Vertalenderwijs verwerven. Vertalen in het onderwijs Nederlands als vreemde taal.

emmeken van der heijden na het midden van deze eeuw vonden andere benaderingen en methodes voor taalverwer ving ingang waarvan de functioneel notio nele benadering de meest bekende is ook wel vertalenderwijs verwerven de communicatieve methode genoemd zie hul stijn e a 1996 code nederlafids kuiken vertalen in het ondenvijs van kalsbeek 1996 is een leergang die binnen deze benadering werd ontwikkeld in nederlands als vreemde taal tegenstelling tot de granmiatica vertaalme thode maakt vertalen geen deel uit van deze methode de communicatieve methode over heerst op dit moment het nt2 onderwijs hoewel ook in het huidige onderwijs neder in het huidige taalverwervingsonderwijs neder lands als vreemde taal tvvt veelvuldig gebruik lands wordt veelvuldig gebruik gemaakt van com gemaakt wordt van de leermethode code municatieve methodes vertaaloefeningen vormen nederlands is daar vertalen niet uit het geen onderdeel van deze methodes vertalen is taalverwervingsprogramma verdwenen dit dan ook afwezig in het onderwijs nederlands als roept de vraag op of vertalen in het taalver tweede taal aan buitenlandse universiteiten ech wervingsonderwijs zinvol is vreemd genoeg ter maakt vertalen wel deel uit van de taalverwer is er in de literatuur nauwelijks argumentatie vingsprogramma s nederlands is vertalen in het tegen of voor vertalen als taalverwervings taalverwervingsonderwijs zinvol oefening te vinden het pleidooi voor de emmeker2 van der heijden beantwoordt in dit invoering van de communicatieve methode artikel deze vraag zij is lector nederlands aan de in het taalverwervingsonderwijs nederlands rheinische friedrich wilhelms universitdt in bonn concentreerde zich op het grammatica onder duitsland zij schetst in dit artikel de rol die wijs en liet vertalen vrijwel onbesproken vertalen speelt in het onderwijs nederlands als ook in tijdschriften als neerlandica extra vreemde taal bovendien laat ze zien waarom muros die de neerlandistiek aan buitenlandse vertalen volgens haargoed aansluit bij de commu universiteiten tot thema heeft komt vertalen nicatieve benadering van taalverwervingsondenvijs als onderdeel van de taalverwerving nauwe lijks aan bod in dit artikel wil ik deze leemte enigszins opvullen met een pleidooi voor rutger kopland was afgelopen jaar te gast bij vertalen in het taalverwervingsonderwijs zoals een aantal instituten neerlandistiek in mid dat in het nvt onderwijs is vormgegeven den en oost europa hij vertaalde er met mijns inziens past vertalen goed binnen de studenten zijn gedicht jonge sla het was zeker communicatieve opvatting over de plaats van niet de eerste keer dat studenten er een tekst pragmatische aspecten van taal in het taalver ter vertaling kregen voorgelegd aan de wervingsonderwijs hieronder zal ik die meeste instituten nederlands in het buiten opvatting uiteenzetten vervolgens zal ik de land worden vertaalcursussen aangeboden die rol van vertalen in het tvvt onderwijs schet een verplicht onderdeel van het taalverwer sen vingsprogramma uitmaken zeker tot de jaren vijftig maakte vertalen taalbeschouwing ook deel uit van het onderwijs nederlands als tweede taal nt2 het taalverwervingsonder communicatieve methodes kennen aan de wijs werd tot die tijd gedomineerd door de pragmatische aspecten van de doeltaal een zogenoemde grarnnlatica vertaalmethode waar prominente rol toe in het taalverwervings in grammaticaregels worden geoefend door onderwijs zo wordt in de leergang code middel van vertaalzinnen en teksten een nederlands de nadruk gelegd op taalgebruiks voorbeeld van zo n grammatica vertaalme situaties van het nederlands deze methode thode is langenscheidts praktisches lehrbuch bevat onder andere veel dialogen en kaders niederlandisch ja li nk van den toorn 1963 met taalfuncties als groeten en afschei d 4 m oe r 1998 1 nemen de ruime aandacht voor de pragma dat kunnen en weten behoren