Verandert een leerling sneller dan zijn leraar? Het verslag van verwachtingen en de onderwijspraktijk

erma klerenberg aart de ridde r verandert een leerling sneller dan zijn leraar het verslag va n havo vwo verwachtingen en de onderwijspraktijk eima klerenberg en aart de ridder geven met acht andere mensen ne derlands op de scholengemeenschap snellius in amstelveen zeven jaar geleden is bij het bekijken van de bouwplannen voor een nieuwe school vrij intuitief gekozen voor een grote werkruimte nederlands die de taaltuin is gaan heten eigenlijk bestaat die ruimte uit drie lokalen waarvan alle tussenmuren weggelaten zijn zodat de oppervlakte die nor maal door de gang wordt ingenomen bij het lokaal getrokken kon wor den in de lengterichting sluiten drie halve lokalen aan door middel van glaspuien van de taaltuin gescheiden drie klassen met drie leraren doen er aan onderwijs over het veranderingsproces dat door het besluit een andere ruimte te creeren een onherroepelijk karakter kreeg gaat dit verslag de samen stellers van dit themanummer hebben ons wat vragen gegeven met dat papier voor de neus hebben we een bandje volgepraat uit die discussie is het navolgende gedestilleerd onvrede met de lessituatie de veranderingen die op het snellius in het onderwijs nederlands zijn doorgevoerd kwamen voort uit een grote ontevredenheid van de leraren met de lessituatie zowel het feit dat je als individu tegenover een groep leerlingen stond als het feit dat je inhoudelijk alleen bezig was met het trainen van vaardigheden alsof het om leren typen gaat stond ons niet aan we hadden het idee dat we de leerlingen meer kritisch wil 29 den laten staan ten opzichte van het onderwijsaanbod zij waren de mensen die inhoud en vorm van het onderwijs zouden mee moeten be palen onszelf zagen we liever in de rol van begeleider dan in die van die interessante persoon die zo boeiend weet te verhalen hoe slim den vos reinaerde wel niet was en die de gang van zaken van a tot z bepaalt de situatie waarin we toen zaten werd door het merendeel van de neer landici als plat slaand ervaren de gebruikte synthetische methode zorg de voor een strak stramien een terreur van inhouden en activiteiten waarbij in het beste geval leerlingen en leraar zich behoorlijk zaten te vervelen of waarbij er een griezelige ijver ontstond waarvan je als leraar wist dat niemand er ook maar wat mee opschoot in zo n systeem is alles wat niet in het boekje staat eigenlijk buiten de orde en de leraar kan zich hooguit bekwamen in technieken van koppel verkoop om de inhoud in een breder kader dan de les biedt aan de orde te stellen uiteindelijk leef je dan als leraar je hobbies vrij superieur uit het is een inadequate reactie van verzet tegen de methode die je intus sen toch volgt de synthetische methode krijgt er een hoofdstukje we reldorientatie bij de onvrede met de situatie heeft tot een aantal probeersels geleid die een voorbereiding moesten vormen op de situatie in het nieuwe ge bouw de eerste experimente n bij de eerste experimenten gingen we uit van het idee dat er vormen van interactie zouden ontstaat als je de leerlingen maar kon mobiliseren op hun eigen individuele keuzen in een dergelijke situatie ontstaat er een reeks activiteiten waarbij je al doende kan verduidelijken welke vaardigheden een rol spelen en dat levert ook een kader op om die vaar digheden aan de hand van een gebruikssituatie aan de orde te stellen het trainen van vaardigheden los van een context waarin ze een be paald effect hebben op de gebruikers ervoeren we als een soort behen digheidsspel zonder dieptestructuur de een kwartet en de ander verza melt beeldspraken de eerste experimenten zijn bepaald chaotisch geweest we probeerden te veel doelen tegelijk te realiseren je wilde een nieuwe inhoud vastleg gen en deed dat door bijna eindeloos praten dat de leerlingen er abso luut niet aan gewend waren om zo n centrale positie in de besluitvor ming in te nemen als wij ze toegedacht hadden was iets wat we ons on voldoende realiseerden het effect van een onderwijssysteem dat de leerlingen in hun leergedrag in belangrijke mate heeft geconditioneerd werd door ons onderschat de leerlingen deden dan ook niet echt mee ze zijn eraan gewend dat ze ergens mee bezig moeten zijn zonder inte resse bezig zijn vormde dan ook hun belangrijkste activiteit en j e 30 voelde aan dat het niet goed zat omdat het de leerlingen volstrekt onduidelijk was waarom ze wat moes ten kiezen hebben we te maken gekregen met ontsnappingspogingen naar een beperkt aanbod van keuze s we zijn dan ook van deze tot vrijblijvendheid leidende vrijheid afgestapt en overgegaan tot een beperkt gedifferentieerd aanbod van keuzes waarbij overleg plaats moet vinden over wat en hoe de ervaringen heb ben ons geleerd dat er doordat het onderwijs zo docentrisch is een nieuwe duidelijkheid voor de leerlingen ontstaat als er veel aandacht wordt besteed aan de explicitering van doelstellingen waarbij het erg belangrijk is de koppeling tussen inhoud en vak bespreekbaar te maken heb je in het maatschappelijk verkeer te maken met aspecten van socia le en relationele aard in het onderwijs komt daar die van het leerdoel bij de relatie tussen vak en activiteit moet door de leerling als zinvol er varen worden