Van schrijfonderzoek naar schrijfonderwijs

van schrijfonderzoek naar schrijfonderwijs luuk van waes het schrijfonderzoek is in de jaren tachtig werkelijk in een stroomversnelling terecht gekomen de twee belangrijkste impulsen voor deze heropleving kwamen vanuit de hoek van de cognitieve psychologie schrijven als een vorm van probleemoplos send denken en de toegepaste informatica het toenemende gebruik van de com puter als tekstverwerker het is al lang geen nieuws meer dat de doorstroming van onderzoek naar onderwijs moeizaam verloopt het schrijfonderzoek en het schrijf onderwijs vormen daar geen uitzondering op et lijkt me echter wat al te evolutie in het gemakkelijk om stenen van de ene richting naar de andere schrijfonderzoek richting te gooien zeker voor im het schrijfonderzoek is het zo ruwweg kunnen we drie fases onderschei dat er weinig onderzoeksresul den in het schrijfonderzoek taten zijn die klasklare oplos 1 onderzoek van schrijfprodukten singen opleveren en die zo maar in te 2 onderzoek van schrijfprocessen eind schuiven zijn in een schrijfcurriculum dat is jaren zeventig vrees ik gewoon inherent aan het soort 3 onderzoek van schrijfcontexten eind onderzoek net zoals het inherent is aan de jaren tachtig klaspraktijk dat in een zeer beperkte tijds spanne de aandacht over duizend en een bijna elk artikel over schrijfonderzoek in de dingen moet worden verdeeld eerste helft van de jaren tachtig begint met in dit artikel wil ik een bondig overzicht de vaststelling dat er in het onderzoek een geven van het schrijfonderzoek van de laat verschuiving heeft plaatsgevonden van het ste tien vijftien jaar in het overzicht wil ik schrijfprodukt naar het schrijfproces tot de vooral die elementen centraal plaatsen die jaren zeventig lag de nadruk in het onder m i een bruikbaar aanknopingspunt kun zoek op de eigenschappen en de kwalitei nen vormen voor een schrijfdidactiek lk ga ten van schrijfprodukten met het werk van daarbij achtereenvolgens in op de deelpro emig 1971 maar vooral met het cognitief cessen plannen en herzien het onderzoek psychologisch onderzoek van flower naar schrijfprofielen en de invloed van de hayes vanaf 1977 komt daar echter gron computer op het schrijfproces in de slot dig verandering in schrijven wordt vanaf paragraaf probeer ik bij wijze van aanzet dan voornamelijk bestudeerd als een vorm een aantal conclusies uit het schrijfonder van probleemoplossen waarbij aandacht zoek te vertalen naar de praktijk van het wordt besteed aan de complexe manier schrijfonderwijs waarop schrijvers hun weg zoeken door de maart april 1992 nummer 4 21e jaargang fi verschillende deelprocessen plannen for hun bevindingen voor te stellen in een muleren en herzien schrijfprocesmodel dit model blijkt al snel het meest toonaangevend te zijn voor ver het scherpe onderscheid tussen de pro der onderzoek we stellen het kort voor ces en de produktbenadering is kenmer figuur 1 kend voor het onderzoek van het begin van de basis van het model bestaat uit drie de jaren tachtig een typisch voorbeeld componenten die voortdurend met elkaar hiervan is het standpunt van murray 1980 kunnen interageren de taakomgeving het i v m procesonderzoek the process of lange termijngeheugen en de schrijfproces making meaning with written language can sen zelf de taakomgeving omvat in feite not be understood by looking backward alle elementen van de schrijfcontext die from a finished page process can not be buiten de schrijver zelf liggen het retorisch inferred from product any more than a pig probleem de reeds geproduceerde tekst can not be inferred from a sausage p 3 en externe bronnen in het lange termijnge dit soort visie blijkt echter al snel te heugen van de schrijver treffen we kennis extreem verschillende onderzoekers blijken aan die de schrijver heeft verworven m b t het niet alleen moeilijk te hebben met de bepaalde onderwerpen kenmerken van analogie die murray hanteert maar wijzen publieksgroepen en methodes om schrijf ook terecht op de onhoudbaarheid en de plannen te ontwikkelen onvruchtbaarheid van deze schijndichoto de tweezijdige pijlen duiden aan dat de mie tussen produkt en proces zij pleiten taakomgeving en het lange termijngeheu voor een onderzoeksbenadering waarbij gen niet alleen invloed hebben op de het schrijfproces de invalshoek is om naar schrijfprocessen maar er ook door bein schrijfprodukten te kijken vloed worden in de component schrijfpro cessen onderscheiden we drie subproces de eerste conclusies van het onderzoek sen plannen formuleren en herzien de naar schrijfprocessen hadden voornamelijk monitor ten slotte geeft richting aan het betrekking op de totale organisatie van het cognitieve proces en bepaalt de afwisseling schrijfproces de traditionele lineaire schrijf en de overgang tussen de verschillende opvatting blijkt al snel niet langer meer subprocessen houdbaar onderzoek toont duidelijk aan dat schrijvers recursief te werk gaan de de tweede helft van de jaren tachtig wordt verschillende deelprocessen van het schrij voornamelijk gekenmerkt door een ver ven plannen formuleren en herzien blijken schuiving van een cognitief psychologische elkaar voortdurend af te wisselen en met benadering van het schrijfproces naar een elkaar te interageren op zichzelf was dit vorm van schrijfonderzoek waar ook de misschien niet zo n revolutionaire vondst schrijfcontext ruimere