Vertellen

gilles dorleij n 91c vertelle n wat is vertellen vertellen is een belangrijke vorm van menselijk gedrag in woord beeld en gebaar altijd en overal wordt er door mensen verteld wat iemand vertelt hoe gering ook bijvoorbeeld een grap is steeds een verhaal een verhaal is de verandering van een situatie in een andere waarbij situatie dient te worden opgevat als de onderlinge relatie tussen verhaalpersonen thomashevksy deze omschrijving wordt hier nadrukkelijk als werk definitie geafficheerd bestrijding van de definitie is hier minder aan de orde dan het feit dat aan de hand van zeer veel werkvormen het veran deringsproces dat een verhaal is te ontdekken valt wat deden we in stroom 9 een voorbeeld er werd op het congres geen nieuwe methode vertellen aangeboden de deelnemers moesten aan de hand van voornamelijk beeldmateriaal car toons strips zelf een aantal vertel mechanismen ontdekken hierbij werd uitgegaan van de gegevenheid dat mensen van kleuter tot bejaarde en alle daartussen liggende levenstijdperken in verhalen vertellen waar bij ze zonder zich daarvan expliciet bewust te zijn gebruik maken van in het vertellen steeds terugkerende wetmatigheden met een voorbeeld een in boomschors gegrift indianen verhaal dat ook werd voorgelegd aan de deelnemers van stroom 9 zal ik dit trachten te verduidelijken nb men leze het verhaal vanuit het middelpunt 87 i dr f w w 4 met dit voorbeeld valt ook in de klas te werken er zijn twee werksta dia 1 de tekens moeten verklaard worden je kunt alle mogelijke verklarin gen door de leerlingen zelf laten bedenken in principe is elk antwoord dat uit de klas komt legitiem wel is het van belang dat tenslotte over eenstemming over de betekenis van de tekens wordt bereikt deze zou je als volgt kunnen omschrijven vrouw man op jacht loopt door een bos regenbui ziet tentenkamp met mensen die aan een besmettelijke ziekte lijden loopt beekje vangt vis eet twee lange en twee korte tijdseenheden de dwarse streepjes ondergaande zon loopt ziet beer beer heeft gegeten de indiaan ook loopt lege tenten loopt langs een meertje ziet hert schiet hert loopt en sleept iets mee komt thuis vrouw roept kind het verhaal dat ontstaat door de verschillende tekens met elkaar te ver binden iets wat ik bij de verklaring van de afzonderlijke tekens al hier en daar onopzettelijk heb gedaan is gebouwd op een van de oudste en eenvoudigste principes het en toen en toen principe het verhaal is met andere woorden een chronologisch verslag de onderdelen verschil len niet in tijdsbehandeling en ze zijn verwisselbaar vervangbaar uit breidbaar je kunt de vis en beer episode met elkaar van plaats laten ruilen je kunt de besmette indianen vervangen door indianen met oor logskleuren je kunt tal van gebeurtenissen toevoegen het verhaal be antwoordt aan de werkdefinitie een verhaal is een verandering van een situatie in een andere 2 na het bepalen van de betekenis van de tekens kun je de opdracht geven tot een bewerking van het verhaal je moet de opdracht volko 88 men vrijen open houden opdat de leerlingen ongestuurd aan het be werken gaan het zal blijken dat er veel varieteit optreedt in de uitkom sten er zijn leerlingen die de chronologische verhaaldraad geheel blijven aanhouden er zijn er die de verhaalonderdelen in een andere volgorde plaatsen in alle gevallen zal blijken dat men bij het bewerken ernaar streeft bepaalde verbindingen aan te brengen intuitief beseft een leer ling dat wanneer hij een spannend verhaal wil vertellen de volgorde van de door hem vertelde gebeurtenissen niet willekeurig kan zijn aan het begin van het verhaal worden vooruitwijzende signalen die ge spannen verwachtingen openen ingebouwd er heerst honger of een be smettelijke ziekte de indiaan wordt weggestuurd om iets te doen er wordt gespeeld met verwachtingspatronen de hoofdpersoon komt met iets thuis of niet rolpatronen komen in het geding man vrouw moe der kind in het veranderingsproces dat na de aanvang wordt afgewikkeld wor den bepaalde verbanden aangebracht de chronologische lijn wordt ver sterkt de verhaalfeiten worden causaal op elkaar betrokken het regent en daarom zoekt de indiaan een schuilplaats in een tentenkamp maar omdat daar een besmettelijke ziekte heerst loopt hij snel weg om zich van eventueel opgelopen ziektekiemen schoon te wassen in een beekje op grotere en kleinere afstand worden onderdelen op elkaar afgestemd de tenten met de zieken en de lege tenten de zieken zijn doodgegaan er worden versnellingen