Documenten
erik vos verhaallijnen verhalend ontwerpen bij educatief ontwerpen staat altijd de klassepraktijk centraal maar het gaat er ook om dat de leerkracht zich aanwent te kijken achter die praktijk voordat een onderwijsinhoud vorm krijgt is er al een aantal keuzes gemaakt bij het se lecteren van inhouden bijvoorbeeld verhalend ontwerpen is zo n techniek waarbij kennis over het schrijven van verhalen wordt gebruikt om onderwijs te ontwerpen in dit a rtikel beschrijft erik vos in de vorm van een dialoog hoe twee educa tief ontwerpers samen op zoek zijn naar de meerwaarde van het verhalend ont werpen de voorbeelden hebben betrekking op het basisonderwijs maar de techniek is met weinig moeite te vertalers naar alle vormen van onderwijs ach ter de techniek gaat een attitude schuil of beter gezegd een manier van denken de ver h al e n d ontwe r pe r is o p z oek n aa r ver een ingang bieden voor ve rtaling naar de prak haallijnen die de samenhang kunnen brengen tijk daarentegen loopt onderwijs waarin de in loss e feiten ma ar verhaallijnen l e i den ni et plot helemaal ontbreekt een groot risico te fa nood z a ke lijk tot be te r onder w ijs daa rvo or is len de techniek van het verhalend ontwerpen oo k een plot no d ig d ie een h a n d vat biedt om kan de leerkracht op het spoor zetten van sa de bete kenis van d e onder ha n de n geno men menhang in de stof al was het alleen maar leerstof te doordenken omdat hij zij zichzelf dwingt na te denken over d e ver ha l e n d on tw er p e r ka n z ic h l ate n ins p ire het belang van het onderwerp in die zin gaat ren d oor bes taa nde on de rw ijsinh oud en z oals het om het ontwikkelen van een attitude die de dialoog laat zien maar ook door de buiten bijdraagt aan het maken van bewuste keuzes schoolse wer k elij k heid of ervarin gen d ie kinde voor het al dan niet aanbieden van onderwijs ren inbrengen n iet ie d ere g evonden p lot zal inhouden 25 stel een verhaal heeft de volgende opbouw rare constructie vind ik dat 1 de held redt een jonkvrouw ik zou die held eerst maar eens geboren laten 2 de held trekt er op uit worden en dan chronologisch toewerken naar 3 ze leefden nog lang en gelukkig het gelukkige eind 4 de held wordt geboren waarom vraag je dat wat denk je dan nou ik denk dat in het basisonderwijs zo n ja dat idee krijg ik steeds vaker sinds ik me soort opbouw vaak voorkomt verdiep in de techniek van het verhalend alsof het alleen om de feiten gaat die de kinde ontwerpen ren moeten leren en dat het verband ertussen helemaal toevallig is heb je een voorbeeld bij de hand zeker kijk hier heb ik een deeltje van de methode taalaktief met een hoofdstuk over communicatie kijk je daar naar met de ogen van een verhalenverteller dan verbaas je je zie jij bijvoorbeeld de verhaallijn in 1 de communicatie tussen een verkeerstoren en een vliegtuig 2 je moeder die je binnenroept 3 de vraag hoe oud klaas bergsma was toen hij 32 meter naar beneden viel 4 een rebus 5 een toneelstuk over een talentenjacht 6 en verder dialect bargoens pictogrammen enzovoorts je voorbeeld lijkt in derdaad wel op dat verhaal k gwk a en dvp t van de held die eerst een jonkvrouw redt en pas daarna wordt geboren bep ik denk dat methodenschrijvers nogal vaak les 5 eo 6i j elkaar sen maken volgens een bepaald schema k teken het hiernaast b rq v tipr w px i kijk eerst bepaalt men thema en doel dan gaat men invullen dat leidt tot lesjes die wel te 3 sje eyjt 4 met het doel te maken hebben maar niet