aandacht krijgt de omdat de meeste schrijvers zich daar wel zgn sociaal cognitieve benadering in deze intutief van bewust waren toch blijkt dat onderzoeksbenadering staat de relatie tus tot op het einde van de jaren zeventig sen de schrijver en de schrijfomgeving cen zowel in het schrijfonderzoek als in het traal vragen die daarbij gesteld worden schrijfonderwijs steeds lineaire modellen als zijn bijvoorbeeld op welke manier bein uitgangspunt werden gekozen de recursi vloedt de aard van de schrijfplaats thuis viteitsopvatting is in dat opzicht ongetwij school werk het schrijfproces heeft de feld een belangrijke impuls geweest voor schrijftaak een invloed op de organisatie onderzoek en onderwijs van het schrijfproces op welke manier beinvloedt de potentiele lezer publiek het flower hayes 1981 hebben geprobeerd schrijfproces het complexe schrijfproces op basis van mn 21e jaargang nummer 4 maart april 1992 figuur 1 structuur van het schr jfprocesmodel naar rower hayes 1981 taakomgeving retorisch reeds probleem geprodu ceerde onderwerp tekst lezerspubliek eisen lange termijn geheugen kennis over 1 onderwerp lezerspubliek schrijf saafiepiegr belang rijkste resultaten van het deelproces punning het schrijfonde rz oek 1 plannen is een cognitieve activiteit die zich niet alleen in het begin van het schrijfproces afspeelt maar die een rol in deze paragraaf probeer ik de belangrijk speelt gedurende het hele schrijfproces ste resultaten van het onderzoek naar de 2 in het planproces kunnen we drie soor deelprocessen planning en herzien op een ten plannen onderscheiden rijtje te zetten daarna ga ik in op twee spe retorische plannen die gericht zijn op de cifieke thema s in het schrijfonderzoek verkenning van de retorische situatie schrijfprofielen en computerschrijfproces publiek doel van de tekst etc sen inhoudsplannen die bepalen wat er maart april nummer 4 21e jaargang nit geschreven zal worden tekst aanwezig zijn die representatie kan procesplannen die richting geven aan tot stand komen door de geschreven tekst de organisatie van het sch rijfproces en te herlezen maar kan ook gebaseerd zijn de tekststructuur op een mentale ongeschreven tekst pre 3 goede schrijvers maken meer gebruik tekst om die tekst te evalueren m oet de van retorische plannen slechte schrij schrijver echter ook beschikken over een vers beperken zich vaak tot inhoudelijke representatie van zijn bedoelingen met de plannen tekst en moet hij een actieve kennis hebben 4 de totale planningstijd wordt beinvloed van tekstc riteria o a spellings en gramma door de aard van de tekst persuasieve ticale regels tekstmodellen etc de schrijver teksten vergen bijvoorbeeld meer plan ontdekt m a w een probleem in zijn tekst ning dan teksten waarin louter verslag door zijn representatie van de tekst te ver wordt uitgebracht van een gebeurtenis gelijken met de representati e van zijn 5 e rvaren schrijvers maken gebruik van bedoelingen en zijn kennis van tekstcrite ri a standaardplannen die gebaseerd zijn op probleemrepresentaties waarmee ze b representatie van het probleem eerder zijn gecon fronteerd nadat het probleem is vastgesteld is het 6 de totale planningstijd wordt beinvloed vooral belang rijk dat de schrijver probeert door de aard van de tekst persuasieve zich een zo duidelijk mogelijke voorstelling teksten vergen bijvoorbeeld meer plan te vormen van het probleem zodat hij vol ning dan teksten waarin verslag wordt doende informatie heeft om het probleem uitgebracht van een gebeurtenis vervolgens op te lossen de representatie van het probleem kan echter heel verschil lende vormen aannemen die we kunnen het deelproces herzien plaatsen op een continuum links ervan plaatsen we de slecht gedefinieerde pro vooraleer ik de resultaten van het onder blemen simple detects en rechts de zoek naar herzien op een rijtje zet wil ik scherp gedefinieerde problemen diagno eerst een procesmodel voor dit deelproces sis diagnose in de enge betekenis van voorstellen ik beperk me daarbij tot een het woord definieren flower e a 1986 bondige voorstelling van het model van flo als more sophisticated high information wer e a 1985 omdat hun model in feite definitions of the problem p 40 scherpe verder bouwt op andere modellen o a het diagnoses hangen samen met een duidelij cdo model compare diagnose operate ke regelherkenning en zijn daardoor veel van scardamalia en bereiter hun model is hanteerbaarder als input voor de strategie deels gebaseerd op theoretische beschou selectie vaag gedefinieerde problemen wingen en deels op data analyse van hard daarentegen bijvoorbeeld dit klinkt niet opdenkprotocollen goed bieden veel minder ho uvast uitgangspunt in hun benade ri ng is dat het he rzieningsproces bestaat uit drie stappen c selectie van een strategie of poorten gates ontdekken van een de evaluatie op basis van voorgaande probleem in de tekst diagnose van het pro stappen vormt de input voor de selectie bleem en selectie van een strategie ik licht van een adequate strategie hierbij kan de de d ri e belangrijkste stappen uit dit model schrijver vier basiskeuzes maken verder toe 1 het probleem negeren 2 het probleem opnieuw diagnostiseren a ontdekken van een probleem 3 de revisie uitstellen om een probleem te ontdekken moet er in 4 reviseren herschrijven parafraseren de eerste plaats een representatie van de spelling aanpassen etc nt41 21e