Vertaling in nieuwe functie bij de oude talen

anton j l van hooff vertaling in nieuwe functie bi j de oude talen deden we op net oude gymnasium eigenlijk wel iets anders dan woord jes leren en moeizaam vertalen de eigen herinnering aan de klassieke opvoeding wordt vooral bepaald door de hoogste klassen waarin wij als alpha s meer dan de helft van de lesuren in de laatste klassen besteedden aan wat officieel heette de griekse en latijnse letterkunde de prak tijk kwam neer op verheven puzzelen de veldslagen van livius duur den vele weken en flitsende discussie s van plato sleepten zic h van les tot les voort vertalen als puzzelen de leraren klassieken van toen waren te benijden ze waren de vorsten op school met een exclusief en dominant vak te vergelijken met de po sitie va n wiskundige n nu wa t stuntele n di e leerlinge n toc h me t d e sommen waarvoo r je al s expert je han d niet omdraail de technisch e voorsprong van de vertaalvaardigheid is van een vergelijkbare orde met een minimu m aa n voorbereidin g eve n ee n stukj e inzien word t ee n maximum aan zelfbevestiging bereikt natuurlijk wisten de classici indertijd te beargumenteren dat net vertalen als zodanig een vormende waard e had rob van krieken medewerker bij bet cito heeft in 1981 in zijn vertalen de klassieke toets levende talen 363 juni 1981 blootgeleg d ho e schame l he t denke n va n d e vertalende leerlin g i n feit e is hi j heef t groepe n succesvolle ein dexaminati stukken laten vemederlandsen terwijl ze hardop dachten de belangrijkste techniek bleek het aan elkaar knopen van semantische in houden van woorden te zijn eufemisme voor net woordjes in het woor denboek opzoeken en dan maar proberen er iets zinnigs van te maken met dit schotsen springe n van woord tot woord kom je ee n hee l eind bijvoorbeeld to t voorbi j he t eindexamen maa r of he t vee l va n doe n heeft met de grootse vorming die de classici in de dagen van olim eraan toeschreven is uitermate aanvechtbaar maar i n di e dage n wa s e r gee n behoeft e aa n ee n goe d gefundeerd e rechtvaardiging e r was geen groot contrast met de werkwijze va n de moderne vreemd e tale n die ook d e grammatica vertaal methode han teerden bij het eindexamen engels frans en duits hoefde alleen maar een moeilijk stu k proza in het nederlands te worden omgezet ho e uit wendig en technisch deze vorm van taalbeheersing was bleek bij het eindexamen frans op ons lyceum de kwaliteit van het onderwijs in die taal had veel t e lijde n gehad van niet zeer bekwame en laten w e he t vriendelijk zeggen nie t a l t e energiek e docente n gedurend e onz e schoolloopbaan niettemin werd de doctorandus frans die onze klas de 6 laatste twee schooljaren had aangenaam verrast door de punten die zijn gymnasiumklas behaalde voor de eindexamenvertaling zij n onderwijs was toch doelmatiger geweest dan hij zelf gedacht had vol goede moed ging hij het h b s examen in maar daar vielen de leerlingen e n hij door de mand de actieve beheersin g va n de taal week volstrek t on voeldoende wij hadden als gymnasiasten eenvoudig onze vaardighei d in het decoderen va n tekste n i n n import e welk e taa l toegepas t o p d e tekst die toevallig in het frans was gesteld na een periode waarin ik het betreurde vrijwel geen actieve beheersing van de moderne talen op school t e hebben opgedaan ben i k than s toe aan een herwaarding de studenten die ik nu meemaak mogen dan wel even in staat zijn hun koffie in het frans te bestellen of een metrokaartje te kopen maar ze schrikken terug voor de lectuur van inhoudrijke tek sten die voor de aankomende academicus zijn bread and butter zijn waartoe d e africhtin g va n leerlinge n to t zinnen decodeerders leidde heb ik zelf ervaren in de overgangsjaren in 1973 las ik dezelfde griekse tragedie met mijn vijfde klas mammoet en met mijn zesde klas pre calsiaans als ik bij die oude hap uitweidde over de loop van het ver haal d e dictie