Vernieuwing van leesonderwijs – Strategieën en routines

dat je niet alle c s door een k kunt vervangen erik blankesteijn snap ik de commissie zal dus woorden als cent citroen cijfer cirkelzaag en cyclus op bart van der leeu w de lijst van uitzonderingen moeten plaatsen maar op welke regel wordt hier een uitzonde ring gemaakt toch niet de regel dat als je een s hoort soms een s schrijft sigaar en soms een c vernieuwing van cigarillo en dat als je een k hoort het soms een k is kompres en soms een c compres leesonderwij s sor regels er is maar een regel kijk in het groene boekje strategieen en routines ik ben het met de wandel eens als hij zegt dat er in de huidige woordenlijst niet veel logica zit maar zijn optimisme over die lijst van uit zonderingen slaat nergens op dat wordt een hele lange lijst een nieuw groen boekje medio onderwijsvernieuwing is geen eenvoudige zaak 1992 halen ze nooit en die logica komt er ook alle inzet ten spijt blijkt de praktijk vaak zo weer niet ik geloof er niets van dat de commissie zo barstig dat vernieuwingspogingen blijven steken in doortastend optreedt dat alle als s uitgespro deze bijdrage demonstreren de auteurs dit probleem ken c s een s worden en alle c s die als k klinken aan de hand van een voor moer lezers vertrouwde een k toegegeven communicatie wordt dan kwestie het strategie georienteerde leesonderwijs misschien wel kommunikatie maar concern daartoe beschrijven ze eerst een nieuwe serie lessen nog lang geen konsern en charmant nog geen voor functioneel lezen en laten ze zien hoe een sjarmant de wandel zegt het zelf een tekst van deze lessen in de praktijk wordt uitgevoerd uit moet wel goed leesbaar blijven het nieuwe die observatie blijkt dat deze nieuwe benadering woordbeeld mag niet te veel afwijken van het moet concurreren met oude routines ze concluderen huidige dat wordt dus weer schipperen en dat de discussie over het leesonderwijs niet alleen compromissen bedenken de logica zal wel moet gaan over wat nu de beste methode is maar weer ver te zoeken zijn ook over de manier waarop vertrouwde routines is dat erg ja en nee het is niet erg als we er van leerlingen en leerkrachten vernieuwing bemoei van uitgaan dat de spelling van het nederlands lijken een onlogisch geheel is en blijft dat een woor denlijst geen logica maar woordvormen moet bevatten en dat de winnaar van het grote dictee het artikel van van wendel de joode over stra niet intelligenter is dan de winnaar van een tegie georienteerd leesonderwijs van wendel potje mens erger je niet het is wel erg als we de joode c99o heeft de tongen losgemaakt de denken dat spelling met logica te maken heeft rijke oogst aan reacties is grofweg in twee en dat iemand die deze logica kan volgen daar typen te onderscheiden op de eerste plaats om ook wel intelligent zal zijn borduurt een aantal mensen inhoudelijk voort lastig blijft het onder alle omstandigheden op het lesprotocol de eigenaardigheden van leerlingen moeten hoe dan ook fatsoenlijk le schoolse interactiepatronen worden onder de ren spellen en we zitten natuurlijk nog jaren loep genomen door mazeland i99o kramer met dat idiote groot dictee opgescheept i99t en in mindere mate door verhoeven 1990 op de tweede plaats gaat een aantal mensen in op de zuchtende vraag van van wendel de joode naar strategie georienteerd leesonder wijs dat wel werkt een kleurrijke schakering van andere wegen wordt ons gewezen door gerritsen i99o van loon visser t99o en rutten t99o het laatstgenoemde type van reacties betreft vooral de serie lessen die va n 234 moer 1991 7 8 wendel de joode aan doortje en hetty en de daarna wordt die les vanuit twee invalshoeken meeloerende deskundigen voorschotelt die geanalyseerd definities van lezen en reflectie lessenserie is getuige de reacties verre van op kennis over lezen volmaakt er zijn veel beter aanpakken didac tieken ja zelfs methoden in omloop maar hoe een serie oefeningen functioneel leze n die andere wegen er in de praktijk uitzien daarover lezen we helaas niets evenals van het instituut voor leerplanontwikkeling wendel de joode blijven wij met de prangende sto ontwikkelde in de periode 1987 199o een vraag zitten of de docenten die dit betere lessenserie functioneel lezen voor de groepen materiaal gebruiken ook werkelijk doen wat 7 en 8 van het basisonderwijs dat gebeurde in zij en de makers van dat materiaal willen het kader van het project zorgverbreding doen men wilde leesonderwijs realiseren dat meer in deze bijdrage aan de discussie over stra dan tot dan toe het geval was rekening hield tegie georienteerd leesonderwijs komen ook met leeszwakke leerlingen mede op basis van wij op de proppen met een alternatief het gaat onderzoek naar de tekortkomingen van het ons er echter niet om aan te tonen hoe goed dit gangbare leesonderwijs ontwierp marjan alternatief is een echte vergelijking met de werts medewerkster van de slo een aantal eerder genoemde aanpakken en lessenseries lessen waarin het aanleren van leesstrategieen gaat sowieso mank omdat het hier een serie voorop stond werts 1988 deze ontwerp leeslessen voor de basisschool betreft lessen werden op twee projectscholen uitge waar gaat het ons dan wel om we willen op probeerd en geobserveerd de nauwkeurige de eerste plaats laten zien hoe een ontwerp beschrijving en analyse van de lessen leidden voor strategie georienteerd leesonderwijs er vervolgens tot bijstellingen van het oorspron uit gaat zien op het moment dat dat ontwerp in kelijke ontwerp de praktijk wordt gerealiseerd die praktijk de ontwerp lessen werden in 1988 uitge blijkt weerbarstig van de goede bedoelingen voerd door een docent die we hier leo noe in het ontwerp komt maar een klein gedeelte men leo beschikte tijdens het uitproberen van echt uit de verf in die zin doen we hetzelfde als de lessen over een algemene verantwoording van wendel de joode wij zullen echter niet van en handleidingen voor tien lessen func teleurgesteld zuchten en vragen wie er betere tioneel lezen in deze tien lessen kwamen de lessen heeft het gaat ons primair om het volgende