jaargang nummer 4 maart april 1992 i i y f i yi i yy de resultaten van het onderzoek op een rijde ering van herleesmomenten of de lengte en 1 herzien is een subproces van het grote de vorm van initieleplanning met als re schrijfproces dat zowel tijdens het bedoeling een relatie te leggen tussen plannen formuleren en afwerken van de bepaalde cognitieve strategieen en tekst tekst belangrijk is kwaliteit 2 het aantal revisies is niet bepalend voor de kwaliteit van een tekst de organisatie van het schrijfproces wordt 3 minder ervaren schrijvers reviseren door een samenspel van uiteenlopende voornamelijk op woordniveau en beste variabelen bernrloed naast de persoonlijke den meer aandacht aan formele tekst variatie blijken ook andere elementen uit de problemen spelling interpunctie etc schrijftaak een invloed te hebben op schrijf meer ervaren schrijvers meer op zins profielen soort tekst schrijfmodus alinea en tekstniveau en reviseren meer pen papier dicteren computer de tijds op inhoudelijk niveau druk en het aantal personen dat deelneemt 4 meer ervaren schrijvers maken gebruik aan het schrijfproces van een uitgebreider gamma revisiestra tegieen dan minder ervaren schrijvers hayes flower 1980 stelden op basis 5 de mate waarin schrijvers hun tekst van hardopdenkprotocollen voornamelijk herlezen en evalueren is een belangrijke van studenten een schrijverstypologie voor indicator voor tekstkwaliteit die vier hoofdprofielen onderscheidt 6 minder ervaren schrijvers maken minder type 1 schrijvers bij wie het schrijfproces revisies nadat ze een eerste versie van voornamelijk op het zinsniveau gericht is hun tekst klaar hebben meer ervaren ze proberen zin voor zin perfect te schrij schrijvers reviseren nog ingrijpend tij ven meestal vergt een eerste versie dan dens de tweede fase van het schrijfpro ook erg veel tijd hun schrijfproces is verder ces gekenmerkt door veel korte pauzes en 7 minder ervaren schrijvers zijn minder veel revisies in de eerste fase goed in staat om zich een duidelijk type 2 schrijvers die in eerste instantie beeld te vormen van de intenties die ze alles opschrijven wat hun door het hoofd met hun tekst nastreven dan meer ern gaat en daarna hun tekst aanpassen de ren schrijvers eerste versie van een tekst komt bij dit type 8 minder ervaren schrijvers zijn minder schrijvers over het algemeen vrij snel tot goed in staat om voor zichzelf de over stand de afwerking van de tekst duurt gebrachte inhoud uit hun tekst te repre daarentegen vrij lang in de eerste fase van senteren dan meer ervaren schrijvers het schrijfproces reviseren ze relatief weinig type 3 schrijvers die in de eerste plaats streven naar een perfecte eerste versie ze schrijfprofielen schrijven zin voor zin maar reviseren voor namelijk intern pretekstrevisie wat blijkt uit zoals het schrijfprocesmodel van flower het groot aantal langere pauzes in de eer hayes laat zien zijn er verschillende manie ste fase de tweede fase is vrij kort en er ren om een schrijfproces te organiseren wordt weinig meer gereviseerd het schrijfproces bestaat niet toch zijn er type 4 schrijvers die rustig hun tijd nemen maar weinig onderzoekers die geprobeerd voor een uitgebreide planning en dan in hebben veel voorkomende schrijfprofielen staat zijn in vrij korte tijd een eerste versie te onderscheiden en te beschrijven in de van hun tekst op papier te zetten tijdens meeste gevallen heeft men zich beperkt tot het uitschrijven van die eerste versie revise een of twee aspecten van het schrijfprofiel ren ze niet veel maar ze stellen de revisie zoals bijvoorbeeld de lengte en de situ uit tot de tweede fase maart april nummer 4 21e jaargang vi een aantal onderzoekers hee ft echter van reactie op deze benaderingen zij proberen uit totaal andere invalshoeken schrijftypolo op basis van een kleinschalig experiment gieen behandeld uitgangspunt bij hun twee schrijvers aannemelijk te maken dat onderzoek was niet het sch rijfproces zelf het verloop van het schrijfproces vooral maar factoren die het schrijfproces kunnen afhangt van de schrjftaak waarvoor schrij beinvloeden vers worden gesteld en waarschijnlijk in jensen di tiberio 1984 bijvoorbeeld ver mindere mate van ervar ing persoonlijkheid trekken in hun onderzoek vanuit de psycho of vaardigheid van de schrijver p 105 de logische kenmerken van een schrijver zij resultaten van hun protocolanalyses beves koppelen vier persoonlijkheidsbipolariteiten tigen deze stellingname aan de kenmerken van het verloop van schrijfprocessen op basis van de mbti zoals blijkt uit deze beknopte besch rijving test persoonljkheidstypologie van jung staat in deze onderzoeksverslagen vooral gingen ze eerst na of een schrijver bijvoor de invloed centraal van kenmerken van de beeld introvert dan wel extravert is vervol persoon of de taakomgeving op het schrijf gens probeerden zij zich aan de hand van proces tot een verdere uitbouw of tot een interviews en observaties een beeld te vor algemene beschrijving van een schrijftypo men van het schrijfproces op basis daar logie komen deze onderzoekers echter niet van probeerden ze een relatie te leggen in mijn eigen onde rzoek van waes 1991 tussen persoonlijkheidskenmerken en heb ik gekozen voor een benadering die eigenschappen van het schrijfproces zo niet uitgaat van persoonlijkheidskenmerken geven ze o a aan dat extraverten veel min of factoren uit de taakomgeving