zowel kennis tische aspecten van taal in de communicatieve van zinsleer als ook kennis van de gebruiks methode is een reactie op de grammatica voorwaarden van taal tot de zinsleer beho vertaalmethode die deze aspecten van taal ren bijvoorbeeld woordvolgorderegels taal veronachtzaamt volgens de aanhangers van gebruikers van het nederlands weten dat de de communicatieve benadering worden prag zin ik kopen brood moet geen goede neder niatische aspecten geleerd wanneer ze expli landse zin is communicatief competente ciet worden aangeboden deze visie is in taalgebruikers kennen verder taalgebruiksre tegenstelling met hun opvatting over de plaats gels zij weten in welke situatie welk taalge van de regels van de zinsleer in het taalver bruik gepast is en hoe zij een situatie kunnen wervingsonderwijs deze grammaticaregels beinvloeden door hun keuze voor bepaalde moeten slechts marginaal in het taalverwer taalvormen een voorbeeld is het gebruik van vingsonderwijs aanwezig zijn want kennen is de aanspreekvormen u en jij in het neder nog geen kunnen is deze laatste opvatting lands communicatief competente gebruikers controversieel de eerste ten aanzien van de van het nederlands weten dat zij u moeten pragmatische aspecten van taal in het onder gebruiken in een sollicitatiegesprek en dat wijs is algemeen geaccepteerd zo vallen jij gepast is in een tafelgesprek met hun lalleman i995 en quist gilbert 1995 de gezin zij kunnen ook de formaliteit van een communicatieve methode niet op dit punt gesprek beinvloeden door een van beide aan terwijl zij wel andere kanttekeningen vormen juist niet of juist wel te gebruiken plaatsen bij de communicatieve methode zij communicatieve competentie omvat dus ken bekritiseren slechts de marginale rol die de nis van linguistische en van pragmalinguis zinsleer in deze taalverwervingsmethode tische regels speelt maar zijn het eens met de expliciete volgens lammers bestaat er een cruciaal aandacht voor de pragmatische aspecten van verschil tussen beide soorten regels de toe taal in het taalverwervingsonderwijs passing van linguistische regels is situatieonaf een verantwoording van deze opvatting is hankelijk en wordt niet door normen bepaald mij onbekend hoewel de aanwezigheid dan de toepassing van pragmalinguistische regels wel afwezigheid van de regels van de zinsleer daarentegen is situatieafhankelijk en norma in het taalverwervingsonderwijs uitvoerig tief ten aanzien van het toepassen van de wordt besproken in de literatuur wordt het regels is kritische stellingname mogelijk expliciete aanbod van pragmatische aspecten lammers 1983 p 62 7 volgens lammers in het nt2 en tvvt onderwijs naar mijn maakt die kritische stellingname ten aanzien weten noch beargumenteerd noch bekriti van de pragmalinguistische aspecten deel uit seerd wel ben ik op een artikel van lammers van de alledaagse communicatie taalgebrui 1983 gestuit die het expliciete aanbod van kers reflecteren terwijl ze communiceren op pragmatische aspecten van taal in het moe de pragmatische vorm van wat zij zeggen of dertaalonderwijs bespreekt ik zal zijn stelling schrijven zij vragen zich bijvoorbeeld af of hieronder uiteenzetten die is zoals wij u of jij het beste past in het gesprek dat ze zullen zien ook toepasbaar op de taalverwer voeren of ze denken erover na of de ving van het nederlands als vreemde en als taaluiting van hun gesprekspartner als dreige tweede taal ment of als waarschuwing bedoeld is in tegenstelling tot dit soort pragmalinguistische communicatieve competenti e overwegingen maakt volgens lammers reflec tie op de zinsleer nauwelijks deel uit van de lammers verkent in zijn artikel de functie dagelijkse communicatie van taalbeschouwing in taalonderwijs dat communicatieve competentie beoogt com pragmalinguistische aspecte n nlunicatieve competentie definieert lammers als wat een taalgebruiker moet kunnen en weten l a mme r s s t elt da t k riti sc h e s t ellin gna m e t en om een