zaken aan de orde verkrijgen van inzicht in de oorzaken van die t leerlingen ervaren wat de functie van lezen is teleurstelling waarom vervormen vernieu ook ervaren ze wat een tekst is de belangrijk wingsvoorstellen voor het leesonderwijs als ze ste opdracht luidt schrijf op wat je gisteren in de klas worden uitgevoerd allemaal gelezen hebt en daarnaast waarom je het materiaal voor dit artikel is verzameld en dat gelezen hebt geanalyseerd in het kader van het nijmeegse 2 leerlingen ervaren dat ze een tekst makkelij onderzoek naar moedertaalonderwijs vgl van ker begrijpen als ze al iets weten over het on der leeuw bonset t99o blankesteijn derwerp het gebruik van voorkennis ze leren van der leeuw r99o dat onderzoek bestaat verbanden te leggen tussen wat ze lezen en wat uit een aantal casestudies waarin leerplan ze al weten ook leren ze verbanden te leggen documenten interviews met docenten en les tussen zinnen alinea s en grotere tekstgedeel protocollen in hun onderlinge samenhang ten worden beschreven en geinterpreteerd de 3 leerlingen ervaren dat ze bij een bepaald lees casestudies betreffen allemaal de vraag waarom doel een bepaalde leesstrategie kunnen kiezen vernieuwingen van het moedertaalonderwijs bij voorbeeld zoekend lezen ze ervaren dat ze zo moeizaam in praktijk te brengen zijn er is niet elk woord hoeven te lezen om te weten immers vaak zo n groot verschil tussen onze waarover een tekst gaat en ze ervaren dat een vakdidactische retoriek en onze lespraktijk tekst vaak hulpmiddelen biedt om te achter van wendel dejoode 1991 p 148 halen waarover het gaat hieronder beschrijven we eerst het leerplan 4 leerlingen ervaren dat een tekst bestaat uit ali ontwerp en vervolgens een geobserveerde les nea s een alinea gaat over een klein onder 1991 7 8 mo e r 2 35 werp binnen het grote onderwerp van de hele dat werts niet wilde blijven steken in alge tekst ook ervaren ze dat ze een alinea kunnen meenheden maar concrete aanwijzingen wilde herkennen door de typografie en door ver formuleren was zij gedwongen een serie lees wijswoorden de leerlingen wordt gevraagd lessen te maken en de gebruikers inclusief om in twee teksten de alinea s te bepalen en te leo zijn natuurlijk geneigd die lessen ook als omschrijven waarover deze alinea s gaan de een aparte serie leeslessen uit te voeren los van alinea s zijn typografisch herkenbaar functionele leessituaties 5 zie les 4 weer moeten de leerlingen in twee deze tegenspraak is bij de uiteindelijke pu teksten de alinea s en hun inhoud bepalen blikatie van het materiaal werts r99i aan het maar nu zijn die alinea s niet typografisch her oog onttrokken door aanpassingen in de titel kenbaar op de omslag van het leerplandocument is 6 leerlingen ervaren dat ze meer informatie uit geen sprake meer van functioneel lezen een tekst kunnen opnemen als ze voor het maar van begrijpend lezen van informatieve lezen een verwachting over de tekst uitspreken teksten en een serie oefeningen is vervan verder ervaren ze dat het maken van referenties gen door voorbeeldlessen en inferenties semantic webbing bijdraagt tot een beter tekstbegrip de opdrachten hebben les 3 d e str ateg i e va n zoe kend l eze n betrekking op het afleiden van de betekenis van moeilijke woorden uit de context waarin die leo begint les 3 met een terugblik op de vorige woorden staan les die ging over het gebruik van voorkennis 7 zie les 6 de opdrachten hebben betrekking bij het lezen van een tekst in deze terugblik op het herkennen en gebruiken van voegwoor komen alle opdrachten uit les 2 nog even kort den bij betekenisrelaties met name oorzaak ter sprake gevolgrelaties en doel middelrelaties komen leerlingen lezen een tekst over een transfor aan de orde matordiagram met heel veel vakjargon ze er 8 zie les 6 de opdrachten hebben onder andere varen dat ze weinig snappen omdat ze geen betrekking op het herkennen van verwijs voorkennis hebben van het onderwerp woorden twee leerlingen krijgen de opdracht iets te 9 io leerlingen ervaren dat ze door gegevens gaan halen de eerste leerling kende het voor uit een tekst te combineren een logische conclu werp niet en moest heel veel aanvullende in sie uit die tekst kunnen trekken formatie vragen voor de tweede ging het om iets bekends zonder veel informatie kon hij zonder hier uitspraken te doen over de inhoud het makkelijk vinden van afzonderlijke lessen willen we wijzen leerlingen lezen de krantekop vulkaan coo op het paradoxale karakter van enerzijds het man komt opnieuw tot uitbarsting de vra ontwerpen van een lessenserie en anderzijds gen daarbij luiden begrijp je wat er staat wat het ontwikkelen van onderwijs in functioneel moet je allemaal weten om deze zin te begrij lezen pen uit de algemene verantwoording maken wij leerlingen lezen een tekst over valken daaruit op dat het werts bij deze lessen vooral te doen is af te leiden dat valken gewoonlijk muizen is om het laatste het onderwijs in functioneel eten het staat er niet letterlijk in ze ervaren lezen zij bepleit het principe van functionali dat ze een tekst begrijpen door verbanden tus teit leesonderwijs moet gegeven worden in sen zinnen te leggen reele leessituaties doet zich in bij voorbeeld een aardrijkskundeles een situatie voor waarin ik oke ik wil even terugkomen op de les van iets uitgelegd moet worden over leesstrate voor de vakantie kort wat ik daar wou doen gieen dan moet dat op dat moment ook gebeu transformatordiagram zegt je dat nog iets ren en dus niet in een aparte van die leescon iln mmm textlosgemaakte leesles ik heel moeilijke tekst over transformatoren maar hoe kun je als ontwerper het aanleren lln ja ja ja van leesstrategieen anders aan docenten pre ik wat wat hebben we daarvan geleerd ren senteren dan in een serie leeslessen juist om dert 236 moer 1991 7 8 re dat er mensen zijn die er verstand van ander voedsel een bepaald keversoort uit te 10 hebben zien ik ja ja er zijn teksten die je alleen kunt be ik leg dat eens uit hoe weet je het er staat grijpen als je verstand hebt van het onderwerp nergens dat valken muizen eten