als leerlingen niet weten of niet kunnen weten wat ze nu eigenlijk leren willen leren is er alle aanleiding om maar iets anders te gaan doen keten huiswerk maken voor de collega die schriftelijk gaat overhoren of de leraar vragen wanneer er weer eens een echte les neder lands komt we menen dat leraren die het onderwijs veranderen moeten beseffen dat die verandering voor hem haar een doel is voor de leerlingen is het zo dat ze voor een aantal extra barrieres op de weg naar het diploma komen te staan ze doen er hun leraar een plezier mee die met groot enthousiasme te nemen als leerlingen het zo ervaren dat overigens aardige experimenten onvol doende opleveren om het examen wie schaft dat nu eens af te kun nen doen wekt je optreden voornamelijk anti gedrag op de leerlingen dan opzadelen met je eigen theoretische concept waaruit ze een gerust stelling moeten putten herstelt de autoriteit van de leraar op een on aanvaardbare wijze structurering er ontstond een chaos en we zijn gaan structureren we vonden een aantal oplossingen zonder de pretentie te hebben echt op de goede weg te zitten duidelijk was dat vrijwel niemand nog zin ervoer en dat de in terpretaties daarvan zich alleen maar dreigden op te hopen we hadden geen andere keus dan alleen in te spelen op het gedrag dat ons optreden veroorzaakte en voor ons persoonlijk kon dat vertaald worden in een re lativering van de ideeen een gebrek aan strategie of een vergroting van de frustratie positief ervaren we het dat we het idee omtrent de inbreng van de leer 31 tingen niet terzijde hebben geschoven wat duidelijk werd was dat je zo n idee niet in een paar jaar in een school met duizend leerlingen reali seert terwijl ieder voor zich wel een soort moreel contract had gete kend om dat te doen experimenten om leerlingen volledig program ma s mee te laten bepalen vinden de laatste jaren dan ook gericht op bepaalde groepen plaats bovendien is het goed mogelijk om naast een thematisch lesaanbod voor een bepaalde laag ruimte te scheppen voor groepen leerlingen die wel projectmatig willen werken in zo n construc tie verplicht je de leerlingen niet om een motivatie te simuleren in een onderwijssysteem waarin vrijwel alles wat een leerling moet we ten of doen mijlen ver verwijderd is van waar hij eigenlijk mee bezig is is het begrijpelijk dat leerlingen een onderwijsaanbod dat probeert aan te sluiten op hun directe leefwereld als bedreigend ervaren of daar al thans zeer onwennig op reageren het thematische aanbod waar we thans mee werken heeft het pre dat alle mogelijke vaardigheden die pro jectonderwijs bij de leerlingen veronderstelt geleidelijk ingeoefend ra ken consequenties die stap naar thematisch onderwijs heeft een aantal belangrijke conse quenties gehad zeker wat betreft het verwijderen van elementen van het traditionele onderwijs daarbij hebben we ook aan kunnen sluiten bij verwachtingen en aversies van de kant van de leerlingen zo wordt de literatuur binnen het thema ontdaan van de cultuur historische ballast van al zijn ismen de romananalyse met zijn opgelegd abstract appa raat is teruggedrongen ten bate van een creatief verhaal schrijfprogram ma waarin de eigen inventiviteit ruimte krijgt voor het oplossen van problemen en er structuren ontstaan die niet zo intellectualistisch ge vangen hoeven te worden in termen van een literaire grammatica van perspectieven vertelposities discontinu iteiten verdichtingen en noem maar op de veranderingen hebben binnen het team van neerlandici meermalen geleid tot crises de sectie is geruime tijd begeleid door agogen en een aantal malen zijn trainingen georganiseerd om aan de hand van operatio neel gemaakte ideeen confrontaties aan te gaan juist die bijeenkomsten maakten duidelijk dat we maar zeer ten dele in staat waren om de frustraties die voortkomen uit de discrepantie tussen ideaal en werkelijkheid te vertalen in programma s de leerlingen heb ben ons duidelijk gemaakt dat onvermogen een luxe was die we ons niet konden veroorloven met dat conflict tussen ideaal en werkelijkheid zit je midden in de dis cussie die in het artikel van guus de bakker gevangen wordt in terme n 32 van aanpassingslijn en kritische lijn het thematisch onderwijs biedt ruimte aan beide is een compromis wat de aanpassingslijn betreft hebben we de aanpassing aan een later kritisch functioneren in een vervolgopleiding voor ogen dat houdt in dat we het louter voldoen aan congnitieve kennisdoelen volstrekt ver werpelijk vinden deelnemen aan taal gebruikssituaties is niet gelijk te stellen met meedraaien in een kwis waarin maar een antwoord goed is taal is een organisatiemiddel en daarmee een manipulatiemiddel als we de lesboeken bekijken lijkt het soms dat we pas met nederlands bezig zijn als we het nergens meer over hebben vul in daar lusten de geen brood van er deugt geen van noo t het taaltuinboekje voornamelijk bestemd voor leerlingen en hun ouders is onlangs verschenen voor belangstellenden zal een beperkt aantal worden gerese rveerd het boekje biedt naast een historische beschrijving van het veranderingsproces ook een overzicht van de programma s en de gevolgde werkmethoden belangstellenden kun nen het boekje bestellen b ij snell i us scholengemeenschap sectie nederlands startbaan 1 2 amstelveen 33