dat elke term hypertekst om een bepaald soort van tekst binnen een web van andere teksten intertekstualiteit te benoemen j appelle haar betekenis krijgt ziedaar de verzoening donc hypertexte tout texte derive d un texte tussen kristeva genette en nelson anterieur par transformation simple nous dirons desormais transformation tout court als we er nu van uitgaan dat gedichten gede ou par transformation indirecte nous dirons finieerd worden door hun relaties met en func imitation genette 1982 p 16 nelson ties temidden van andere teksten poezie kan 1987 definieerde hypertekst echter als non alleen maar gemaakt worden uit andere sequential writing waarmee hij meer bepaald gedichten frye 1957 dan moeten die dacht aan teksten die elektronisch geschre andere teksten ook bekend zo niet bereik ven en gepubliceerd zouden worden de baar zijn voor wie gedichten wil lezen die polemiek die de twee kampen voerden is relaties die intertekstualiteit spelen zowel op m i terug te brengen op denkfouten van bei het vormelijke wat gene tte imitation noemt de zijden kristeva en gene tt e benadrukten als op het inhoudelijke vlak transformation te veel het belang van de metatekst le texte juist in dat relationele web van teksten wordt anterieur waarin de betekenis van de bestu de uniciteit van de singuliere tekst duidelijk deerde tekst de paratekst ligt terwijl het herkennen en opsporen van intertekstuele nelson te formalistisch de relationele com referenties citaten allusies echo s is dus ponent van hypertekst over het hoofd zag van essentieel belang bij het lezen van een intertekstualiteit en hypertekst hebben wel gedicht iedereen die poezie onderwijs gee ft degelijk iets met elkaar te maken ik probeer weet welke moeilijkheden leerlingen daarmee dat te verduidelijken aan de hand van mijn hebben en dat is normaal want ze hebben defi nitie van hypertekst gewoonweg nog niet genoeg teksten gele zen om die pointers te zien met hypertekst bedoel ik de elektronische multilineaire in plaats van non sequentia l die vaststelling roept in het huidige literatuur visualisering van een verzameling van infor onderwijs twee reacties op 1 de leraar ver matie eenheden nodes die tekst geluid mijdt te moeilijke teksten en gee ft de voor en of beelden kunnen bevatten en die met keur aan eenduidige gemakkelijke poezie elkaar verbonden worden door middel van zo die al bestaat of 2 z hij gaat de uitda links het linkende element tussen de nodes ging aan en probeert de leerlingen te helpen is eerder van associatieve dan van mathe om de relaties te ontdekken en uit te leggen matisch hierarchische aard wat in een en daar ligt de ware taak van de leraar de tekst een intertekstuele of intratekstuele leerling helpen bij het ontdekken en explici verwijzing is naar een andere tekst of een teren van intertekstualiteit of anders geexpliciteerde voetnoot wordt in hyper gezegd de poezielezer afhelpen van de tekst vervangen door een link naar die optische illusie dat de tekst een zelfstandige andere tekst elke tekst wordt zo in wezen entiteit is een tekst functioneert in een con voortdurend gedecentreerd want de tekst text van teksten en die context kan giganti die je via de link op het scherm krijgt wordt sche afmetingen aannemen wie al gepro de hoofdtekst van waaruit weer nieuwe links beerd heeft de intertekstualiteit van een tekst vertrekken maar tezelfdertijd betekent dat te duiden weet dat daarbij hopen materiaal h 288 jaargang nummer 1 sept okt 1998 komen kijken en dat dat materiaal niet altijd leerling zich vrij kan bewegen dat wil zeg even gemakkelijk te verzamelen is vanwege gen zonder de hulp van een leraar de verspreidheid ervan hypertekst kan een oplossing bieden voor dit didactische en de centrale doelstelling en expliciet om praktische probleem grote hoeveelheden schreven voor elk afzonderlijk seminarie verspreide informatie kunnen multimediaal worden aangevuld met minstens drie impli en overzichtelijk dat wil zeggen in een ciete leerresultaten die gelden voor alle vir gelinkte omgeving een web op een plaats tuele seminaries over welk vakgebied dan gepresenteerd worden het scherm ook ten eerste worden de leerlingen inge leid in het probleemoplossend werken met hypertekst en multimedia en aldus in de it virtuele seminaries informatietechnologie vereisten die de groeiende informatiemaatschappij aan jon ge mensen stelt ze worden computer lite elders heb ik de bruikbaarheid en de effecti rate ten tweede oefenen de leerlingen zich viteit van hypertekst voor het literatuuron in het niet