ik opteer der behoefte hebben aan initiele planning de voor een kwantitatieve benadering van dan introverten verschillende aspecten van het schrijfpro ces als descriptieve basis voor een schrijf harris wachs 1986 koppelen in hun arti typologie het voorstel voor een schrijftypo kel denkprocessen aan het verloop van logie van flower hayes 1980 vormt schrijfprocessen en eigenschappen van de daarbij het uitgangspunt in 60 schrijfpro schrijfprodukten zij maken een onder cessen van gemiddeld twee uur werden scheid tussen successieve en simultane daartoe de volgende variabelen geanaly informatieverwerking en formuleren vervol seerd gens enkele hypotheses die eigen zouden zijn aan deze denkprocessen bijvoorbeeld aantal revisies een grotere gerichtheid op simultane denk procentueel aandeel van de revisies in processen resulteert in een schrijfproces de eerste fase dat zowel in de planning als in de revisie op aantal revisies in de tweede fase grotere tekstgehelen is gericht deze hypo aantal revisies in de tweede helft van theses worden vervolgens beperkt getoetst het schrijfproces op basis van de teksten en de hardop procentueel aandeel van de revisies denkprotocollen van drie studenten met boven het woordniveau een verschillend denkprofiel in hun beperk verhouding tussen het aantal woorden te analyse vinden we een aantal aanwijzin in de eindtekst en het aantal revisies gen die het gesuggereerde verband tussen aantal pauzes de aard van de denkprocessen en bepaal lengte van de pauzes de kenmerken van het schrijfproces beves lengte van de initiele planning tigen recursiviteitsgraad het aantal keren dat een planningspauze gevolgd wordt het onderzoek van janssen schilperoord door een revisiepauzes of omgekeerd 1988 kunnen we beschouwen als een totale pauzetijd ine 21e jaargang nummer 4 maart april 1992 met behulp van een aantal kwantitatieve profiel 4 tweede fase schrijvers analysetechnieken kwam vervolgens een bij de vierde groep treffen we schrijfproces afgelijnde schrijftypologie naar voren elk sen aan waarbij de revisie in hoge mate op profiel daaruit is opgebouwd uit een welbe de tweede schrijffase gericht is bovendien paald samenspel van de geselecteerde is er bij de revisie ruime aandacht voor wij variabelen voor de duidelijkheid en de han zigingen boven het woordniveau ten teerbaarheid heb ik geprobeerd de ver opzichte van het aantal woorden in de schillende groepen een karakteristieke eindtekst wordt er veel gereviseerd de naam mee te geven deze namen hebben schrijvers nemen ruim hun tijd voor initiele echter enkel betrekking op de meest discri planning tijdens het schrijven pauzeren ze minerende variabele voor die bepaalde echter relatief weinig maar de pauzes zijn groep en dekken geenszins het volledige gemiddeld wel vrij lang de recursiviteits profiel ze moeten dus steeds geinterpre graad is beperkt teerd worden in samenhang met hun beschrijving profiel 5 doorschrijvers het schrijfprofiel van de vijfde groep wordt profiel 1 initiele planners gekenmerkt door vrij lage waarden voor de dit schrijfprofiel wordt voornamelijk geken meeste variabelen in totaal reviseert deze merkt door een vrij laag aantal revisies groep het minst van allemaal de verhou voornamelijk in de tweede fase in het ding tussen het aantal revisies en het aantal begin van het schrijfproces treffen we de woorden is dan ook relatief hoog boven relatief langste initiele planningsfase aan dien wordt er procentueel gezien weinig ook de gemiddelde pauzelengte is relatief gereviseerd in de tweede fase en het twee gezien de langste en de totale pauzetijd ligt de deel van het schrijfproces het aandeel beduidend hoger dan het gemiddelde van de revisies boven het woordniveau blijft ook heel beperkt wat het pauzegedrag profiel2 doorsnee schrijvers betreft zien we dat in deze groep relatief het het tweede schrijfprofiel sluit het best aan minst gepauzeerd wordt en ook de totale bij de gemiddelde waarden van elk van de pauzetijd blijkt beduidend beneden het gemiddelde te liggen uit een ruimere ana variabelen voor de totale groep het is als het ware een middengroep ten opzichte lyse bleek trouwens ook dat de procestijd korter was dan bij de andere schrijfprofie waarvan de andere groepen zich profileren ien ook voor de initiele planning wordt weinig tijd uitgetrokken profiel 3 fragmentarische eerste fase schrijvers ten slotte wil ik er nog op wijzen dat de het derde profiel wordt gekenmerkt door schrijfprofielen die hier worden voorgesteld een revisiegedrag dat zich sterk concen niet persoonsgebonden zijn dezelfde treert op de eerste fase van het schrijfpro schrijver zal namelijk niet in alle omstandig ces hoewel er in totaal relatief het meest heden zijn schrijfproces volgens hetzelfde gereviseerd wordt treffen we absoluut schrijfprofiel organiseren gezien in de tweede fase van het schrijfpro ces weinig revisies de tijd die aan initiele planning besteed wordt blijft erg beperkt computers en schrijven tijdens het schrijven wordt er echter veel en relatief kort gepauzeerd het schrijfpro veel mensen die geregeld met een tekst ces is dus sterk gefragmenteerd en wordt verwerker schrijven hebben de indruk dat bovendien gekenmerkt door een hoge de computer hun manier van schrijven recursiviteitsgraad beinvloedt vooral de soepele revisiemoge maart april nummer 4 21e jaargang von s r lijkheden van een tekstverwerker