met elkaar 26 p recies een sterk voorbeeld daarvan vond ik in een methode voor aardrijkskunde waar mensen wo nen hier heb ik een deeltje voor groep zes het hoofdstuk nederlanders werken op het water in een verhalend ontwerp zouden wij daar wel raad mee weten denk ik want het is nogal een dra matisch gegeven kijk nou eens hoe men in deze metho de begint 1 de titel van het hoofd stuk dus de aankondiging dat het over het werken op water gaat 2 les 1 de voornaamste waterwegen zijn en dan volgt een opsomming ja dat is een typisch voorbeeld van dood onderwijs in een verhalend ontwerp zou je juist naar iets zoeken dat de aandacht van de kinderen er rc e urao wekt voor het onderwerp maar dat kan pas als je eerst hebt nagedacht t w ukc i hhou dp lt ss l rgrgv hth over wat is eigenlijk het verhaal bij werken brylcwo a kp op het water on de wer o i al a s gf bd ah y s u wi c ee tlol z welka r wde gwe het vinden van het verhaal de plot is dus k aaw tvega 9 nf o aw acr r de eerste stap pas als het verhaal de moeite waard blijkt ku n je gaan zoeken naar een in gang de eerste les maar daar houden we ons in dit stadium nog niet mee bezig dat is een kwestie van u itwerking toch zie je steeds het omgekeerde gebeuren laatst was ik in de klas tijdens een geschiedeni sles die de leerkracht gaf volgens de methode vragen aan de geschiedenis uit mijn verslag we rennen langs de plaatjes hier en daar iets o ppikkend zo ontstaat enige onsamenhangende en niet erg interessante westkennis in djarmo waren de mensen niet godsdienstig in oer wel want daar stond een tem pel irakezen hebben betere tanden omdat ze geen vijzels gebruikten voor het vermalen ja waarvan ook alweer in djarmo waren alle huizen gelijk we zien het plaatje misschien waren dus in djarmo ook alle mensen gelijk in oer had je al schrijvers schrijvers waren belangrijke mensen omwille van een goede oogst werden vruchtbaarheidsbeeldjes gemaakt hoe het schrift is ontstaan uit tekeningen van wat je wilt besc h rijven ontstaat het spijkerschrift 27 nadehlce4 ove 4 e belcw 9 ja hier zie je dat het verband tussen de fei cl vah hek or der wer a weit v5 i c r b el un9rtj k a ten helemaal ontbreekt de leerkracht heeft uja ar o w a uk je h er lb daar helemaal niet over nagedacht ik denk p b k rokk2 n rv op tp za vj aarov d p b h2f 44cv wen niet dat die kinderen iets geleerd hebben o pxioc een verhalend ontwerper zou vragen wat is eigenlijk het verhaal wat is de plot zo kun je het belang van een onderwerp identificeren welke r ho u dev llkstrerev tie belou g ah e f toch is dit wel het moeilijkste onderdeel van deze ontwerptechniek laten we het zelf eerst maar eens proberen we hebben nu drie onderwerpen genoemd communica tie werken op het water en de geschiedenisles laten we daar het belang eens van identificeren dus de plot zoeken zullen we over een kwartier weer bij elkaar komen ja ik heb wat ik ben met het moeil ijks te onderwerp begon nen de gesc hiedenisle s want daar zitten latidkaar ter ot ae iieol door al di e losse feiten nogal veel verhalen ooo iwar ai lecl4 h hale w a4d yroev in ik heb nog even door de methode gebla derd en zag toen een landkaart waarop het wa si r ih sjch y cbg t rgl hele gebied van wat we nu turkije en liba non noe men zo n 7000 jaar geleden hele awd cacirt vu hah yel ied maal groen is de tegenwoordige landkaart van dat gebied i s helemaal geel daar zit een plot in denk ik ja dat lijkt me interessant maar h eb je n og verder nageda cht over die plot bij