wel anjo he dus je moet iets van het onderwerp weten an nee maar ze om het goed te kunnen begrijpen ik hoe weet ja toen heb ik een paar kinderen weggestuurd an maar de valken gingen een ander soort weet je nog met opdrachten korte opdrach voedsel eten ten 70 ik ja door het ene met het andere te verbin volgt de bespreking van de zoekopdrachten in de den dus door na te denken over wat je leest koffiekamer en van de krantekop vulkaan coo snap je toch wat het antwoord moet zijn het 20 man komt opnieuw tot uitbarsting staat er niet precies ja dat gold ook voor ik dan tot slot hadden we nog een tekstje die tweede vraag he frank over valken met een paar vragen erbij ja en fr anders er staat het is gebleken dat 1978 die vragen die kon je halen uit de tekst die een slecht muizenjaar was stonden er niet precies in wat kun je daarvan ik hmm leren je kon die vraag wel beantwoorden fr en anders zetten ze dat er niet bij als dat maar het antwoord stond er niet precies in en een ander dier was stond er misschien wel een toch had iedereen het goede antwoord pak 8 o slecht konijnenjaar hem er nog maar eens bij ik ja leerlingen zoeken in het materiaal van les 2 de fr dan kun je dat niet meer vinden 30 valkentekst en nemen die voor zich ik 0 als er een slecht konijnenjaar had ge ik lees nog maar eens een keertje voor pasco staan en had erna gestaan daarom waren de pasco lees de tekst nog maar een keer voor wat valken genoodzaakt om naar ander voedsel uit er staat over die muizen te zien had ik gedacht ze eten normaal konij pa deze nen ik ja fr ja ik ook pa leest voor in 1978 is onder de valken in ik ja maar er staat nergens wat ze eigenlijk nederland een grote sterfte geconstateerd 90 eten maar je snapt t automatisch onderzoek heeft uitgewezen dat de oorzaak 11x ja hier wat de oorzaken hiervan zijn het is ge ik ja dat komt wel doordat je erover nadenkt 40 bleken dat in dat 1978 een slecht muizenjaar is anders kan het niet of zie ik dat verkeerd daarom waren de valken genoodzaakt om lly niet als je gewoon al weet dat valken mui andere om naar ander voedsel een bepaalde zen eten keversoort uit te zien zoeken ik ja ja nee dat is goed da s voorlopig zat ik goed prima wat eten valken gewoonlijk prima pa muizen ik muizen waar staat dat precies dat valken vervolgens start leo met de eigenlijke les 3 muizen eten hierin wordt de leesstrategie zoekend lezen ge pa in de tweede regel introduceerd de bedoeling van deze les is dat ik wat staat er dan de leerlingen ervaren dat so pa nee de derde ze bij een bepaald leesdoel een bepaalde lees ik wat staat er in de derde regel strategie kunnen kiezen pa leest voor het is gebleken dat 1978 een ze niet elk woord hoeven te lezen om te weten slecht muizenjaar is waarover het gaat ik ja so what nou en er staat dat 1978 een een tekst vaak hulpmiddelen biedt om te weten slecht muizenjaar was er staat helemaal niet te komen waarover het gaat valken eten gewoonlijk muizen of het voed alle leerlingen hebben van thuis een radio en sel van valken is eigenlijk muizen t v gids meegenomen met deze tekst voeren pa maar die regel daarna ook nog ze een aantal opdrachten uit de werkwijze 6o ik ja wat staat in de regel daarna dan is als volgt leo dicteert een opdracht die dan pa daarom waren de valken genoodzaakt naa r onmiddellijk individueel uitgevoerd wordt 1991 7 8 moer 2 37 als voldoende leerlingen een antwoord weten lezen tussen aanhalingstekens want soms is vingers bespreekt leo er een aantal klassi het maar heel kort zoeken kaal daarna dicteert hij de volgende opdracht 12 0 waar ligt dat aan hoe je m leest waar ligt de opdrachten luiden als volgt het nou aan hoe je de gids gebruikt wat je is er aanstaande woensdag een sportprogram ermee kunt doen waar ligt dat aan of je bij ma op welke zender hoe laat maandag kijkt of je bij golflengtes kijkt of is er deze week een western op t v dat je bij speelfilmoverzicht kijkt komt medisch centrum west deze week op lla ik denk wat je meer kijkt t v 116 of wat je wilt zien of wat je wil horen zoek op waar radio 2 zit ik ja dus wat je eigenlijk wilt nadat elke vraag is besproken gaat leo in een llb hebben klassegesprek in op de wijze waarop de leerlin ik weten ja wat je wilt weten denk even gen die antwoorden hebben opgezocht en ge 13 0 terug aan die opdracht van die western die vonden de leidraad voor dit klassegesprek cowboyfilm kan ik natuurlijk alle zenders na staat in het lesontwerp als volgt beschreven gaan de belgen de duitsers de nederlandse we hebben nu gezien dat je op verschillende zenders dag voor dag of d r ergens een west manieren kunt lezen en dat het niet handig is ern tussen zit kost je denk ik als je het netjes om altijd woord voor woord te lezen als je nauwkeurig wilt doen toch al gauw een kwar weet wat je door te lezen te weten wilt komen tier weet je nu ook hoe je dat het snelste moet als je weet dat er een bladzijde in zit met een doen werts 1988 p 16 overzicht binnen een minuutje geregeld zo het volgende fragment geeft een deel weer moet je daar gebruik van maken he om bij van dit klassegesprek het begin hiervan 140 voorbeeld de video in te stellen als je die hebt waarin leo vertelt over de telefoontjes naar de ssst als je wilt weten bij voorbeeldje houdt moeders vraagt om enige toelichting leo was van wielrennen en je weet toevallig dat de in de vorige les vergeten te vragen om een waalse pijl op woensdag is en je wilt weten of t v gids van huis mee te nemen om deze les de televisie dat uitzendt dan kijk je natuurlijk over zoekend lezen toch volgens plan te kun op een andere manier dan kijk je alleen bij de nen geven moest hij alle leerlingen dan wel woensdag hun moeders opbellen en vragen die gids mee naar school te nemen na de leesopdrachten met de t v gids deelt leo een tekst uit met als onderwerp hoe ik toen ik gisteren vooral jullie moeders aan wordt er in verschillende landen op school ge de telefoon kreeg opbelde toen hoorde ik op straft hij legt ze ondersteboven op de tafels i00 de achtergrond zelfs gegniffel van wat moet van de leerlingen zodat ze nog niets