blijken een de pen papiermodus invloed te hebben op het schrijfproces de ze reviseren meer op letter en minder vraag is of die subjectieve indruk juist is en op woordniveau zo ja op welke manier het schrijfproces ze reviseren meer met een vormelijk precies beinvloed wordt door dit schrijfme doel maar daarom niet minder met een dium inhoudelijk doel dan de pen papier schrijvers uit verschillende onderzoeksverslagen blijkt ze reviseren vrij weinig in de tweede inderdaad dat het schrijfproces in een aan fase van het schrijfproces en onderwer tal opzichten beinvloed wordt door de pen zelden zoals in de pen papiermo gebruikte schrijfmodus zo blijkt o a dat dus hun eerste versie nog eens aan schrijvers met de computer hun schrijfpro een systematische trapsgewijze revi ces verschillend organiseren in vergelijking sieronde met pen papier ze besteden meer tijd aan het schrijven er zijn een aantal factoren die de specifici van een eerste tekstversie maar minder teit van de computermodus uitmaken en aan de bewerking daarvan in de tweede die invloed kunnen hebben op het pauze schrijffase en revisiegedrag ze schrijven gemiddeld iets langere tek schrijvers zijn zich voortdurend bewust sten maar gebruiken daar niet meer tijd van het zogenaamde tekstverwerkingscom voor dan de pen papierschrijvers fort tekst op het scherm is op elk moment ze pauzeren veel meer tijdens het eenvoudig aanpasbaar zonder dat dit spo schrijven maar de pauzes zijn bedui ren nalaat dit leidt waarschijnlijk sneller tot dend korter waardoor de totale pauze de beslissing om tekst te produceren kor tijd voor beide modi vergelijkbaar is tere pauzes en die dan op het scherm te maar het verloop van het schrijfproces beoordelen meer pauzes meer formele in de computermodus wel gefragmen revisies die produktie verloopt sterk teerder is gefragmenteerd wordt vaak vroegtijdig ze reserveren minder tijd voor initiele afgebroken en gebeurt zeker niet in volledi planning maar spreiden de langere ge zinnen denken verloopt meer in con pauzes meer over het hele schrijfpro frontatie met de schermtekst en minder aan ces wat er waarschijnlijk op wijst dat ze de hand van interne mentale formulerin hun planning meer steunen op gesprei gen schrappen en toevoegen veroorzaken de pauzes op alinea en paragraafni namelijk niet langer een chaotische tekst veau en niet in de eerste plaats schrij zoals met penpapier van in de beginfase ven vanuit een meer gedetailleerd van het schrijfproces lijkt het bewustzijn van tekstplan in het begin van het schrijfpro dit tekstverwerkingscomfort en de aanwe ces zigheid van de computer op zich een uit ze wisselen van in het begin van het nodiging te vormen om sneller aan de tekst schrijfproces formuleren en reviseren zelf te beginnen voortdurend met elkaar af waardoor de door het gebruik van een tekstverwerker recursiviteitsgraad hoger ligt dan bij is het niet langer meer nodig om de tekst pen papierschrijvers over te schaven in de pen papiermodus ze pauzeren vooral meer in de zin zelf worden er tijdens de overschrijffase echter en trekken bovendien iets minder tijd uit nog heel wat revisies in de tekst aange voor pauzes op de zins en alineagren bracht ook al is een eerste versie van de zen wat wijst op een lokalere orientatie tekst daarvoor al in een tweede fase syste van het planningsgedrag matisch gereviseerd dat wijst erop dat er ze reviseren in totaal niet meer dan in tijdens het overschrijven een specifieke 21e jaargang nummer 4 naaktapril 1992 vorm van evaluerend lezen plaatsvindt die proefpersonen in kwestie men gaat er dus niet zomaar overzetbaas is in de computer vanuit dat meer ervaren schrijvers experts modus wel moeten we er natuurlijk reke betere teksten produceren dan minder ning mee houden dat in de computermo ervaren schrijvers dus de eerste fase van het schrijfproces gekenmerkt wordt door een groter aantal het is dus niet zonder meer mogelijk en revisies en een hoge recursiviteitsgraad wenselijk om de voorgestelde schrijfmo waardoor uitvoerige revisie in de tweede dellen als voorschriften voor een schrijfdi fase minder voor de hand ligt over de aard dactiek te gebruiken voorzichtigheid is van het herleesproces op het verticale daarbij zeker geboden wel is het zo dat computerscherm tijdens die eerste schrijf het onderzoek waar een produkt met een fase is trouwens nog erg weinig bekend cf procesbenadering vergeleken wordt de o a haas 1989 procesaanpak steeds tot betere resultaten tekstverwerkingssystemen zijn zo gecon blijkt te leiden durst 1990 toch enkele cipieerd dat lokale revisie operaties over suggesties het algemeen eenvoudiger uitvoerbaar zijn dan meer globale revisies het systeem zelf 1 opteer voor een procesgerichte vormt dus geen stimulans om meer globaal schrijfdidac tiek te reviseren de mogelijkheid om deze ope in een procesgerichte schrijfdidactiek staan raties te vereenvoudigen via zogenaamde de verschillende deelprocessen van het shortcuts of macro s worden zelfs door de schrijven centraal plannen formuleren en meer ervaren gebruikers maar weinig toe herzien we leggen met andere woorden gepast niet de klemtoon op het schrijiprodukt zelf bijvoorbeeld door goede voorbeelden of modelteksten te tonen wel gaan we samen met de leerlingen op zoek naar de enkele suggesties voor het manier waarop zo n produkt tot stand is schrijfonderwijs gekomen we verkennen allerlei vormen van