volwaardig lid van een taalgemeen aan z i en va n p ragnlali nguis ti sc h e asp ec ten in schap te zijn lammers 1 9 8 3 p 626 tot de kl as ee n afs pi egeli ng is va n d e kri ti sc he 1998 1 m oe r 5 s t ell in gn a m e ten a a nzi en v a n pr agm alin guis ti geintegreerd in al bestaande kennis en leidt zo s ch e asp e cten tijd e n s alle daa gse communi ca tot verbetering van de pragmalinguistische ti e h e t onde rwij s h a akt du s in o p wa t vaardigheden van de leerling pragmalinguis l e erlinge n a l w e t e n en doen d a t heeft als tische aspecten moeten dan ook expliciet in voord eel dat e en a p a rt b eg ripp en a pparaa t ni e t het onderwijs worden aangeboden ho eft te wo rd en aa n ge l ee rd l eerlin ge n w e t en w a t b egripp e n als fo rmeel e n informeel zoa l s ge z egd h ee ft l a mm ers uit ee nz e ttin g wa a rsc huwin g e n dr e i ge me nt inhoud e n b e tr e kkin g op h e t mo e d e rta al o nd erwij s zijn zodat di e z o nd e r probl e m en bij de b es pr e kin g s te llin g kunn e n we ec hter ook t oe p asse n op van pr agm a lin guisti sc h e as p ec t en in d e klas h e t tvv t e n nt2 onderwijs lee rlin ge n in ge hantee rd kunne n wo rd e n l a mmers geeft h e t tvv t e n nt2 onderwijs b esc hikke n ook a l s voo rb eeld d e volge nd e vrage n di e tijd en s ov e r pr agmali nguis ti sch e ke nni s mi ssc hie n een kl ass ik a le b es pre kin g va n pr agmalinguis n og ni e t zozee r v an di e van d e do e lt aa l m a ar ti sc he as p ec t e n van ee n t e ks t a a n d e orde ze k e r v a n di e va n hun mo ed e rt aal l ee r kunn e n k om e n w a t i s dit voo r soo rt t aa l kr ac ht e n kunne n o p di e k e nni s t eruggrijpe n uitin g ee n med ed e ling een waa rschuwin g o f wa nn eer zij de pragm a lin g uis ti sc h e as p ec te n ee n dreigem e nt i s h et ve rsc hil tussen een van de vreemd e of tw ee de t aal b es pr e k e n wa arsc huwing e n e en dr ei ge me nt da tj e w aar nie uwe ke nni s w o rdt ee nvoudig to ege vo egd sc huwt voo r e n dr e i gt m e t we lk e m e nsen a an a l b es t aa nd e k e nni s en d a t k omt d e kunn e n ee n wa a rsc huwin g geve n of een pragmalin guis ti sc h e vaa rdig h e id e n du s d e dre ige m ent uite n la mme r s 198 3 p 628 co mm uni cati eve comp e t en ti e van d e taallee r der t en goe de l amme r s vi si e di e nt daarmee klassikale bespreking van pragmalinguistische al s ar gum ent voo r he t st a ndpu n t van d e aspecten heeft volgens lammers een positieve co mmuni cati eve t aal ve rwe rvin gs me th o de dat invloed op de pragmalinguistische competen pragmalin g ui s ti sc h e as p ec te n ex pli c i et aa n ge tie van de leerlingen want des te groter de b o de n m oe te n wo rd e n overeenkomst tussen twee kennisbestanden d e vraa g di e z i ch nu a a ndie nt i s h oe d e ze evdh des te groter de kans dat de nieuwe pragmalin g ui s ti sc h e asp ec t e n in h e t ta a lve r kennis in het al aanwezige kennisbestand wervin gso nde rw ij s expli c i e t kunne n wo rd e n wordt geintegreerd p 6 2 8 de relatie aa n ge b o d en n aas t ee ntali ge oe fe n i nge n zoa ls tussen reflectie op de zinsleer in de klas en di e in code nede rl a n ds t e vind e n zijn is vergroting daardoor van de taalvaardigheid ve rt a l e n mijn s in z i e n s ee n z eer geschikt mid van de leerlingen is daarentegen volgens del d aa rto e v e rt a l e n al s vorm va n taalb e lammers veel onduidelijker begrippen uit sc houwin g de zinsleer als subject en object kennen de leerlingen niet uit alledaagse communicatie vertalen als taalbeschouwin g pas door scholing kunnen zij zich die begrip pen eigenmaken en ze leren toepassen onder z oal s aa n h et b egi n v a n dit art ik el a l is wijs van de zinsleer kan dari ook niet direct ge zegd m aakt ve rt a l e n d ee l uit va n de m ees te inhaken op wat de leerlingen al weten en doen ta a lve rw e rvin gsprogranlm a s n e de rl a nds a a n en lammers trekt daarom