d e tragisch e kij k o f d e werkelijkhei d va n d e werel d waarin de tragedie functioneerde werden de pennen prompt neergelegd dat waren extra s die er toch niet toe deden bij het eindexamen hoefd e inuners alleen een ongezien stuk vertaald te worden de leerlingen van de vijfde reageerden heel wat alerter zij wisten dat de informatie bij het schoolonderzoek gevraagd zou kunnen worden literair heil door een eindexamen het centrale eindexamen klassieke talen heeft to t 199 1 aa n de vakken het keurmerk van de warme bakker gegeven er werd zoals vanouds een authentieke tekst ter vertaling voorgelegd tot en met 199 0 jaar moest een niet te moeilijk nie t te lang stuk grieks latijn in goed nederlands worden vertaald d e motivering voo r de vertaalopdrach t wa s indertij d om centraa l d e voorwaardelijk e kenni s t e toetsen me n dach t da t d e vertaalvaardigheid we l vanzel f zo u worden verworve n tijden s de lec tuur het schoolonderzoek zo u he t moment zij n waarbi j de eigenlijk e hoge literaire doeleinden zouden worden getoetst achteraf gezien was deze opzet nalef natuurlijk gingen leraren hun pu pillen voorbereiden op het cse door hun in de laatste twee jaren proef vertalingen voo r te leggen er ontstonden genante situaties de discre pantie tusse n he t cijfe r behaal d voo r he t cs e e n d e scor e voo r he t schoolonderzoek wa s soms zo groo t dat de apotheotische toetsin g als geheel ee n gelegitimeerd e fraud e leek hoewe l lerare n doorgaan s bi j rondvragen verzekerde n da t d e voorgelegd e vertaalopgave n nie t t e moeilijk waren moesten de cijfers voo r het cse met kunst en vlieg werk op een aanvaardbaar niveau gebracht worden niettemin haalden de vakken die door gemotiveerde leerlingen in hun pakket waren geko zen ontmoedigend hoge percentages onvoldoendes er waren natuurlijk leraren die onverfroren betoogden dat dit pedagogisch een wenselijk si 7 tuatie wa s da n beseffen z e tenminst e da t he t moeilij k is maar de overtuiging groeide dat er iets moest gebeuren maar wat de vertaalopdracht was indertijd als een interimopolossin g gedacht men had zich voorgesteld dat zich een nieuwe praktijk zou uit kristalliseren die vanzelf een nieuw eindexamen zou scheppen vijftie n jaar werden er allerlei voorstelle n geformuleerd die telkens stuitten op en monsterverbond van behoudensgezinden en bepleiters van een radi cale verandering uiteindelijk in de ontdemocratisering van de tweede helft va n d e jare n tachtig heef t ee n gevolmachtigd e commissi e d e knoop doorgehakt hoo g zij n de hartstochten opgelaaid maa r vrijwel iedereen lijkt zich nu te kunnen vinden in de formule die de werkgroep eindexamen klassieke talen heeft uitgewerkt en die door de staatsse cretaris is gefiatteerd wat is de essentie van de nieuwe opzet waarmee in 199 0 is geexperi menteerd en die in 1991 voor alle scholen regel is geworden voor een bepaald examenjaa r word t ee n literai r genr e e n ee n bijbehorend e kernauteur aangeweze n al s sto f voo r he t centraa l examen he t epo s homeros historiografie tacitus brieflectuur plinius en dergelijke een syllabus omschrijft de eisen in ieder geval moet er door de leerling vertaalvaardigheid in de aangewezen stof zijn opgedaan want zij hij zal op he t eindexame n ee n kleine ongezien e passag e i n he t nederland s moeten omzetten met de dictie van de auteur is zij hij in de voorberei ding vertrouw d gemaakt d e helf t va n de eindscore word t echter be paald door vragen die betrekking hebben op een gelezen passage die in het grieks latijn wordt voorgelegd door vragen over een groter geheel van het literaire werk dat in vertaling i s gelezen door vragen over de cultuurhistorische achtergron d e n doo r vrage n ove r d e recepti e va n genre auteur in de westerse cultuur verrijking van de literaire competentie dit eindexamen brengt over een breed front vernieuwing is het werke lijk het paard achter de wagen spannen door