kunnen ie nou met een gids als het over lezen gaat lezen als iedereen de tekst heeft worden ze ik kwam gisteravond pieter tegen die vroeg tegelijk omgedraaid en luidt de vraag waar mij hetzelfde ongeveer maar meneer wat overgaat deze tekst moet je nou in een leesles met een radiogids er ontstaat zo een soort wedstrijdje wie het ik kan toch al een gids lezen maar ik wou weet mag het zeggen maar leerlingen moeten ook helemaal niet controlezen controleren of ook uitleggen hoe ze zo snel aan hun antwoord je een stukje kon voorlezen uit die gids had ik waren gekomen als het juiste antwoord straf helemaal geen behoefte aan fen is gegeven en toegelicht volgt nog een ik hoop dat ik heb kunnen duidelijk maken vraag wat staat er in over straffen in de sovjet iio dat als je je eigen gids een beetje goed kent dat unie je daar heel makkelijk in kunt zoeken op ver ook bij deze tweede vraag geldt weer wie schillende manieren de ene keer zoek je een het weet mag het zeggen en leo raadt de leer bladzijde met het speelfilmoverzicht de an lingen dan ook aan om de tekst niet van voren dere keer het golflengte overzicht andere keer naar achteren te lezen monique heeft snel de kijk je naar een bepaald uur zo kun je je gids vinger omhoog en geeft een correct antwoord op verschillende manieren vlot gebruiken dus ze licht vervolgens toe dat ze over de tekst zo n gids lees je op verschillende manieren heeft heen gekeken totdat ze sovjetunie zag 2 38 moer 1991 7 8 staan leo waardeert deze strategie positief gel leest even hardop iets meer dan de helft van ten slotte probeert hij in een klassegesprek de de alle engelse kinderen oh engeland ho opdrachten uit deze les met elkaar te verbin dat gaat niet over de sovjetunie stukje verder den zowel de t v gids als de tekst over straffen en zo kijk ik net zo vlot over die tekst hier lees je op een bepaalde manier om iets te weten zonder alles te lezen totdat ik de sovjetunie te komen je hanteert met andere woorden een tegenkom ja als we teruggaan naar de tekst bepaalde leesstrategie hieronder het klasse over bij voorbeeld dat transformatordiagram gesprek waarmee les 3 wordt afgesloten kon je daar ook zo vlot overheen kijken 11 nee ik die tekst zit op een bepaalde manier in el 20 0 ik of moest je dat heel nauwkeurig lezen kaar net als je gids ja allerlei kleine stukjes frank 15 0 over bepaalde landen het laatste stukje gaat fr zeer nauwkeurig lezen over de sovjetunie ja nou daar heb je eigen lijk hetzelfde gedaan als met de gids je bent op ik iemand hier vragen over deze les over het een bepaalde manier tenminste monique in algemeen hoe vond je het monique ieder geval misschien dat sommige kinderen mo leuker dan de vorige keer gewoon vooraan begonnen met lezen he ik zeg ik leuker dan de vorige keer nou dat kan niet dat dat fout is maar het is eigenlijk niet de goed als je dadelijk als je thuis komt aan je handigste manier als je naar de vraag luistert moeder uit kunt leggen wat je met die gids ge ja om te weten te komen of er iets over de 210 daan hebt wat je moest doen wat de bedoe sovjetunie in staat ling was hmm alleen maar vragend nou io o wie zegt nu na deze les want de les is bij deze succes ermee zou ik zeggen afgelopen meneer ik snap eigenlijk heel wei lln lachen een beetje nig van wat die gids hier nou mee te maken ik in het vervolg komt t nog eens een keer te heeft dan moet je dat eerlijk zeggen da s niet rug erg da s gewoon eens kijken voor mezelf of dat het moeilijk was je snapt het allemaal met die hieronder doen we een poging deze les te ana gids wat die gids ermee te maken heeft dan lyseren de verschillende definities van lezen wil ik eens vragen of iemand dat aan mij nog zijn de eerste invalshoek in de lessenserie uit kan leggen lonneke functioneel lezen wordt lezen als lezen om te lo ehm die eh die gids daar kun je allemaal weten opgevat maar in de praktijk blijkt dat 170 dingen mee weten deze definitie moet concurreren met andere ik ja toe maar heb ik nog iets meer ge meer traditionele definities de tweede invals probeerd wat heb je er nog meer van geleerd hoek is de reflectie op kennis over lezen ook moet je die gids altijd op dezelfde manier hier blijkt er spanning te bestaan tussen de lezen begin ik altijd als ik die gids pak voor bestaande routines en een nieuwe praktijk aan 11 nee definities van leze n ik nee ik gebruik die gids op een manier of op verschillende manieren met de term lezen kunnen we verschillende 11 op verschillende manieren activiteiten op het oog hebben het lezen van io 0 ik ik gebruik die gids op verschillende ma een boek het lezen van een gebruiksaanwij nieren en dat ligt aan de aan wat aan wat zing op een pakje soep het lezen van een ligt dat anwb bord langs de weg het hardop lezen 1 aan wat je wilt hebben van het nieuws door pia dijkstra het lezen van k aan wat je wilt hebben aan wat ik wil we een leertekst om deze te begrijpen en later te ten een tekst gebruik je ook op verschillende kunnen reproduceren enzovoort voor het manieren ligt er ook aan wat je wilt weten leesonderwijs is het van belang welke definitie hier wilde ik alleen iets weten over de sovjet van lezen gehanteerd wordt unie de ontwerper van de lessenserie functioneel ik dacht van he effe goed kijken ik lees in lezen maakt een duidelijke keuze voor een be 190 het begin he gaat over engeland tweede re paalde definitie van lezen in de verantwoor 1991 7 8 moer 2 39 ding lezen we daarover leesonderwijs zou lezen om t e wete n in d e pra kt ij k er daarom in de eerste plaats op gericht moeten zijn dat de leerlingen ervaren dat lezen een globaal bezien voert leo les 3 uit conform de middel is om iets te weten te komen het gaat opzet en aanwijzingen van de ontwerper de daarbij met name om klassikale lessen waarin leerlingen maken kennis met een strategie om de leerlingen ontdekken welke aspecten van snel bepaalde informatie te halen uit respectie belang zijn bij het lezen om informatie op te velijk de t v gids en een tekst over straffen doen werts 1988 p 4 dit zoekend lezen is een verbijzondering van werts ziet lezen