lineaire lezen een derde impliciet derwijs al besproken aan de hand van voor leerresultaat is dat de leerlingen de implica beelden uit het buitenland vanhoutte ties leren begrijpen die it hee ft op het latere 1997b mijn conclusie uit vorig onderzoek beroepsleven en op de hele maatschappij was al dat het literatuuronderwijs het beste gebaat is met hypertekstuele lespakketten het niet lineaire lezen dat is het hypertek die een lusvorm vertonen de gebruiker stuele lezen is op zich echter geen nieuwe begint en eindigt met de lectuur van de cen vaardigheid want ze volgt de associativiteit trale tekst en kan niet buiten het pakket van het geheugen wie bijvoorbeeld een terechtkomen concept van een gesloten krant leest doet dat zelden lineair hockley web dat wil ik nu verder uitwerken naar 1996 wat iedereen dus onbewust doet het nederlandstalige literatuuronderwijs toe wordt nu door hypertekst voor de eerste maal geexpliciteerd en dat veronderstelt hypertekstueel studiemateriaal of virtuele een aangepaste leesstrategie die het beste seminaries worden geconcipieerd op het vooraf wordt aangeleerd smith 1996 principe van het gecoordineerd incidenteel leerproces piaget wees er al op dat het zelfontdekkend leren een zeer effectieve het web van marsua methode is en resultaten van vergelijkende studies met leerlingen die of een virtueel seminarie hadden gevolgd of het lesmateri de problematiek van de interteksualiteit voor aal in een normale klassituatie kregen aan het onderwijs en de definities van hypertekst geboden bevestigen die stelling het virtu en virtuele seminaries in acht genomen lijkt ele seminarie is een hypertekstueel mij het gedicht marsua van hugo claus uit lespakket ontworpen voor een specifiek stekend materiaal als voorwerp voor een doelpubliek en onderbouwd door een of pilootproject virtuele seminaries dat leerlin meerdere doelstellingen waarin een multi gen wil inleiden in het begrip intertekstuali mediale verzameling van materiaal rond een teit alhoewel het helemaal geen transparant centrale maar te de centreren en re centre gedicht is staat het toch regelmatig op het ren tekst wordt aangeboden en waarin de programma van leraren nederlandse litera sept okt 1998 nummer 1 28 e jaargang tuur en dat zal in vlaanderen wel nog een nederlands voor het aso hebben het tijdje zo blijven de auteurs van lemma 5 gedicht met bijbehorende summiere een recent en veel gebruikt schoolboek bespreking in hun boek opgenomen marsua de koorts van mijn lied de landwijn van mijn stem lieten hem deinzend achter wolfskeel apollo de god die zijn knapen verstikte en zwammen botte messen zong wolfskeel grintgezang toen vlerkte hij op gesmaad en brak mijn keel ik werd gebonden aan een boom gevild werd ik gepriemd tot het water van zijn langlippige woorden in mijn oren vloeide die ingeweld begaven zie mij gebonden aan de touwen van een geluidloos ruim geveld en gelijmd aan een koperen geur gepunt gericht gepind als een vlinder in een vlam van honger in een moeras van pijn de vingernagels van de wind bereiken mijn ingewanden de naalden van ijzel en zand rijden in mijn huid mij heeft niemand meer genezen doofstom hangt mijn lied in de hagen de tanden van mijn stem dringen alleen meer tot de maagden door en wie is maagd nog of maagdelijke bruidegom in deze branding een bloedkoraal ontstijgt in vlokken mijn hongerlippen ik vervloek het kaf en het klaver en de horde die op mijn daken de vadervlag uithangt maar gij zijt van steen ik zing maar gij zijt van veren en gij staat als een roerdomp een seinpaal van de treurnis of zijt gij een buizerd daar een wiegende buizerd of in het zuiden lager een ster de gouden stier mij heeft niemand meer genezen in mijn kelders is de delfstof der kennis aangebroken hugo claus de oostakkerse gedichten amsterdam de bezige bij 1955 hugo claus gedichten 1948 1963 amsterdam de bezige bij 1978 p 123 124 w 288 jaargang nummer 1 sept okt 1998 wie het gedicht leest ziet op het eerste ontdekt dat de betekenis van een gedicht gezicht al dat het bulkt van de intertekstuele verandert naarmate men het web van tek referenties associatieve compositietechniek sten waarin het gedicht functioneert beter enz paul claes 1978 schreef er een artikel leert kennen 4 na de lectuur van het gedicht over van vijftien bladzijden waarin hij pro kan de leerling doorklikken naar de hyper beert de puzzelstukjes naast elkaar te leg tekst versie van het gedicht in die versie gen het is niet de bedoeling om dat in dit zijn woorden en regels aanklikbaar waarop artikel even