mij roept de vraag naar het verhaal tusse n die twee landkaarten wel wat op het is eigenlijk het verhaal van hoe elke cultuu r ingrijpt op de omgeving en hoe daa rin een verloop zit van nomaden volke n die aa n land bo uw beginnen en telkens verhuizen als de grond uitgeput is dat heeft natuurlijk re chtstreeks te ma ken met het ingrijpen op de omgeving ann o nu 28 precies die eerste landbouwers konden trou hom o xt i u a v wens de gevolgen niet overzien voor hen vcct1 was de wereld groot genoeg b ij het kappen ahct bc ka p van tropische regenwouden vandaag de dag ligt dat anders d at hoort ook bij deze p lot j e zou trouwens ook wat dichter bij h uis p t nt kunnen blijven neem bijvoorbeeld de veran dering van het landschap van drenthe van kom elkxo lk y y 2 o y 9 e z y de ijstijd tot nu en tot overmorgen alle iv ho c 4 al4r 1n c cr c v t u i kkelin g bossen in d renthe zijn aange plant ook op k j i vn i 1 f 4hnfj4g1 p i t 0 zandverstuivingen die de weinige vruchtbaar 2ohol r betuw t e g v v i i ua gemaakte grond bedreigden m aar die zand mq t ihl ry c tu f verstuivingen waren weer het gevolg van a roec s tohe tecl ro oy s l n tr e ewu te cehh s q w enzovoorts vort a c er gevo y dus hier is de plot waar ik een ontwerp bij kan maken 1 erha l ehol uv twerf 1 zo e c ca plm plot je hebt dus nu een plot gezocht en het onder werp benoemd bij de plot heb je nog een te na dc o o hcf f elcwcj vac het ov dtr aeryo genstelling opgenomen terecht want dat war ts ltiip r b clct 9 r y k hoort bij deze techniek na het zoeken van de taaarow iou c u h y b ehroic k ev plot probeer je tegenstellingen te zoeken om n otre n zy jaa rov olo24 ol i cxol rw u het onderwerp zo scherp mogelijk in beeld te z r brengen de gedachte is dat in elke roman z zoeken v acv cl euist lla en in elke film een tegenstelling wordt g uitgewerkt weike fecl ex ellw c covht i vo et t lo t naar uop v tegenstellingen die voor kinderen aantrek kingskracht hebben zijn bijvoorbeeld 3 j h ol de n 2o ekpx e v u ev goed slecht groot klein liefde haat vei c b ci citl v r angst veiligheid en jij hoopt dat de tegen stelling natuur cultuur aantrekkingskracht c w elke ihho t deu z llkst r2v i1pr1 ho a 9 heeft op kinderen waarschijnlijk omdat het cr wel kt nl c g p ev voor kinderen een ontdekking zal zijn dat veel i v d ere v van wat ze als de natuur hebben leren ken ir kk n unllou d2v zo ci rrcw erttn nen ontstaan is door ingrijpen van mensen slat ols 0 h tw z ck2 l kg in nederland is er bijvoorbeeld geen plekje hoe klein ook dat niet door mensen is ingericht misschien zou je dus eerst eens met de kinderen moeten gaan kijken of dat klopt in hun eigen omge ving maar goed we gaan er nu maar even van uit dat de leerlingen dat bewustzijn al hebben wat doe je dan verder met die twee landkaarten de vplgende stap is dan het u itzetten van een verhaallijn eerst ga je op zoek naar welke inhouden illustreren het belang van het onderwerp of naar welke onderwerpen geven kinderen toegang tot het onderwerp de twee landkaa rsen de gele en de groene zouden zo n goed begin kunnen zijn daarna ga je op zoek naar inhouden waarmee kinderen steeds meer zic h t krijgen op de plot ik kan me voorstellen dat je gaat kiezen voor een verhaallijn rond 1 de groene kaart de gele kaart 2 het kappen van bossen door nomadenvolken die voor h et eerst aan landbouw gaan doen daar 29 kun je kindere n trouwens ook in letterlijke zin een goed ver haal over vertellen 3 de op sommige punten opvallend