primair als middel om infor het lezen om te weten deze kennismaking vindt matie op te doen als middel om iets te weten te plaats in de uitvoering van de opdrachten zelf komen zij hanteert met andere woorden de de leerlingen zoeken bij voorbeeld in de gids definitie lezen om te weten een antwoord op de vraag of er deze week een in de verantwoording worden overigens ook western op de t v is en ze bemerken dat van andere definities van lezen genoemd maar al voor naar achter lezen van die gids een weinig tijd in een negatieve context de ontwerper efficiente strategie is de kennismaking wordt betreurt het dat veel van het gangbare lees bovendien verdiept in de klassikale bespreking onderwijs bestaat uit correct verklanken of het van de opdrachten daarin brengt de docent de beantwoorden van vragen bij een tekst daar gebruikte leesstrategie nog eens onder woor mee krijgen leerlingen geen strategieen aange den en benadrukt hij de kern van de beoogde boden om op een effectieve manier informatie definitie van lezen namelijk weten tot twee uit teksten te halen in de lessenserie functio keer toe zegt leo dat de manier waarop je de neel lezen gaat het met andere woorden niet t v gids gebruikt afhankelijk is van wat je om de definitie hardop lezen technisch lezen wilt weten r izo tz9 en r i8o i85 en ook niet om de definitie tekst met vragen be het lijkt in les 3 inderdaad te gaan om lezen grijpend lezen de keuze voor lezen om te weten om te weten af en toe merken we echter dat de wordt door de ontwerper nog eens onder geloofwaardigheid van deze definitie in het streept door in haar verantwoording moge geding is we kijken nogmaals naar de frag lijke andere definities van lezen van de hand te menten waarin leo samen met de leerlingen wijzen probeert de zoekopdrachten van een conclusie de docent leo onderschrijft de keuze voor te voorzien daarbij letten we nu niet alleen op lezen om te weten hij bemerkte in zijn eigen wat leo zegt maar ook op wat de leerlingen praktijk steeds meer dat het aandragen van zeggen en hoe leo daarop reageert leerstof niet voldoende is de leerlingen heb de antwoorden van de leerlingen op de twee ben ook vaardigheden nodig om zich die stof keer gestelde vraag zijn op zichzelf goed eigen te kunnen maken het soort lezen dat zien r 127 horen r 127 en hebben r 183 in deze lessenserie aan de orde komt is zo n zijn voorstelbare redenen om de t v gids te vaardigheid ik zie het als alternatief voor raadplegen het gebruik van de gids de ma het technisch lezen in de bovenbouw want ja nier waarop je de gids leest hangt af van wat je gewoon dat hardop verklanken kunnen ze nu op de radio wilt horen of van wat je op de t v wel in deze lessen probeer je bepaalde vaar wilt zien maar de docent is niet tevreden met digheden aan te leren het is een zinvolle voor deze antwoorden waarom de leerlingant bereiding op studerend lezen op proefwerken woorden passen niet in de conclusie van het leren lesontwerp waarin de term weten een cen zowel werts als leo benadrukken het belang trale rol speelt leo geeft twee keer een draai van lezen om te weten werts formuleert de aan het gesprek in de richting van de gewenste functionaliteit van dit soort lezen erg breed conclusie zie r 129 en r 184 hij keurt de ant het gaat om het verwerken van schriftelijke woorden niet expliciet af maar modificeert ze informatie zowel in als buiten de school de zodanig dat het horen zien en hebben van docent spreekt vooral over lezen als noodzake de leerlingen naadloos aansluit op de definitie lijke vaardigheid binnen de school maar af lezen om te weten gezien van dit nuanceverschil hanteren beiden zoekend lezen is een strategie die past in de dezelfde retoriek het gaat om de definitie lezen definitie lezen om te weten in les 3 voeren leer om te weten 2 0 moer 1991 7 8 lingen een aantal zoekopdrachten uit de klas co n c urr ere nd e d e finiti es i n de pr a k t ij k sikale bespreking is bedoeld om het verband tussen dat zoeken en lezen om te weten te expli hoe komt het nu dat in de lespraktijk het lezen citeren die bedoeling komt slechts gedeelte om te weten niet echt geloofwaardig voor het lijk uit de verf leerlingen slagen er in ieder voetlicht wordt gebracht het antwoord moet geval niet in dat verband onder woorden te worden gezocht in het feit dat deze nieuwe brengen ook niet na herhaald voorzeggen van relatief onbekende definitie moet concurreren de docent later komen we uitgebreider op dit met definities van lezen waarmee zowel de onvermogen van de leerlingen terug docent als de leerlingen erg vertrouwd zijn hardop lezen en tekst met vragen eerder zagen we de geloofwaardigheid van lezen om te weten dat de ontwerper en de docent in hun verant wankelt ook nog op een ander moment in de woordingen juist afstand nemen van deze les en nu niet omdat de boodschap niet bij de in het leesonderwijs gangbare definities van leerlingen overkomt maar omdat de docent lezen en in geen van de lesopzetten komt een zelf blijk geeft van twijfels we doelen op het hardop lees opdracht of een tekst met vragen intermezzo waarin leo het heeft over zijn tele voor foontjes naar de moeders r 98 io8 aan die we kijken weer naar het intermezzo over de telefoongesprekken hangt leo de vraag op of telefoongesprekken met de moeders daar de t v gids uberhaupt wel in de leesles thuis geeft leo ook in de lessituatie een expliciete hoort afwijzing van de definitie hardop lezen maar zo n vraag heeft natuurlijk ook te maken ik wou ook helemaal niet controlezen contro met de keuze voor een bepaalde definitie van leren of je een stukje kon voorlezen uit die lezen in die definitie doe je immers uitspraken gids had ik helemaal geen behoefte aan r ros over wat je leest informatieve teksten over hoe io8 je leest bij voorbeeld zoekend en over waar de verspreking controlezen geeft als het om je iets leest om iets te weten te komen in ware een kernachtige samenvatting van de acti de definitie lezen om te weten is de t v gids een viteiten in een leesles waarin het gaat om hardop legitieme tekstsoort dat is de mening