plannen en tekstschema s we laten hen zien hoe een tekst in de verschillende de stap van descriptie naar prescriptie is fases van het schrijfproces en op verschil altijd een heel moeilijke en gevaarlijke lende niveaus kan worden gereviseerd etc onderneming zeker in het schrijfonderzoek centraal in deze aanpak staat dat leerlingen hebben de meeste onderzoekers zich in zich ook bewust worden van de organisatie hoge mate beperkt tot de beschrijving van van hun schrijfproces in bijlage 1 geef ik schrijfprocessen de inzichten die uit die een voorbeeld van een uitgewerkte les hier beschrijvingen naar voren komen kunnen over echter niet zomaar overgezet worden in belangrijk is ook dat we er uitdrukkelijk een didactiek als we bijvoorbeeld vaststel rekening mee houden dat het schrijfproces len dat meer ervaren schrijvers meer revise recursief is en dat de deelprocessen niet ren op een hoger tekstniveau dan wil dat strikt lineair bekeken worden dat betekent nog niet zeggen dat we dit gedrag ook met bijvoorbeeld dat we leerlingen ook kunnen succes kunnen aanleren bij minder ervaren aanleren hoe ze een oorspronkelijk plan schrijvers moeten bijstellen na de eerste versie van bovendien is er ook relatief weinig aanvul hun tekst lend kwaliteitsonderzoek gebeurd in de meeste onderzoeksbijdragen wordt niet het 2 creeer ruimte voor verschillende produkt beoordeeld maar is het kwaliteits schrijfprofielen oordeel gebaseerd op de ervaring van de in de analyse van de schrijfprofielen konden maart april nummer 4 21e jaargang we vaststellen dat een zelfde opdracht aan plan en wanneer bijvoorbeeld direct formu leiding kan geven tot vrij uiteenlopende leren een meer efficiente schrijfmethode organisatievormen van het schrijfproces voor hen is hierbij denk ik bijvoorbeeld aan ook dezelfde personen blijken niet steeds eenvoudige opdrachten waarin leerlingen hetzelfde schrijfprofiel aan te houden o a verplicht worden strikt volgens een bepaald afhankelijk van de schrijftaak en de schrijf schrijfprofiel te werken modus a we vragen leerlingen een informatieve in didactische situaties zien we echter brief te schrijven op basis van een situ meestal dat uitgegaan wordt van een atieschets we geven hen tien minuten schrijfprofiel sterk geent op een lineaire de tijd om een eerste versie te schrijven benadering van het schrijfproces uitvoerige zonder planningstijd vijf minuten om schriftelijke initiele planning met aandacht die eerste versie te reviseren en eventu voor de verschillende doelen formuleerfase eel een structuurplan of checklist te waarin doorschrijven centraal staat revisie maken aantekeningen op eerste versie fase waarin eventueel in een aantal rondes met een andere kleur en tien minuten de eerste versie van de tekst bewerkt om de eindversie te schrijven ander wordt blad vervolgens vragen we hen kort te noteren wat ze moeilijk en aantrekkelijk nu moeten weerrekening mee houden dat vonden aan deze benadering een didactische aanpak niet louter een b vergelijkbare schrijfopdracht maar nu weerspiegeling kan en mag zijn van een vragen we hen om de eerste vijf minu descriptief model een lineaire benadering ten te gebruiken om een gedetailleerd van het schrijfproces biedt bijvoorbeeld het briefplan op te stellen retorisch plan voordeel dat de verschillende deelproces structuurplan inhoudsplan vervolgens sen van het schrijfonderwijs allemaal uit vragen we hen om zin voor zin de brief drukkelijk kunnen worden behandeld met te formuleren en te reviseren ongeveer aandacht voor diverse procedures strate 15 minuten ten slotte geven we hen gieen of heuristieken een dergelijke aan nog een vijftal minuten de tijd om enkele pak kan zeker een overzichtelijk kader voor revisies uitte voeren op de hele tekst en het onderwijs van deelvaardigheden bieden de brief over te schrijven opnieuw het probleem van een dergelijke benade schrijven ze hun ervaringen neer en ver ring is echter dat we schrijvers in een onre gelijken die met de ervaringen die ze alistisch keurslijf drukken zeker bij totaal genoteerd hadden n a v van de vorige opdrachten in tegenstelling tot oefening schrijfopdracht op deelvaardigheden moet het echter mogelijk zijn om meer rekening te houden tot slot nog enkele tips voor potentiele met een ruimere variatie in schrijfprofielen computerschrijvers vroeg of laat iedereen het lijkt me een belangrijke stap in het d us schrijfonderwijs dat schrijvers er zich bewust van worden dat ze hun schrijfpro a integreer het aanleren van tekstver ces volgens verschillende schrijfprofielen werking in het schrijfonderwijs kunnen organiseren collins 1989 schrijft i hold firmly to the principle that a writing teacher is to teach daarnaast moeten we de schrijvers uitdruk writing not word processing p 31 dit kelijk laten experimenteren met verschillen standpunt is zeker verdedigbaar de argu de schrijfprofielen en met verschillende menten zijn echter meestal alleen gericht schrijftaken we moeten bijvoorbeeld leer op het feit dat het aanleren van een tekst lingen zelf laten ontdekken in welke geval verwerkingsprogramma tijd inneemt die len ze gebaat zijn met een uitvoerig tekst anders aan schrijfonderwijs kan worden 21e jaargang nummer 4 maart april 1992 besteed en de ruimte daarvoor is meestal computer kunnen we nadrukkelijk ingaan al beperkt inhoudelijk zijn er echter wel op de mogelijkheden om ook op een hoger