vergelijkbare situatie bij het huidige kappen van tropische re genwouden daar kun je gemakkelijk bijvoorbeeld dia s over vinden 4 het conflict dat bij 1 wordt opgeroepen en tussen 2 en 3 al wat wordt uitgewerkt kun je daarna m issch ien interessant maken door bijvoorbeeld de ontwikkeling van het landschap in drenthe met de kinderen in studie te nemen en meer heb je nog niet gezegd als we nu een brainstorm houden zu llen we nog wel heel wat meer relevante inhouden vinden die kunnen dan de verhaallijn versterken ja de techniek komt nu al een beetje in werken op het water daar zag ik wel iets in beeld kijk ik heb dit opgeschreven m aar kun je nu eerst vertellen wat jij ge maakt hebt we kav op daar heb je weer hetzelfde w de plot waarin het belang van het onder c toxr werp is aangegeven en de tegenstelling die plo f in de plot naar voren komt ik heb nog geen inhouden gezocht en geselec hoe s u y o rxe sl1 e e ov e a 44 0u dsrc u y t gacwcu teerd zoals jij deed maar het ligt wel erg cee vk eu ni ek nooctz t voor de hand om met de actualiteit te begin ow ott co curr w g cc baa s nen een kranteartikel o ver vissers die hun h w jgt ej uoor wrq th g ta i eo g eer xw y d c3 a ar bijvangst niet mogen verkopen of over het g wed k cvc o w dax 4l mee plan om een kwart van de vissersboten op te drpa cjt ei 9 k rylkr doeken die kranteartikelen geven toegang tot de plot in dit geval vroeger leerde ik op de lagere schoo l welke zeker manieren er zijn om te vissen maar dan is die informatie ingebed in het i k h erinner me iets van allerlei soorten netten verh aal investeren of saneren als de ver voor verschillen de soorten vis schillende manieren van visvangst daarmee dergelijke feitenkennis komt die in j ouw verband houden besteden we daar zeker aan ontwerp nog aan de orde dacht aan trou wens ook topografie hoort erbij minstens moetje met kaarten u itzoeken waar de vissers tegenwoordig helemaal heen varen om nog iets te vangen die reis maken we het verschil met jou w lagere schoolkennis is dat de feitenken nis nu in een betekenisvol ge heel is opgeno men 30 doen we nog wat aan communicatie uit die goed idee laten we de lezers vragen het zelf taalmethode ik bedoel je weet toch dat we eens te proberen met een onderwerp dat ze in het tijdschrift moer aan het praten zijn na aan het hart moet liggen ik h eb het vol we worden vooral gelezen door taaldidactici gende voorstel voor een schema dat helpt bij d aar zijn er vast wel bij d ie verschillende verhalend ontwerpen manieren weten om een verhaallijn op te communicatie hoe kun je daar verhalend bij b ouwen bijvoorb e eld ontwerpen wie het wil proberen is hierbij u itgenodigd corv m wvwc uh e t c9ew bet lvt9 2 ik eer s t omga ny 4v b rotin stvrwtp k da kalot d aarv ct oe caa ttz3h i r a d an oedec e er v e hwlp xw rv aak p s v l n1of c1 a z k 7 v r 1 rk a ar anaersfo cthb c r communicatie is wel een heel groot onder bcdoet v g by belioeli y werp hoor en het schema is wel erg leeg je kunt het in deze vorm gebruiken als een b nel lcx o zaqw handig nieuw notatieschema bij helk oor ly k belwt rly k les sen voorbereiding ik wil p roberen of ik h iernaast wat tegenstel belee o ovtibcle2 d lingen op kan schrijven die aan de plot en ch v eci t de verhaallijn vorm kunnen geven 31 ja daar help je me wel mee op weg en de lezer misschien ook maar ik vraag me nog af zit er niet nog een veel grotere tegenstel ling achter communicatie l e ve dood het lijkt me dat communicatie van levensbe lang is was