van de lezen de docent controleert het hardop lezen van ontwerper van de lessenserie en op het eerste de leerlingen hij controleert en corrigeert de gezicht ook van de docent uitspraak van de leerling de leerling moet in maar alleen al het feit dat leo tijdens een zo n les de tekst correct verklanken welnu leesles de vraag naar de legitimiteit van de daar gaat het volgens leo in deze lessenserie t v gids aan de orde stelt verraadt iets van zijn helemaal niet om twijfels de keuze van de teksten in bij voor maar wat zien we in het begin van les 3 leo beeld de methode voor begrijpend lezen is in wil terugkomen op de tekst over valken met de context van de leesles zelf immers ook geen het oog op de impliciete verbanden in die punt van discussie kennelijk is de t v gids tekst zou hij alle leerlingen kunnen vragen die niet alleen voor de moeders een vreemde eend tekst nog eens goed door te lezen om vervol in de lees bijt maar ook voor leo en door gens die verbanden klassikaal te bespreken in twijfels te uiten over de gebruikte tekst laat hij plaats daarvan vraagt hij pasco de tekst hardop ook twijfels blijken over de definitie van lezen voor te lezen r 31 32 en pasco doet wat hem waarin die tekst zo goed past namelijk lezen gevraagd wordt hiermee realiseren leo en om te weten zijn opmerking dat het bij het pasco een soort interactie die kenmerkend is lezen van een gids gaat om lezen tussen aan voor het leesonderwijs waarin het gaat om de halingstekens r 118 is in dit verband veelzeg definitie hardop lezen gend je zet immers iets tussen aanhalings ergens in zijn voorlees beurt wordt pasco tekens wanneer je het niet al te letterlijk of onderbroken waarna de docent een aantal vra serieus moet nemen wellicht onbedoeld geeft gen op hem afvuurt r 44 65 na het correcte leo hier aan de leerlingen mee dat het in deze antwoord muizen moet pasco aangeven hoe leeslessen niet om het echte lezen gaat hij aan dat antwoord komt tot vier keer toe daarmee doet hij afbreuk aan de beoogde vraagt leo aan pasco het antwoord met een definitie lezen om te weten vindplaats in de tekst te staven hij vraagt met 1991 7 8 moer 2 4 1 andere woorden om relaties in de tekst te ex niet direct het produkt de tekst maar vooral pliciteren dit soort vragen passen in de typo het leesproces centraal te staan het gaat uitein logie die ten brinke 1989 geeft van vragen delijk om reflecties over kennis over lezen in de die in het gangbare leesonderwijs bij een tekst taalbeschouwelijke zin van het woord gesteld worden deze typen van vragen mik met het oog hierop voorziet werts elke les ken op een hoger niveau van explicitering dan van een conclusie waarin staat wat van het voor het functionele het gebruiksiezen van voorafgaande de essentie was voor les 3 geeft een tekst noodzakelijk zijn als dit soort vra ze de volgende afronding we hebben nu ge gen door ons hoofd spelen bij het lezen van zien dat je op verschillende manieren kunt gewone informatieve teksten dan zouden we lezen en dat het niet handig is om altijd woord bij wijze van spreken nooit verder komen dan voor woord te lezen als je weet wat je door te de eerste kolom van onze krant volgens ten lezen te weten wilt komen weet je nu ook hoe brinke staat het functionele lezen het lezen je dat het snelste moet doen werts 1988 om te weten op gespannen voet met het lezen p i6 volgens de definitie tekst met vragen het is dan aan de leerkracht om zijn leerlin we zien dat zowel het hardop lezen als de tekst gen bij voorbeeld in een gesprek op deze meta met vragen af en toe de kop opsteken ondanks cognitieve kennis over lezen van gelderen het feit dat in de lessenserie functioneel lezen 1987 p 17 te laten terugblikken het is de be deze definities juist worden afgewezen hard doeling dat de leerlingen zichzelf als het ware op lezen en tekst met vragen zijn voor docent boven de concrete lesactiviteiten uit gaan tillen en leerlingen zulke vertrouwde definities van om zo zicht te krijgen op de processen die ze lezen dat ze ongemerkt in de lessen infiltre doorlopen hebben ren de momenten in de les waarop er hardop maar leo is sceptisch hij vraagt zich tijdens wordt voorgelezen en waarop leerlingen een een interview af of hij in les 3 zijn leerlingen bepaald type vragen moeten beantwoorden de beoogde leesstrategie heeft kunnen bij geven de docent en de leerlingen als het ware brengen het verband tussen de activiteiten houvast deze momenten ondersteunen het met de t v gids en de toepassingsmogelijk idee dat het hier om een leesles gaat maar tege heden daarvan bij het lezen van andere teksten lijkertijd ondergraven ze het lezen waar het in zal volgens hem niet iedereen duidelijk zijn deze lessen juist om gaat namelijk lezen om te geworden kinderen voeren namelijk gewoon weten opdrachten uit ze gaan niet op een abstracter niveau nadenken over wat ze nou precies aan re fl ect i e op ke nn is ove r l eze n het doen zijn ze zijn eigenlijk nog te jong voor dit soort reflecties een van de uitgangspunten van de lessenserie leo geeft in hetzelfde gesprek ook aan dat is dat leerlingen leren de strategieen die ze bij het voor hem belangrijk is om zicht te krijgen het lezen kiezen af te stemmen op de leesdoe op het effect van zijn lessen dit behoort tot len die ze zich stellen dit betekent dat de leer leo s routine als docent zeker als hij met iets lingen zich bewust moeten worden van hun nieuws bezig is wil hij weten welke kennis is motieven om een bepaalde tekst te lezen en van blijven hangen wat de leerlingen weten en wat de manier waarop ze dat het beste kunnen aan dus het nut van zijn activiteiten is geweest pakken als middel om leerlingen van dergelijke stra reflectie in d e p ra kt ij k tegieen bewust te maken schrijft het ontwerp voor dat de leerkracht tijdens de leeslessen leo begint de les door een deel van les 2 in her regelmatig momenten van reflectie inlast dit innering te roepen hij noemt een behandelde zijn dan geen overhoringen waarin de docent tekst transformatordiagram zegt je dat nog begripsvragen stelt over de tekst maar ge iets heel