dunnetjes over te doen maar een scherm of een box verschijnt met infor wel om erop te wijzen dat het ontraadselen matie over dat woord of die regel die uitleg van het gedicht al gebeurd is en dat er dus kan op zijn beurt ook weer links bevatten heel wat materiaal voorhanden is dat zo in naar andere schermen met tekst beeld een gelinkte leeromgeving gepresenteerd geluid en links enz kan worden zo kan het virtuele seminarie het gedicht linken met de plaats in ovidius zo kan de leerling van het woord marsua metamorfosen waar een versie van de bijvoorbeeld doorgelinkt worden naar het marsyasmythe verteld wordt tegelijkertijd verhaal van ovidius het schilderij van kan informatie gegeven worden over die titiaan maar ook naar de plaats in the gol mythe die claus zelf vond in the golden den bough waar onder andere gezegd bough van de britse antropoloog james wordt dat marsyas een moederlied compo frazer moet de naam apollo toegelicht neerde voor cybele van daaruit vertrekken worden kan er misschien een uitstapje er links naar zowel de plaats bij pausanias gemaakt worden naar de romans de waar dat verhaal verteld wordt als naar het geruchten en onvoltooid verleden waar de gedicht de moeder dat claus die zich in apollofiguur ook weer opduikt moet het marsua met de zanger marsyas identifi epitheton wolfskeel verklaard worden je ceert in dezelfde bundel hee ft opgenomen ziet het al meer dan 15 bladzijden lang dus een ander voorbeeld in de laatste regel kan de leerling door op delfstof te klikken het vrijwel onbekende pictografische cobra virtueel gedicht delfstof zien dat claus in april 1950 publiceerde in cobra 6 claus schreef de nota s voor een oostakkerse cantate tus een virtueel seminarie rond dit gedicht sen 1951 1953 en waarvan alleen nog de bestaat nog niet maar het zou er als volgt titel overgebleven is als titel van een afdeling kunnen uitzien bij het openen van het pak in een huis dat tussen nacht en morgen ket krijgt de leerling het gedicht marsua op staat uit 1953 het scherm nadat de leerling het gedicht gelezen hee ft moet z hij de eerste indruk de hypertekst versie van het gedicht vormt ken in een daarvoor ontworpen box op het natuurlijk het centrale en grootste bestand scherm intikken deze tekst wordt door de deel van het seminarie hier is de intertek computer bijgehouden en opnieuw getoond stualiteit te vinden maar de leerling hee ft als de leerling beslist het seminarie te verla ook de mogelijkheid om de franse ten bij het verlaten krijgt z hij immers het engelse latijnse en poolse vertalingen te gedicht en de eerste indrukken opnieuw te lezen of de drie verschillende versies van lezen de lusvorm van het seminarie dit het gedicht in het nederlands met elkaar seminarie is zo ontworpen dat de leerling vergelijken die drie versies zijn niet zonder sept okt 1998 nummer 1 28e jaargang belang want de veranderingen die claus hier moet direct aan toegevoegd worden aanbracht claus reviseert zijn gedichten bij dat het geenszins de bedoeling kan zijn dat elke grote publicatie zijn niet zonder bete de technologie gebruikt wordt om de leraar kenis om dat laatste te illustreren verwij te vervangen technology should only be zen we naar de recentste versie van marsua used where a noticeable gain to the in gedichten 1948 1993 waar r 16 hele teaching quality is evident lee s d maal geschrapt is en rijden in r 17 vervan hypertekst is trouwens helemaal niet nieuw gen is door scheuren natuurlijk wordt er of innovatief het visualiseert wat leraren al ook biografische informatie over de auteur eeuwen hebben gedaan het gidsen van verstrekt zijn leven werk werkwijze stijl leerlingen of studenten naar plaatsen waar de oostakkerse gedichten de bundel waar informatie te vinden is providing links in the in dit gedicht staat wordt besproken absence of links lee s d zie ook vanhoutte 1997a b ontwerp en problemen de lezer van dit artikel heeft misschien de indruk dat door het inschakelen van het systeem van hypertekst in het literatuuron het virtuele seminarie gebruikt dus het sys derwijs als krachtig middel om leerlingen te teem van hypertekst om een student cen helpen intertekstuele relaties te ontdekken tered environment te creeren in which stu ik meer problemen heb gecreeerd dan ik er dents become active participants in the heb opgelost een eerste probleem is dat construction of knowledge smith 1996 het seminarie dat hier besproken wordt p 121 of dat ook daadwerkelijk zo is nog niet bestaat of dat binnenkort veran hangt af van hoe het pakket is geconci dert hangt