innovatie van onderwijsin houd af te dwingen via de toetsing het is nu eenmaal heel moeilijk een kar die vastzit in beweging te krijgen men moet werkelijk zijn blijven steken in het denken van de jaren zeventig om te menen dat intrinsieke motivatie voldoende is om de authentieke natuurlijk hogere doelstellin gen te bereiken het eindexame n klassieke n heef t ee n nieu w gezich t gekregen hee l concreet i s dat te zie n aa n de twe e eindexamenbundel s di e ieder jaar uitkomen er is gelukkig een einde gekomen aan de kopieercultuur de goed ogend e bundel s bevatten d e componenten va n he t eindexamen oorspronkelijke teksten veelal met opdrachten flinke lappe n in neder landse vertaling achtergrondinformatie over auteur genre en informatie in tekst en beeld over de invloed van het betreffende stu k literatuur op de europese cultuur dit pakket dwingt een bredere literaire en intellectuele vormin g af e r moeten artikelen op niveau worden bestudeerd en de receptiegeschiede 8 nis moet de ogen van de leerling blijvend openen voor de doorwerking van de klassieken voor de culturele vorming kan deze verbreding veel betekenen zeker als men ook de moed zal hebbe n de beeldende kunst als een componen t i n het eindexamen o p te nemen nu heef t me n di t experiment nog niet aangedurfd om toetstechnische redenen zegt men het heeft natuurlijk ook alles te maken met de cultus van de tekst die de classicus eigen is ars grati a arti s hoe dan ook alle activiteiten cirkelen om hoogwaardige literaire teksten in een oude taal hier hebben we het unieke van de klassieken de tek sten zijn door het selectieproces van eeuwen gefilterd echt triviale lite ratuur is er eigenlijk nie t en voor zover zij wel i n onze handen is zou het verspilling va n energie en kostbare onderwijstijd zij n om daarvoor kennis van grieks latijn op te bouwen de taal is in meer dan een op zicht oud zij wordt niet meer gesproken maar bovendien zijn de codes waarvan authentie k literatore n zic h bedienen d e modern e men s nie t meer vertrouwd he t epos i s gee n leven d genr e meer hoogstens ka n men in de film een medium met eigen genretaal het epische onderken 9 nen bij nadere beschouwing geldt voor alle antieke literaire genres dat zij zeke r voor de scholier bevreemdend zijn wat correspondeert no g volledig met de tragedie of de ciceroniaanse pleitrede de vreemdhei d betekent nie t dat de leerlin g principiee l altij d buiten staander zal blijven de bevreemding kan juist didaktisch worden uitge buit maar de afstand tussen ons en de klassieken betekent wel dat er op vele niveaus vertaald wordt zoals we gezien hebben blijft er een bescheiden rol over voor de verta ling als toetsing va n technische taalkennis omdat de eindexamenkan didaat ee n nieuw stu k va n ee n vertrouw d auteu r moe t kunne n ver dietsen in de lespraktijk zal de leraar zijn leerlingen dus zelfstandig la ten stoeie n me t d e oorspronkelijk e teks t o m d e gewenst e technisch e vaardgheid op te bouwen maar gedurende een flinke periode een half jaar lijkt een te bescheiden schatting zal de leerling gesteund door docent en aantekeningen de au thentieke tekst gelezen hebben op net examen wordt een gelezen stuk voorgelegd maar er wordt niet gevraagd de oude vertaling te reprodu ceren er moeten opdrachten worden uitgevoer d waardoo r de leerlin g begrip van de tekst en van de literaire proc6des demonstreert naast een trage decodering van wat nooit meer kan zijn dan een aantal fragmenten moe t d e leerlin g oo k flink e lappe n va n he t betreffend e genre in nederlandse vertaling lezen deze snell e verkennin g van een tekstgeheel kan verschillende nineties hebben als alleen de passages die in de authentieke tekst worden overgeslagen worden overbrugd blijft de functi e beperk t to t he t kenni s neme n va n d e loo p va n he t ver haal betoog fraaier is als stukken authentieke lectuur kunnen worden ingebed i n d e lezin g va n d