moeilijke tekst over transformato sprekken over leesdoelen bijpassende strate ren r 3 5 leo noemt het produkt de tekst gieen procedures en de handelingen die de maar hij doet meteen een voorzet tot de meer leerlingen hebben verricht ofwel in termen procesgerichte reflectie het betreft namelijk van damsma e a 1985 in de reflecties dient een heel moeilijke tekst met deze produkt 2 4 2 moer 1991 7 8 kant van reflectie kunnen de leerlingen mee niet verwonderlijk dat de leerkracht probeert komen in te schatten of dat doel bereikt is r i 6o e v op het moment dat leo aanneemt dat de op de vraag wie er weinig van snapt komt tekst helder voor de geest staat stelt hij de geen antwoord dat kan komen doordat de vraag wat hebben we daarvan geleerd ren leerlingen zulke vragen als controlevragen dert doet een poging dat er mensen zijn die zullen interpreteren aalsvoort van der er verstand van hebben r 9 to de leerkracht leeuw 1982 p zoo e v en niemand heeft zin keurt deze poging niet af ja ja maar hij om als het onnozele gansje van de klas te kijk modificeert het antwoord je moet iets van het te staan de leerkracht probeert de leerlingen onderwerp weten om het goed te kunnen be dan over de streep te trekken dan moet je dat grijpen daarmee geeft hij aan dat hij renderts eerlijk zeggen da s niet erg da s gewoon eens antwoord toch op zijn minst onvolledig kijken voor mezelf of dat het moeilijk was vindt r 163 165 vergeleken met wat leo wil horen doet zijn da s niet erg moet de leerlingen ge renderts antwoord nauwelijks ter zake dat er ruststellen toegeven dat ze het niet gesnapt mensen zijn die verstand hebben van transfor hebben heeft voor hen geen consequenties matoren zegt niets over waar het leo om gaat ook leiden we hieruit af dat leo zelf op dit pas als je iets weet van het onderwerp van een moment zicht wil krijgen op het effect van zijn tekst en dit is een abstractie van transforma optreden er volgt opnieuw geen reactie maar toren kun je hem goed begrijpen rendert hij geeft niet op je snapt het allemaal met die abstraheert niet ver genoeg mee het ver gids wat die gids ermee te maken heeft stand hebben van transformatoren is blijven r 165 i66 hangen maar over het gebruik van voorkennis hier wil hij niet meer weten of het moeilijk bij het lezen horen we rendert geen uitspra was maar of zijn leerlingen begrijpen wat het ken doen lezen in de gids te maken heeft met het lezen toch is dit waar het de ontwerper en de do van andere teksten er volgt weer geen reactie cent om gaat een terugblik op de samenhang dit betekent ofwel dat alle leerlingen snappen tussen voorkennis en tekstbegrip is een reflec wat de gids ermee te maken heeft ofwel dat de tie op kennis over lezen in deze reflectieronde leerlingen die het niet snappen het niet durven vraagt de leerkracht tevergeefs aan renden om zeggen metacognitie te verwoorden ondanks het zwijgen van de leerlingen ver moedt leo dat er toch leerlingen zijn die het aan het einde van les 3 geeft leo aan dat er niet snappen want hij gaat tenslotte over tot verband bestaat tussen twee zojuist behandel een beurttoewijzing lonneke is de sigaar en de lesonderdelen de t v gids en de tekst over in deze herkenbare passage blijkt dat het uit straffen die tekst zit op een bepaalde manier blijven van geexpliciteerd onbegrip van leer in elkaar net als je gids r 148 i49 vervolgens lingen inderdaad weinig zegt over het begrip stapt hij over op het eigenlijk door hem be dat ze hebben verworven leo moet tussen doelde tertium comparationis de leesstrate r 171 en r 184 diep door de knieen om na een gie waarmee je die twee tekstsoorten aanpakt spervuur van fuik en retorische vragen onge de leerkracht prijst namelijk monique die er veer te horen wat hij horen wil daarbij vertelt blijk van heeft gegeven de tekst over straffen hij in zijn vragen al zo ongeveer wat het ant volgens de bedoeling te hebben aangepakt ze woord is wat heb je er nog meer van ge heeft hetzelfde gedaan als met de gids dus leerd evolueert via moet je die gids altijd doelbewust gezocht in de tekst en dat is han op dezelfde manier lezen tot begin ik altijd diger dan gewoon vooraan beginnen met als ik die gids pak vooraan e171 175 de lezen r 155 abstracte vraag naar het geleerde levert niets om de brede toepasbaarheid van de hier be op leo probeert het steeds concreter doelde strategie zoekend lezen te overzien moet als uiteindelijk boven water is gekomen het de leerlingen natuurlijk wel duidelijk zijn waar het hem bij de t v gids om ging de dat de opdrachten met de t v gids dienden om manier waarop je de gids gebruikt ligt aan wat hen hiervan bewust te maken het is dan ook je wilt weten r i8o abstraheert hij hiervan 1991 7 8 moer 2 3 door het verband met teksten weer centraal te wordt niet duidelijk dat leo de reflecties ge stellen hij doet dat trouwens op een karak bruikt om met name leeszwakke leerlingen teristieke manier hier wilde ik alleen iets beter bewust te laten zijn van hun leesmotie weten over de sovjetunie ik dacht van he effe ven en de daarbij het best passende manier van goed kijken ik lees in het begin he gaat over lezen integendeel leo gelooft dat de ham engeland tweede regel leest even hardop iets vraag wat hebben we daarvan geleerd uit meer dan de helft van de alle engelse kin eindelijk meer abstractievermogen vereist dan deren oh engeland ho dat gaat niet over de zijn leerlingen kunnen opbrengen sovjetunie stukje verder en zo kijk ik net zo daarbij komt dat niet alleen voor leo deze vlot over die tekst hier zonder alles te lezen praktijk van leesonderwijs nieuw is ook de totdat ik de sovjetunie tegenkom r 187 196 leerlingen hebben nog niet eerder op deze leo presenteert zichzelf als voorbeeld van de manier met het functionele bijltje gehakt ze door hem in deze situatie bedoelde ideale lezer moeten wennen aan het nieuwe metacogni hij voert in een aanschouwelijke leesdemon tieve referentiekader hun ervaringen met stratie op hoe de leerlingen gegeven een spe leeslessen oude stijl waarin vragen van de cifieke vraag een tekst aan moeten pakken hij