het niet de zonnekoning die op nogal gruwelijke wijze uitprobeerde wat er gebeurde met een kind dat niet met taal in aanraking kwam ik zou het moeten opzoe ken maar volgens mij ging dat kind dood als ik het terug kan vinden heb ik misschien iets dat toegang geeft tot een plot waar ook jouw tegenstellingen zeker bij horen laten we het erop houden dat de meest we en terugdenkend aan de methodes die we zenlijke tegenstelling is die tussen leven en bekeken we ontdekten een kader waarbinnen dood en hopen dat de lezer het met ons onsamenhangende weetjeskennis zinvol eens is werd ik maak me sterk dat veel leerkrachten m aar nu zou ik het wel eens willen hebben het met ons eens zijn en ik ben benieuwd of over de sterke en zwakke kanten van verha ze tot dezelfde bevindingen komen als wij als lend ontwerpen ze zomaar een paar leerlingenboeken bekij wat ik zelf heel sterk vind is jezelf dwingen ken dat zou ik wel eens willen weten tot het zoeken naar de plot naar het belang van het onderwerp eerst in het algemeen en dan s pecifiek voor je leerlingen als je in termen van doelstellingen denkt loop je het gevaar dat je je wel richt op de vraag wat je wilt bereiken maar dat de waarom vraag buiten beschouwing blijft dat voorkom je in ieder geval als je de techniek van het verhalend ontwerpen gebruikt wat ik vooral belangrijk vind is dat je al daar heb ik nog een mooi voorbeeld van verhalend ontwerpend een goed criterium in laatst probeerde ik verhalend ontwerpen met handen krijgt voor het selecteren van een paar leraren iemand nam de boerderij leerinhouden als onderwerp er ontstond een ijzersterke ik bedoel deze techniek stelt je in staat ge verhaallijn voor de bovenbouw van een motiveerde keuzes te maken voor het wel of basisschool niet aanbieden van leerstof als ik nu zeg dat het ontwerp begon met een let wel dan heb je de lessen nog niet maar krantebericht waarin de minister zegt dat in ieder geval het kader waarin de lessen zin misschien wel een kwart van de boeren weg vol zouden kunnen zijn en wat niet in de moet dan begrijp je de plot wel maar op plot past kun je gewoon elimineren het laatste moment verzon iemand nog dat je ook nog een kartonnen doos mee kon nemen met daarin een pak melk klompen gedroog de koemest en zo 32 dat had met deze plot niets te maken mis schien wel als je had gekozen voor de tegen stelling vroeger nu maar je merkt dat leer krachten de neiging hebben de kracht van hun onderwijs te zoeken in de leukigheid van de presen tatie en daar gaat het niet om na tuurlijk is het wel van belang datje bij het vaststellen van de plot rekening houdt met de leeftijd van de leerlingen en datgene wat eerder in de klas aan de orde is geweest het allersterkste punt van verhalend ontwer nou draaf je wat door we weten nog niet of pen is voor mij als je bij een onderwerp verhalend ontwerpen zomaar op alle vakken geen plot kunt verzinnen is het onderwerp is toe te passen maar bij twee onderwerpen geen onderwijs waard want dat gaat nergens lukte het snel en misschien hebben de lezers over ook een prachtige plot bedacht bij dus verhalend ontwerpen gaat de school rij communicatie ke leerstof opleveren zie jij trouwens nog zwakke punten j a de werkvormen en de evaluatie daar voegt verhalend ontwerpen niets nieuws aan toe h et blijft aan de leerkracht bij het onderwerp geschikte werkvormen te kiezen evaluatie kan g oed plaatsvin den aan de hand van de vraag wat kan ik doen om erachter te komen of kinderen al achter de