het directe effect buit e nland se univ e r s it eite n h e t gaa t hi er om van onderwijs in de zinsleer op de taalvaar ve rt a al c ursu ssen di e gee n ond erdeel zijn va n digheid van de leerlingen in twijfel een v e rta l e rs op lei din g m a ar al s uitdrukke lijk ik ga hier niet verder in op de rol van de d oe l h ebb e n de t aa l vaardi g h e id in h et n ed e r zinsleer in het taalonderwijs maar beperk me l a nd s v a n de s tud e nt en te b evo rde re n z o oo k tot wat lammers beweert over het onderwijs aa n d e rh e ini sch e fri e dri c h wilh e lm s uni in pragmalinguistische aspecten zijn visie ver s it t in b o nn duitsl a nd wa a r ik a ls l ec tor luidt samengevat als volgt beschouwing van b e n aa ngest e ld na a st dri e op ee nv ol ge nde pragmatische aspecten van taal in de klas is t aa lverwerv i ngsc ur s u sse n n e de rlands wo rd e n een afspiegeling van reflectie op pragmalin e r twee v e rtaa l c ur s usse n a a n ge bode n d e ze guistische aspecten in alledaagse communica ver t aa l c ur s u ssen zijn toeg ank e lijk voor gevor tie nieuwe kennis wordt dus gemakkelijk d e rde lee rde rs van h e t ne de rl a nds er w ord t 6 moer 1998 1 voornam elijk ve rt aald uit h e t duit s naa r h et de v e r sc hill e n d aa rtusse n kome n aa n d e o rd e n e d erla nd s in de eers t e l esse n w ordt b egon e n ook co nt ext e n stili s ti sc h e ve r schill en e n n e n m e t h e t ve rtal e n v a n zinn e n zoal s di e uit t aalfun cties ve rtaal oefe nin ge n z ijn d an o ok h e nselma ns z 9 9o d aa rna wo rde n a uth e n een ui tste ke nd midde l o m ge bruik svoorw a ar ti e k e duitse t ek s t e n uit kr a nt e n e n tijd sc h ri f d e n van taal t e b espre ke n t e n ve rtaald ik zal hi er ee n aa ntal voo rb eel v o l ge n s la mme r s v ergro ot taa lb esc h o uwin g de n v a n ver t aalzinn en geve n en van d e in h e t m oe d e rtaa l o nd e rw ij s d e t aa lvaa rdi g mani er waa r o p die in d e l es wo rd e n b es pr o he id op ve r ge lijkb a r e w ij ze zo u ve rtale n ee n ke n p ositi eve in v loed o p d e taal vaardigh e id in d e v ree md e t aa l ku n ne n h e bb e n h e t gaat hi e r ich habe davon erfahren ni e t zo zee r o m een ve r g ro tin g v an pr o du c i k heb daarvan ge h oord t ieve vaardi gh e d e n a ls wel om di e van d e rece pti eve vaardi gh e d e n l ee rders van h e t tij d en s d e klass ik a l e b eh a ndeling van d e n e de rl a nds a l s v reemd e ta al k rij gen doo r vertalin g va n dez e zin door een s tud e nt ve rt al e n m eer in z i c ht in de prag malinguis ti ko m en v rage n aa n d e o rde a ls wa t is ee n sc h e as p ec t en van he t n e d e rl a nd s o mdat bij and ere mogelijk e ve rt a lin g voo r e rfa hren ve rt al e n de pragmalinguis ti sch e as p ect en van moge lijk a nt w o o rd verne m e n of t e we t e n te kst e n wo rd en besp ro ke n l e idt vertal en voo r k omen wa t zij n d e s tili s ti sche versc hill e n n a m elijk t o t ve rgrotin g va n rece pti eve k e nni s t u sse n d eze vertalingen kun j e een passe nde in sc hrift elijk e t aal vaar digh eid h oewel de co ntext voo r elke ve rta lin g b edenk e n w el t e ks t e n h oo fd zak e l ijk fo rm eel va n k a r a kter ke vertal ing kom t h et b es t overeen m e t d e s tijl z ijn wordt doo r de b es p re king van synon i e va n d e duitse te kst waa ri n d eze z in voo r men e n s tijl ve rsc hille n pragm al i nguis ti sche k om t z o u d eze z in al s waa rsc hu w in g ge k e nni s van z owel formele als info rm el e s tijl b ru ik t kun ne n wor d en of p ast d aarvoor ee n b einv l oed a nd e r e ve rtaling va n erfahr e n m i ssc hi e n be t er vertalen en andere oefeningen nach einer parlamentarischen untersuchung v ertaaloe fe ninge n h e bb e n in vl oe d o p d e steilte sich heraus dab d i e mehrhei t der r ece pti eve k e nni s va n d e t ee rd e r v ert al e n abgeordneten d i e amtsfuhrung des ministers all een is