af van de wetenschappelijke pieerd realiteit aan onze universiteiten ten tweede staat de literatuurleraar als humaan weten uit de definitie van virtuele seminaries volgt schapper nog altijd een beetje weigerachtig dat die zo ontworpen moeten worden dat tegenover het gebruik van de computer 1 ze het studiemateriaal duidelijk aan vooraleer de literatuurleraar een dergelijk trekkelijk en leesbaar presenteren pakket zal gebruiken moet het duidelijk zijn 2 de verschillende soorten teksten duide dat het gebruik het onderwijs aantoonbaar lijk onderscheidbaar zijn de leerling makkelijker efficienter gevarieerder en ple mag bijvoorbeeld nooit twijfelen of de zieriger maakt schulte 1997 met de com tekst op het scherm poezie is of verkla puter literateness van de leerling loopt het rend materiaal ook wel zo n vaart niet maar toch in enkele 3 het seminarie op zelfstandige basis ver gevallen is de klassieke zender ontvanger werkt kan worden dat wil zeggen zon relatie al op zijn kop gezet omdat de leerling der de leraar die alleen nog maar als verder staat in het gebruik van de computer system operator functioneert 4 de leerling in zijn of haar concentratie maar de aarzeling van de literatuurleraar is op het materiaal op geen enkel niet helemaal ongegrond evaluaties van moment gehinderd wordt door de hypertekstpakketten uit het buitenland manier van presentatie of door de com brengen enkele verdere problemen aan het puter als medium licht zo is er bijvoorbeeld vastgesteld dat het lezen van een scherm 30 trager 141 4 28e jaargang nummer 1 sept okt 1998 gebeurt dan het lezen van papier een derde daarom zal bij het ontwerpen van een virtu probleem houdt daarmee verband er eel seminarie nagegaan moeten worden zijn vermoedens dat tekst die op het welk materiaal echt van belang is en hoe scherm gelezen wordt niet van het korte dat kan worden gepresenteerd in die zin termijngeheugen naar het langetermijnge wordt het pakket gemodereerd zoals elk heugen wordt overgebracht potter 1996 leerboek in tegenstelling tot het en roseanne potter rapporteert hoe studenten door het gesloten karakter ervan de leerling die het eerste hoofdstuk van a portrait of kan niet buiten het pakket het internet op the artist as a young man op het scherm bijvoorbeeld blijft het didactisch verant moesten lezen om woorden of passages woord toch moet hier direct aan toege aan te stippen die hen verbaasden zich voegd worden dat de leerling de volledige minder dan een maand later bij de lectuur vrijheid moet hebben om zelf zijn of haar van het boek niet herinnerden het hoofd traject doorheen het materiaal uit te stippe stuk al eens gelezen te hebben potter len een vijfde probleem is daar een direct 1992 5 deels kan het ontwerp van het pak gevolg van hoe evalueert de leraar leerlin ket zowel wat de vorm als de inhoud gen die elk een ander verhaal gelezen heb betreft daarvoor verantwoordelijk zijn ben net zoals ze het materiaal geassimi leerd hebben individueel het vierde probleem dus het gevaar van de cognitive overhead met daaraan gekoppeld dat van de empty links door de exponen conclusie tieel groeiende opslagcapaciteit van de ver schillende media kan alles wat maar enigs zins verband houdt met de centrale tekst zoals gesteld aan het begin van dit artikel van het seminarie in het web ingepast wor het is beter om concrete en bruikbare voor den zonder dat het hoe en waarom van de beelden van het gebruik van de nieuwe links wordt toegelicht er wordt van de media voor het literatuuronderwijs af te leve gebruiker weinig intellectuele energie ren dan abstract te theoretiseren over die gevraagd bij het klikken en kijken naar wat nieuwe technologie als we nu de mogelijk er op het scherm verschijnt many users heden van het systeem utility confronteren come away delighted with the feeling that met wat het literatuuronderwijs ermee kan they have been floating over a wonderful doen usability onderkennen dat een virtu electronic smorgasbord of intellectual yum eel seminarie een surplus biedt aan het mies j but more serious students may onderwijs en de maatschappelijke relevantie come home feeling empty because they van it toepassingen in het onderwijs inzien found little to sink their teeth into potter dan zou die stelling wel eens bewezen kun 1996 p 183 nen worden maar wanneer edward vanhoutte koninklijke academie voor nederlandse taal en letterkunde j verbovenlei 53 4 2100 deurne evanhout uia ac be sept okt 1998 nummer 1 28e jaargang iic noten 1 dit artikel is een licht gewijzigde versie van het