e vertaling oo k heef t he t waard e ander e passages van dezelfde of een ander auteur ter vergelijking in behoorlijk tempo te lezen het nieuwe eindexamen brengt dus een verrijking van leesmanieren de weg word t gebaand voor didaktische praktijken die nog nie t zo gang baar waren leerlingen worde n uitgenodigd vertalinge n t e vergelijke n met andere versies en met het origineel zij ontdekken dat vertalingen heel verschillend e functie s kunne n hebben die van een werkvertalin g aan de ene kant van het spectrum tot die van de herschepping soms zal de docent hun een werkvertaling verschaffen e n de opdracht geven een rijke vemederlandsing te produceren ook het creatief schrijven maak je eigen bewerking komt in het vizier iedereen die dit spel met zijn leerlingen heeft gespeeld kan getuigen hoe dankbaar deze techniek is niet alleen krijgen eigen literaire vermogens de ruimte ook he t begrip voor de functie van de oorspronkelijke tekst neemt toe hij blijkt niet zo eenduidig al s eers t leek oo k he t klassiek e literair e wer k nood t to t communicatie naast zulk e werkvorme n va n wa t i k i n d e klassiek e krin g we l een s wam de mooren neb horen noemen is er nu een grotere ontvankelijk heid voor dramatische werkvormen waar te nemen veel classki dach 10 ten dat er niets was tussen de passieve lectuur in de klassen en de heuse opvoering va n ee n antiek toneelstuk n u blijken technieke n al s inter viewen va n de dramatis personae o f de monologu e inteiieur de leer lingen nade r tot de teks t te brengen zulke technieke n kunne n i n ee n normaal klaslokaal in een gewoon lesuur worden geprogrammeerd zo wordt er eindelijk een brug gestagen met methoden die in de onder bouw inmiddels gangbaar zijn via nova tool der romeinen en redde rationem de grote drie onder de leergangen latijn bieden allang crea tieve opdrachten nu dreigen zij zelfs tekort te gaan schieten in het ont wikkelen van tekstbegrip dat voorbereidt op de laatste leerjaren alleen tool der romeinen heeft met net oog hierop systematisch een leergang ingebouwd van het begin af worden leerlingen uitgenodigd tot literary appreciation zij moeten bijvoorbeeld de afloop va n een verhaal voor spellen hun wordt gevraagd hun mening te geven over de hoofdperso nen leerlingen antwoorde n da n dat zij aanvankelijk d e bankier cau cilius ee n nar e man vonden maar dat ze he m allengs mee r zijn gaa n waarderen vannach t heb ik van quintus gedroomd verklaarde eens een leerlinge welke leergang heeft zo n impact gaandeweg worden de ogen va n de leerlinge n geopen d voo r d e literaire trues de klassiek e stijlleer me t zijn figure n word t gebracht i n functie va n tekstbegrip en niet al s he t herkennen va n eigenaardigheden als mij n lerare s vroeg welke stijlfiguur i s dat kon je me t gesloten oge n chiasme antwoor den in tool der romeinen worden leerlingen ook ertoe gebracht om te schrijven een fabel bijvoorbeeld het nieuwe eindexamen klassieken is realistisch en getuigt van verbeel dingskracht d e genngere betekenis die aan actieve vertaalvaardighei d wordt toegekend doet recht aan de tegenwoordige functie van die com petentie die alleen blijvend kan zijn bij hen die op de universiteit erin doorgaan daarmee is het niet een zinloze vaardigheid ook de wiskun desommen van het eindexamen hebben de meesten van ons alleen maar in die toetsperiode kunnen maken de technische vaardigheid dwingt tot een zeker e mate van taalkennis woordkennis etymologie kennis van een flecterende taal die van blijvende betekenis is getuige de uitlatin gen van oud gymnasiasten de gevarieerd e functie s di e d e vertalin g i n he t nieuw e eindexame n krijgt zullen de leerlingen helpen de antieke teksten als literatuur te ap precieren deze gymnasiaste n zulle n de kern vormen va n een publiek dat niet terugschrikt voor contact met oude letterkunde op deze manier draagt het onderwijs klassieken bij aan de literaire competentie 11