nie t voldoende om oo k d e p rodu c mibbilligte ti eve taa lvaa rdi gh ei d van de t aall ee rd e r te n a een parlementair onderzoek kwam aan ve r g roten als de stof die in de ve rt aalcurs u s het licht dat de meerderhei d van de afgevaar wo rdt bespro k en n ie t he rhaald wor dt ge b rui digden de ambtsuitoefening van de minister k e n s tude nt en i mmers sl echt s ee n klein ged eelte afkeurde daa r va n in de pra ktijk d e l ee r s to f m oe t z oal s de mees t e l eers t o f vak er aan d e o rd e n aa r aa nl ei di n g van d e z e ver t a li ng wo rd en k o m e n o m t e kunn e n b e klij ve n h e rh aald v rage n b e hande ld a ls de volgend e wa t is de aa nb o d i s z ek er n oo dz ak e l ijk a ls d e s tud e nte n taa lfun c ti e va n d eze zin w at z ijn sy n o geac ht wo rd en d e lee rsto f ze lf t e pro du ce r en mi emen voo r ambtsuitoefe nin g m ogelijk al s herh a lin gsoe fen ing kunne n na tuurlijk ver a ntwoo rd b es tuu r b elei d w elk va n die taa loefe nin ge n di e ne n m aa r d a t i s ni e t p e r se woor de n b e h oo rt de nk j e t o t d e o m ga n gs n oo d za kelij k o o k eenta lige oefe ni ngen zou taa l w a t i s ee n a n de r e ve rt alin g va n s i c h d en hi ervoor gebruikt kunn e n wo rde n v oor he rau sst e ll e n m ogelijk antwo ord blij dit d oe l zo u ee n leerboek id eaa l z ij n waa rin k en zijn er co nt ext e n waari n blijke n we l eentali ge oe fenin gen e n ve r taa l oefe ni nge n o p ge bru i kt k an worde n e n a an he t li c ht kome n e lk aar aa n s lu i t en z o n m e tho d e is he laas n og ni e t e n z o j a we lk e ni e t op de markt ik b e toog hi e r da n ook gee n s zin s d a t ve rt a bij vertalen in het onderwijs nederlands als l en in h e t taalverwervingsonderwijs de pl aa ts vreemde taal gaat de aandacht uit naar zin zo u moe t e n h ebb e n di e he t in d e gra m nen constructies en woorden synoniemen en m a ti ca vert aalm e th o de inn ee mt v e rt a l en k a n 1998 1 m oe r 7 ni et de ee nta li ge o efe nin gen verva n ge n al s he t mensen in bonn leren nederlands om zich taa l verwerv ingso nde rwij s naa r c o m muni ca tijdens vakanties in nederland verstaanbaar te tieve co mpe te ntie i n d e d oe ltaa l s t ree ft w el kunnen maken voor deze zogenoemde gast pl e it ik e rvoo r o m vertal e n a l s ee n va n de liorer is alledaags taalgebruik het nederlands midde l e n te ge bruike n o m pragma linguis tisc he waarmee ze bepaalde handelingen in neder as p ec t en t e b espre ke n taa lve r werv in g mid landse winkels aan nederlandse loketten del s ee ntalige oefe nin gen en oo k vertaa l oefe etcetera kunnen verrichten daarvoor heb ningen lijkt mij z invo l ben ze niet per se een grote woordenschat of een brede pragmalinguistische kennis van het rol van de moedertaa l nederlands nodig vertalen is voor hen vol gens mij niet zo zinvol omdat het hun er is tot nu toe nog niet gesproken over de rol aspecten van het nederlands leert die ze niet van de moedertaal in het taalverwervings nodig hebben onderwijs een voordeel van de aanwezigheid studenten neerlandistiek aan buitenlandse van de moedertaal zoals in vertaaloefeningen universiteiten echter streven naar een taal zou kunnen zijn dat teerders gemakkelijker vaardigheid van het nederlands die naar het gebruik van woorden uit de vreemde taal aanleiding van lammers 1983 omschreven in verschillende situaties kunnen doorgronden zou kunnen worden als dan zonder de hulp van hun moedertaal dat i het op efficiente wijze uit kunnen oefenen zou de efficientie van het onderwijs ten goede van een taalhandeling e n kunnen komen de moedertaal van de teerder 2 het beschikken over een uitgebreid repertoire heeft dan de functie van steuntaal zoals dat in van taalhandelingsmogelijkheden nederlands voor buitenlanders beter bekend als concreet betekent dat dat studenten neer de delftse methode van montens sciarone landistiek niet alleen in goed nederlands een 1994 het