web van marsua dat in tsjip letteren 7 3 oktober 1997 p 9 12 verschenen is 2 in de beginjaren van de computer moest de gebruiker zelf de binaire code invoeren voor de computer iets wou doen daar kwam verandering in toen de jonge steve jobbs mede oprichter van apple uitgenodigd werd voor een werkbezoek in de labo ratoria van xerox waar hij een prototype zag van een graphical user interface gui van waaruit de gebruiker de computer kon bedienen apple stal het idee rustte haar computers ermee uit en werd op haar beurt gekopieerd door microsoft het begin van het wysiwyg tijdperk waarin we ons nu bevinden 3 hypertekst is dus een visuele reorganisatie van een associatieve orde die met behulp van een user interface wordt toegepast op een verzameling data die volgens een algo ritmische en dus hierarchische manier op voor de computer leesbare media opgesla gen is onafhankelijk van de gebruikte code zoals html pdf rtf 4 de begin en eindindrukken van de leerlingen kunnen bijvoorbeeld door de schoolserver worden bijgehouden waar ze voor andere leerlingen toegankelijk zijn en er kan een dis cussielijst opgezet worden over het gedicht daarvoor moeten er op school wel com puters vrij toegankelijk zijn voor leerlingen wat helaas nog geen algemene realiteit is 5 deze op het eerste gezicht opzienbarende opmerking was een bijkomende vaststel ling bij het onderzoek het artikel wetenschap brengt herinnering in kaart in de morgen van 22 8 98 citeert uit een onderzoek van de amerikaanse psychologen james brewer en anthony wagner naar de functionering van de herinnering hieruit blijkt dat mensen die zich baseren op de betekenis van de woorden en minder op de uiterlijke verschijning een grotere hersenactiviteit hebben wat een betere herinnering tot gevolg heeft het is m i mogelijk dat het scherm door de hersenen eerder geperci pieerd wordt als een raam om naar de werkelijkheid te kijken dat wil zeggen meer een visualisatie van een tekst dan de tekst zelf dit fenomeen verdient verder onder zocht te worden 6 er wordt ook nog te weinig aandacht besteed net zoals op het trouwens aan de leesbaarheid van het scherm voor kleurenblinden links worden bijvoorbeeld tradi tioneel aangegeven in het blauw wat nauwelijks te lezen is door wie kleurenblind is 7 de democratiserende en liberaliserende functies die bolter lanham en landow aan hypertekst toeschrijven zijn eigenlijk valse functies het gaat altijd om een vrijheid bin nen de grenzen die de auteur van de hypertekst heeft bepaald while hypertext pro vides the reader with more options and control over the reading experience the tech nology also can facilitate the disguising of authorial control smith 1996 p 128 w 28e jaargang nummer 1 sept okt 1998 bibliografie claes p tekst en intertekst in marsua van hugo claus spiegel der letteren 20 1978 p 100 115 espen aarseth j nonlinearity and literary theory in g p landow ed hyper text theory baltimore london the johns hopkins up 1994 frye n anatomy of criticism four essays princeton princeton up 1957 geeraerts d wat er in een woord zit facetten van de lexicale semantiek leuven peeters 1989 p 150 154 genette g palimpsestes la literature au second degre paris editions du seuil 1982 hockley l encountering digital media in m popham l hughes eds computers teaching in the humanities oxford cti 1996 jakobson r linguistics and poetics sebeok 1960 p 350 379 kristeva j semiotike recherches pour une semanalyse paris editions du seuil 1969 lee s forging links the virtual seminars for teaching literature project http info ox ac uk jtap reports eurolit html lemma 5 kapellen dnb pelckmans 1993 nelson t literary machines san antonio tx 1987 potter r g catching reader responses on the fly assist quarterly 16 3 fall 1992 p 11 15 potter r g what computers are good for in the literature classroom computers and the humanities 30 1996 p 181 190 schulte f gapende kloven informatie en communicatie technologie en het literatuur onderwijs vreemde talen tsjip letteren 7 3 oktober 1997 p 19 smith j what is all this hype about hypertext teaching literature with george p landow s the dickens web computers and the humanities 30 1996 p 121 129 vanhoutte e de geheugenstunt van hypertekst leesidee 3 10 december 1997a p 777 779 vanhoutte e hypertekst is middeleeuws achtergronden en voordelen van hypertekst in het literatuuronderwijs in r rymenans h de jonghe red het schoolvak nederlands verslag van de tiende conferentie beigem stichting het schoolvak nederlands 1997b p 349 358 sept okt 1998 nummer 1 28e jaargang vc