redenen om schrijfonderwijs en de instruc niveau te reviseren ook in de pen papier tie in tekstverwerking te integreren modus kunnen we natuurlijk het gebruik door namelijk de revisiemogelijkheden van van revisiestrategieen die daarmee samen de computer onmiddellijk te koppelen aan hangen beklemtonen toch blijkt uit het verschillende revisiestrategieen en ook onderzoek dat de revisie op een globaler functioneel toe te laten passen op teksten niveau en op een verdere afstand van het stellen we gebruikers in staat om doel en schrijfpunt bij heel wat computerschrijvers middel van in het begin met elkaar te ver een andere plaats krijgt in het schrijfproces binden we streven m a w naar een en vaak meer gespreid voorkomt over het bewuste verbinding tussen de keuze van hele schrijfproces cf spreiding van langere een bepaalde revisie doel aard niveau revisiepauzes de alinea vormt daarbij dik etc en de manier waarop die revisie op de wijls de structureringseenheid ook kunnen meest efficiente manier met de computer we in een dergelijke benadering schrijvers kan worden uitgevoerd door een dergelijke bewust leren omspringen met de scherm functionele integratie kunnen we ook een beperking bij 25 regelschermen en hen aantal meer complexe tekstverwerkersfunc actief laten beseffen dat er geen overschrijf ties zinvol introduceren en zo ontdoen van fase meer is in de computermodus hun gadgetkarakter tegelijkertijd wordt ook de revisievaardigheid aangescherpt een oefening zou bijvoorbeeld als volgt kunnen verlopen we bieden leerlingen een voor een praktische uitwerking van deze tekst aan op het scherm van bijvoorbeeld benadering verwijs ik naar een vroegere bij een veertigtal regels bedoeling is nu dat de drage van waes stevens eelen 1988 leerlingen de tekst zo aanpassen dat ze de daarin geven we een tiental voorbeelden voorlaatste alinea verschuiven en als twee van concrete oefeningen waarbij aspecten de alinea gebruiken dit heeft o a tot van revisievaardigheid gekoppeld worden gevolg dat de structuuraanduidingen in de aan tekstverwerkersfuncties als backspa eerste alinea en de alinea overgangen aan cing zoeken en vervangen verplaatsen gepast moeten worden door de lengte van van alinea s shortcuts opmaakmoge de tekst hebben ze op het scherm nooit lijkheden etc een volledig overzicht over de tekst zie het aanleren van tekstverwerking in deze bijlage 2 ook zonder computer kan dit een aanpak vormt dus zeker geen doel op zich zinvolle oefening zijn wel vergt de introductie natuurlijk extra tijd maar willen we de computer als schrijfin strument op een goede manier gebruiken luuk van waes dan is het aanleren ervan voorlopig nog markgravelei 119 een onvermijdelijke stap in de plaats van 2018 antwerpen puur technische introductielessen wil ik daarom pleiten voor een meer geintegreer de aanpak in de vorm van aanlooplessen die hoeven niet noodzakelijk een inkrimping van het lessenpakket voor schrijfonderwijs te impliceren 4 streef erna ar het aantal revisiestrate gieen uit te breiden in een schrijfdidactiek met gebruik van de maart april nummer 4 21e jaargang bibliografie collins j l computerized text analysis and the teaching of writing in g hawisher c selfe eds critical perspectives on computers p 30 43 new york london teachers college press 1989 durst r k the mongoose and the rat in composition research insights from the rte annotated bibliography in college composition and communication 41 4 1990 p 393 408 emig j the composing process of twelfth graders urbana il ncte 1971 flower l s problem solving strategies for writing new york harcourt brace jovano vich 1981 flower l s j r hayes a cognitive process theory of writing in college composition and communication 32 1981 p 365 387 flower l l carey j r hayes diagnosis in revision the experts option cdc technical report 27 pittsburgh carnegie mellon university 1985 flower ls e a detection diagnosis and the strategies of revision in college compo sition and communication 37 1986 p 16 55 haas c seeing it on the screen isn t really seeing it computer writers reading pro blems in g hawisher c selfe eds critical perspectives on computers 1989 p 16 29 harris m m wachs simultaneous and successive cognitive processes and writing skills in written communication 3 1986 p 449 470 hayes j r l flower identifying the organization of writing processes in l gregg steinberg eds cognitive processes in writing 1980 p 3 30 janssen d j schilperoord schrijfprocessen en schrijftaken in tijdschrift voor taal beheersing 10 2 1988 p 105 120 jensen g h j k di tiberio personality and individual writing processes in college composition and communication 35 1984 p 258 300 van waes l m stevens e eelen tekstverwerking inschakelen in het schrijfonderwijs in f daems e a eds computers en onderwijs 1988 p 47 58 van waes l de computer en het schrijfproces de invl oed van de tekstverwerker op het pauze en revisiegedrag van schrijvers enschede universiteit twente 1991 wmw publikatie 6 21e jaargang nummer 4 maart april 1992 p i ti bijlagen bijlage 1 bezin eer je begint bondige schets van een lesverloop waa ri n sch rijfprocessen van anderen en van de leerlingen zelf centraal staan de volledig uitgewerkte tekst vindt u in melopee 4 faalboew h bousset e a deurne plantyn 1991 p 27 31 enkele citaten uit interviews met sch rijvers en jou rn alisten waa ri n ze reflecteren over hun schrijf