geval is aanwezigheid van de brood kunnen bestellen maar ook een praatje moedertaal in het taalverwervingsonderwijs met de winkelier kunnen maken dat zij niet zou ook van belang kunnen zijn voor het alleen een nederlandse folder kunnen lezen verminderen van interferentie zoals beelen maar ook nederlandse studieboeken dat zij 1993 suggereert het lijkt zeker niet ver werkstukken en rapporten in het nederlands standig de moedertaal en een verwante vreem kunnen schrijven en een referaat in het de taal in het onderwijs streng gescheiden te nederlands kunnen houden alledaags neder houden de interferentieproblemen en de lands is voor de studenten dan ook een ruimer daarmee gepaard gaande onzekerheid kunnen begrip dan voor de gasth rer de vertaaltek alleen maar worden overwonnen door een sten die in de vertaalcursussen in bonn wor bewuste vergelijking p 25 of de aan den besproken worden zo uitgekozen dat ze wezigheid van de moedertaal in het taalver wat betreft hun inhoud hun stijl hun termi wervingsonderwijs daadwerkelijk deze effec nologie hun diepgang etcetera bij het alle ten heeft en vertaaloefeningen dus een voor daags nederlands van de studenten aansluiten deel hebben ten opzichte van eentalige oefe ningen moet nader onderzoek uitwijzen tot slo t alledaags taalgebrui k ik heb in dit artikel laten zien dat vertalen in het rrvt onderwijs zeer geeigend is om prag een veel gehoord bezwaar tegen vertalen en malinguistische aspecten te bespreken en dat zijn rol in het taalverwervingsonderwijs is dat is iets waar de communicatieve benadering vertaalteksten ver van het alledaagse taal van taalverwerving nu juist heel veel waarde gebruik zouden afstaan leerders zouden zich aan hecht voor het nt2 onderwijs waarin door vertalen een niet gebruikelijk neder op dit moment niet vertaald wordt lijkt mij lands eigen maken de vraag die zich hier vertalen dan ook zeker zinvol vooral nt2 aandient is wat is alledaags taalgebruik mijns leerders die eenzelfde taalvaardigheid in het inziens is het antwoord op die vraag afhanke nederlands nastreven als studenten neerlan lijk van het doel van de taalverwerving veel distiek aan buitenlandse universiteiten zoude n 8 m oe r 1998 1 b a at kunn e n h ebb en bij h e t b es pr ek en va n pra gmalin guis ti sc h e as p ec te n va n h e t ne de r la nds middels ve rt a l e n voor h oge r op gel e i de n bij voo rb ee ld di e tijde ns hun s tudi e of in hun we rk me t c o mpl exe n e d e rlandse te kst e n in aa nrakin g ko me n h e lpt ve rta le n d e rece p ti eve va ard ig h e d e n t e ve r g rot en v e rtal e n i n h e t nt2 onderwijs is vol ge n s mij dan oo k z ek er h et ove rwege n waa rd al s t aan pra kti sc h e probl e m e n z oa l s d e h e te ro gene sa me n st ellin g van vee l gr oep e n nt2 leerders d e r ea li se rin g d aa rva n nog in d e weg noten en literatuu r i deze term is overgenomen uit lammers 1983 2 de duitse voorbeeldzinnen zijn afkomstig uit henselmans r99o beelen h moetje het van je familie hebben nederlands voor duitstaligen in neerlandica extra muros 1993 3 blz 2 1 2 7 henselmans m niederldndisches iibungs und ubersetzungsbuch fier fortgeschrittene borken j p masqueliez cristal verlag r99o hulstijn j e a nederlands als tweede taal in de volwasseneducatie amsterdam meulenhoffedu catief 1996 jalink j m m c van den toorn langen scheidts praktisches lehrbi ch niederldndisch ber lin langenscheidt 1963 kuiken f a van kalsbeek code nederlands deel i amsterdam meulenhoff educatief 1996 lalleman j a het nut van grammatica onderwijs aan anderstaligen in neerlandica extra muros 1995 2 blz r i9 lammers h taalbeschouwing en communi catieve competentie in levende talen 1 983 387 blz 6 2 5 63 0 montens f a g sciarone nederlands voor buitenlanders amsterdam meppel boom 1994 quist g l gilbert een kritiek op d e functioneel notionele benadering met ver wijzing naar de leergang code nederlands in neerlandica extra muros 1995 2 blz 42 46 1998 1 m oe r 9