plot zijn gekomen en ik heb ook nog een paar vragen wat hebben we het eerst de plot of de tegenstelling of zit ten die twee al vlak naast elkaar klaar in je hoofd als je jezelf hebt aangeleerd onder wijs met ogen van de verhalend ontwerper te bekijken zouden leerkrachten niet al te gauw gema kkelijke al te brede tegenstellingen als uitgangsp unt nemen zoals bijvoorbeeld de tegenstelling vroeger nu die in zijn algemeenheid natuurlijk op enorm veel onderwerpen past mijn tweede vraag zijn alle onderwijsinhouden in verhalen te gieten of vinden wij dat dat zou moeten en kun je niet gaan overdrijven altijd maar overal een verhaal achter gaan zoeken nee wat dat laatste betreft ben ik het niet met je eens ten slotte gaat verhalend ontwerpen vooraf aan de werkelijke les het belang van de plot bedenkt de leerkracht al dan niet in dialoog met colle ga s en als het niks wordt of als de kinderen nog niet genoeg basiskennis hebben dan bewaar je je idee een tijdje dus kinderen worden er in eerste instantie helemaal niet mee lastig gevallen wat de rest van je vragen betreft ik wil het er graag nog eens met je over hebben ik denk dat we t erover eens zijn dat verhalend ontwerpen een aanwinst is voor het ontwerp repertoire van leerkrachten daar zullen we het voor vandaag maar bij laten voor w ie meer w il lezen ver ha lend ontwe r pen i s on t leend aan ega n k teachi ng as sto ry telli ng anon mechanistic ap proach to pl ann ing teac hi ng in joumal of curric ulum studies 17 1985 4 een eerdere verwerking van egan s artikel is te vinden in vos erik peter dekker s fred goffree educatief ontwerpen 2 sto ry tell ing bij onderwijsvoor bereiding en methodiek analyse i n id tijdschrift voor lerarenopleiders 8 1988 2 33 een scenar ioschrijver over verhalend ontwerpen het vor i ge art ikel verhalend ontwerpen leg den we voor aan aernout cohen tervae rt aernout doet voor de pg lobo onderzoek naar de deskundi ghe i d van schr ijvers van film scenario s ook op basis van e igen e rvari ng we denken dat scenarioschr i jvers vakman schap i n huis hebben dat we kunnen i nzetten bij het verhalend ontwerpen van onderwijs hier is aernout s reactie bij eerste kennismaking met verhalend ontwer pen dacht ik dat zal wel gaan over hoe je kinderen een verhaal vertelt maar dat bleek niet het geval bij verhalend ontwerpen ga je er in mijn termen van uit dat onderwijs een dramatische eenheid van handelen is daarin schuilt de overeenkomst met het ontwerpen van een scenario de beschreven werkwijze pass dus heel goed bij die van de scenarioschrijver ook bij het schrijven van een scenario zoekt men immers naar een plot naar een tegenstelling en naar een verhaallijn die drie vormen inspirerende hindernissen bij het ontwerpen vanuit mijn kennis over het schrijven van sce nario s zou ik aan plot tegenstelling en ver haallijn nog wet iets willen toevoegen de pre misse het karakter en het conflict een korte toelichting in de rege l gaat ee n sce n a rioschrijver aan h e t werk rond een of m eer hoofdpersonen die aa n het ein d van het scen a rio op een be paald punt binnen de gekozen tegenstelling uitkome n waa r p recies dat omsc h rij f je in de prem isse een bepaald karakte r hebben dat pas t bij de p remisse in een co n flict komen dat bepaald wo rdt door de gekozen tegen stelling het lijkt nu misschien of ik verhalend ontwer pen n og moeilijke r aan het make n ben maar in feite k omt m ijn aa nvulling n ee r op rich t je ontwerp in rond e chte mensen l 34