leerkracht vaak een controlerende functie had doet hier als het ware het proces lezen zonder den zijn veel talrijker alles te lezen hardop voor goed voorbeeld doet kortom de reflectiemomenten die de ont goed volgen werper presenteert als taalbeschouwelijk ge orienteerde didactiek ten behoeve van lees moeizaam reflecterende leerlinge n zwakke leerlingen en die leo in praktijk lijkt te brengen om het effect van zijn eigen optre leerlingen reflecteren kennelijk steeds moei den in te schatten interpreteren de leerlingen zamer naarmate het onderwerp van reflectie op routine veelal als traditioneel schoolse abstracter wordt we konden reflectierondes controlevragen onderscheiden waarin de leerkracht van con creet naar abstract eerder behandelde stof aan discussi e de orde stelt deze rondes beginnen vaak met het noemen van het produkt de titel van de de discussie over strategie georienteerd lees tekst waarmee is gewerkt dat levert meestal onderwijs heeft tot dusverre allerlei behar weinig problemen op de leerlingenrespons tenswaardige aanbevelingen opgeleverd van wordt echter steeds magerder naarmate de loon visser t99o pleiten ervoor docenten leerkracht verder doorvraagt wat er mee ge te betrekken bij het ontwikkelen van lesmate daan is en wat ze ervan geleerd hebben alleen riaal rutten igqo wijst op de mogelijkheid goede lezers geven soms aan in staat te zijn op van het modelen dat wil zeggen dat de do het gewenste niveau van abstractie met leo cent bepaalde processen hardop denkend voor mee te kunnen reflecteren leeszwakke lezers doet en verhoeven i99o zweert bij het ge die hier in de taalbeschouwelijke visie van de bruik maken van metacognitie in het lees ontwerper juist het meeste bij gebaat zijn niet onderwijs de kennis van leerlingen over hun daarnaast blijkt dat leo normaal gesproken eigen cognitieve processen en de produkten de vraag wat hebben we hiervan geleerd al daarvan leen stelt als hij niet zeker is van het effect dat in de lessen functioneel lezen wordt zowel zijn optreden heeft gehad dit gebeurt met bij het ontwerpen als in de praktische uit name in lessen die ook voor hem nieuw zijn voering geprobeerd met deze aanbevelingen aan het eind van les 3 geeft leo bij voorbeeld rekening te houden maar daarmee zijn de pro expliciet aan dat hij van zijn leerlingen wil blemen allerminst opgelost evenals strategie horen wat hij zelf eerder had geprobeerd over te training zijn ook deze suggesties geen panacee dragen r 163 165 en r 171 172 voor alles wat maar leesprobleem kan heten het blijkt echter nergens dat leo zijn aanzet ten tot reflectie in zijn lessen inbouwt vanwege geheel terecht constateert verhoeven dat in affiniteit met het taalbeschouwelijke ideeen zes weken de kromme schoolloopbaan van goed van de ontwerper anders gezegd het leerlingen niet is recht te breien maar daarme e 244 moer 1991 7 8 is slechts de helft van het verhaal verteld de gerritsen a leesvaardigheid hoezo lees protocollen van zowel van wendel de joode vaardigheid in moer 1990 5 p 178 179 i99o als van ons laten niet alleen zien hoe kok w a m j h boonman red lezen om leerlingen door eenzijdige schoolse interac te weten een leergang voor het bestuderen van tek tiepatronen zijn geindoctrineerd verhoeven sten gorinchem de ruiter 1984 i99o p 1 83 maar ook hoe docenten zich on kramer i wie kaatst in moer 1 99 1 5 p 186 bewust vastklampen aan vertrouwde routines 188 leeuw b van der h bonset met medewer wij zijn van mening dat in de discussie over king van j sturm vernieuwing van het moeder strategie georienteerd leesonderwijs tot nu taalonderwijs een vergelijking van zeven case toe eenzijdig de nadruk is komen te liggen op studies in het perspectief van leerplanontwikkeling allerlei mogelijke aanpakken die beter zijn enschede sto 1990 dan de serie lessen van van wendel de joode loon r van m visser overleven is ook een alleen mazeland i99o analyseert inhoudelijk strategie in moer i99o g p 339 348 waarom deze lessen niet goed uit de verf ko mazeland h een gespreksanalytisch com men mentaar in moer r99o 5 p i79 t8t de oorzaak voor het mislukken moet vol rutten e leesvaardigheidsdidactiek een an gens ons niet louter gezocht worden in de ont dere weg in moer i99o g p 370 373 wikkelde lessen zelf de vertrouwde routines verhoeven l de noodzaak van functionali van docenten en leerlingen zouden wel eens teit in moer r 99o s p i h i i hj kunnen interfereren met strategie georien wendel de joode b van naar een strategie teerd leesonderwijs hoe dat onderwijs ook georienteerde leesvaardigheidsdidactiek in vorm gegeven wordt zowel docenten als leer moer 199015 p 173 178 lingen zoeken in hun dagelijkse praktijk hou wendel de joode b van strategietraining een vast aan datgene wat ze kennen zoals hardop hulpmiddel en geen wondermiddel in moer lezen tekst met vragen en het controleren of de 1991 4 p 147 149 boodschap van de les is overgekomen werts marjan een serie oefeningen functioneel lezen in het kader van zorgverbreding en noot en literatuu r schede slo 1984 intern rapport werts marjan begrijpend lezen van informatieve i een aantal teksten is ontleend aan een bestaan teksten handleiding en voorbeeldlessen ensche de methode voor strategie georienteerd lees de slo i99i onderwijs kok boonman 1984 aalsvoort m van der b van der leeuw leer lingen taal en school de rol van taal in elke onder wijsleersituatie enschede s lo a c lo m 1982 blankesteijn e b van der leeuw functioneel lezen in het basisonderwijs verantwoording opzet en praktijk van een serie leeslessen in het kader van zorgverbreding een analyse van onderzoeksmateriaa l nijmegen kun 1990 intern rapport brinke s ten de eindtermen nederlands in handboek basisvorming afl 3 deventer van loghum slaterus r 98g p i i i j b r i i i2 damsma h e a taalbeschouwing als refiectiviteit eerste verslag van het onderzoeksproject reflectivi teit enschede slo 1985 studies in leerplan ontwikkeling 4 gelderen a van taalbeschouwing bij het begrij pend lezen een beschrijving van programma s en suggesties enschede sto sco 1987 1991 7 8 moer 2 5