proces bijvoorbeeld harry mulisch harry mulisch auteur van ondermeer de aanslag zit elke dag ongeveer acht a negen uur aan zijn schrijftafel ik schrijf een paar zinnen verbeter ze schrijf ze opnieuw een woord bevalt me niet ik streep het door schrijf er een ander boven en daarna kgken nog eens loken op zo n dag schrijft mulish gemiddeld een halve pagina maar hij begint niet zomaar ineens te schrjven ik maak aantekeningen op kaartjes meestal wan neer ik een stapeltje kaartjes heb ga ik een schema maken van dat schema wijk rk vier of vakeer af steeds komt er een nieuw schema voorin de plaats tijdens het schrijven documenteer ik me uitvoerig toen ik aan het stenen bruidsbed bezig was heb ik tientallen memoires van oorlogsvliegers gelezen een journalist als mijn tekst een keer geschreven is verander ik in de meeste gevallen niet veel meer bij het nale zen let ik vooral op de overgangen van de ene zin naar de andere en op eventuele spelfouten soms zoek ik in een woordenboek nog eens iets op waar ik aan twijfelde toen ik de tekst aan het uitschrijven was aan de structuur zelf raak ik echter bona niet meer klasgesprek over deze citaten analyse van eigen sch rijfgedrag a d h v een checklist met mogelijke sch rijftaken binnen en buiten de school wanneer hoeveel wat moeilijk tevreden waardeverduidelijkende discussie n a v uitspraken over schrijven voorbeeld als ik begin te schrijven maak ik meestal een schema van wat in de tekst moet ik kijk tijdens het schrijven vaak naar het schema dat ik vooraf heb gemaakt k probeer meestal meteen inhei net te schijven ik lees min teksten wel eens hardop voor aan mensen die k ken etc een aantal korte tekstjes met schrijfadviezen over de efficiente organisatie en het verloop van een sch rijfproces cf onderzoeksresultaten en l flower 1981 opdracht bijlage 2 voorbeeld van een revisie oefening revisie op alineaniveau boven de grenzen van het computer scherm tweede faserevisie aanpassing van tekstplan toevoegen van themazinnen en connectoren naar van waes stevens en eelen 1988 san marino binnen italiaans grondgebied liggen twee merkwaardige staten ten eerste vaticaanstad de kleinste soevereine staat ter wereld ten tweede de oudste republiek het dwergstaatje san marino niet ver van de adriatische kust ter hoogte van rimini maart april nummer 4 21e jaargang vim san marino wordt door het berglandschap van de monte titano van west naar oost doorsneden dit kalksteengebergte telt drie steile pieken op de meest noordelijke top ligt de oude stad san marino ze is omringd door een drievoudige vestingmuur deze hoofdstad telt circa 3500 inwoners de huizen liggen gekleefd tegen de hellingen van de monte titano volgens de overlevering werd san marino in het jaar 301 ges ticht het kan dus bogen op een vader landse historie van meer dan 16 eeuwen hoewel het land in 1862 een verdrag sloot met italie een soort vriendschapsverdrag bleef het volledig zelfstandig nog steeds geeft san marino zijn eigen geld uit drukt sedert 1877 eigen postzegels en heeft zin eigen bestuur een van de interessantste dingen in san marino is dat bestuur in vele opzichten lijkt het nog op dat van een typisch middeleeuwse stadsstaat de wetgevende macht is in handen van een college dat uit 60 mannen bestaat die voor vijf ja ar gekozen worden twee leden knjgen steeds voor zes maanden de uitvoerende macht zij regeren overland politie en zelfs leger want ook dat vind je in deze dwerg staat voor vro uwen is na ar middeleeuwse gewoonte geen plaats in het bestuur deze alinea toevoegen aan de tekst in de eerste wereldoorlog vochten vnjwilligers uit san marino aan de zijde der italianen in de tweede wereldoorlog bleef de staat tot september 1943 neutraal twee maanden later rolden echter duitse tanks het staatje binnen in juni 1944 rich tten britse bommen aanzienlijke schade aan na de oorlog heeft de overheid haar uiterste best moeten doen om de staat weer op te bouwen herschreven tekst nog steeds geeft san marino zijn eigen geld uit drukt sede rt 1877 eigen postzegels en heeft zijn eigen bestuur onbewogen is de geschiedenis van het land tref geweest in de eers te wereldoorlog vochten vrij willigers uit san marino aan de zijde der italianen in de tweede wereldoorlog bleef de staat tot sep tember 1943 neutraal twee maanden later rolden echter duitse tanks het staatje binnen in juni 1944 richtten britse bommen aanzienlijke schade aan na de oorlog heeft het bestuur zijn uiterste best moeten doen om de staat weer op te bouwen een van de interessantste dingen in san marino is trouwens dat bestuur in vele opzichten lijkt het nog op dat van een typisch middeleeuwse stadsstaat t u s s d o o r welk onderwijs voor de toekomst op 2 mei 1992 organiseert de vereniging voor onderwijsrecht en onderwijsbeleid in de gebouwen van de uia een symposium onder de titel welk onderwijs voor de toekomst aanleiding hiervoor zijn het oeso rapport en de steeds luider klinkende vragen over het vlaamse onderwijs oeso experts de auteurs van het voorrapport vertegenwoordigers van het onderwijsveld en van de socio economische en culturele sector zullen het woord voeren verder wordt via werkgroepen een brede discussie beoogd over de knelpunten van het vlaamse onderwis inlichtingen emajor uan ceulen tel 02 269 50 04 op maandag woensdag en vrj dagvoormiddaq of t van haver tel 02 210 51 21 m 21e jaargang nummer 4 naaktapril 1992