ingebouwd opeens zag hij een beer de verteller rekt tijd bij spannende gebeurtenissen hij zag het hert pakte zijn boog nam een pijl uit zijn koker legde aan trok de pees naar ach ter deed twee stappen achteruit en er wordt gewerkt met sfeersig nalen het kamp was leeg en verlaten er hing een zware geur van rot ting ook kunnen de onderdelen afgestemd worden op een spannings boog bijvoorbeeld het gaat steeds slechter met de held elke gebeurte nis is een hindernis voor het bereiken van zijn doel aan het eind van het verhaal kan ernaar worden gestreefd het verhaal gesloten te maken de held is weer thuis of er wordt gebruik gemaakt van een onverwachte ontknoping met schrik of lacheffect de indiaan komt na al zijn heldendaden thuis en wordt door zijn vrouw naar bed gestuurd als was hij een kind of het eind staat open de held op weg naar nieuwe avonturen dit zijn maar enkele van tal van mogelijkheden waarop leerlingen en stroomdeelnemers ingaan bij de bewerking van dit indianen verslag het verhaal wordt zoals eerder gezegd bindender gemaakt bij vele van die bindingen regie ingrepen valt op hoe een verteller speelt met de vooroordelen de verwachtingen van zijn lezers kijkers signalen kunnen op die manier tijd en maatschappijgebonden zijn in de klas kan aldus een heel arsenaal van zaken van uiteenlopende aard aan de orde komen van verhaal techniek hoe roep je spanning op tot mens en maatschap 89 pij visie waarom laat je de man jagen en de vrouw thuisblijven waarom vlucht de indiaan voor zijn zieke soortgenoten in plaats van hen te hel pen de gevolgde werkwijze en dit gold mutatis mutandis voor alle werk vormen die de stroomdeelnemers aangeboden kregen kan men induc tief noemen al doende met voornamelijk beeldmateriaal cartoons strips in de gaten krijgen welke factoren het spel dat vertellen heet kunnen beinvloeden van een methode kan hier nog nauwelijks sprake zijn omdat didactisch gezien vertellen nog in de kinderschoenen staat en ontwikkeld moet worden uit het materiaal dat stroomleiders en stroomdeelnemers uit hun eigen praktijk van kleuteronderwijs tot uni versiteit gezamenlijk hopen aan te dragen het veld moet een leergang vertellen opleveren en niet omgekeerd video opdracht de werkvormen tijdens het congres stroom 9 aangeboden werden afge sloten met de opdracht een verhaal in beeld te brengen in groepjes van ongeveer 8 personen werden video films van elk 15 minuten speeltijd vervaardigd aan de verfilming ging uiteraard het maken van een scena rio vooraf met deze opdracht werd niet beoogd video op school te introduceren of een esthetisch verantwoord produkt af te leveren maar wel om ons aan den lijve te laten ondervinden wat vertellen doet welke aspecten er aan vertellen zitten hoe je ermee bezig kunt zijn hoe je het bespreek baar kunt maken video is hiertoe een zeer geschikt medium omdat beelden veel directer werken en vertel problemen scherper aan het licht brengen dan taal die een verdoezelend effect kan hebben vooral tijdens de vertoning van de films bleek onder meer hoe elke keuze van ruimte van een persoon van tijd van actie van camera standpunt etc zijn niet te ontkomen consequenties heeft en eveneens hoe het vertelspel niet kan bestaan buiten de verwachtingen van de kij ker om komt er iemand in beeld gekleed in regenjas en engelse pet dan verwacht de kijker met een sherlock holmes figuur te maken te hebben hij die het verdachte zaakje wel klaren zal loopt er van tijd tot tijd een witte figuur over het scherm dan verwacht men dat deze iets met de verdere gebeurtenissen van doen heeft draagt een film de titel dagelijks brood dan is men erop gespitst hoe de bijbelse connotaties hiervan zullen worden ingelost een andere zeer fundamentele ervaring met deze opdracht was hoe moeilijk het bleek op eenvoudige wijze te vertellen 90 polemiek vooralsnog zijn er geen zekerheden omtrent het vertelproces te berde te brengen dat kan ook niet anders omdat er een gigantische lacune in het onderwijs bestaat het letterkunde onderwijs op de scholen voor zover er serieus iets aan gedaan wordt start zeer laat derde vierde klas van het voortgezet onderwijs zonder voorbereidingen in eerdere schoolfasen plotseling wordt de leerling bekwaam genoeg geacht om literaire verhalen en romans te lezen en te kunnen analyseren en dat moet dan met boekjes die deductief zijn opgezet eerst een stukje theo rie daarna een verhaal dat de behandelde theorie moet illustreren ten slotte vragen bij de tekst zoals bijvoorbeeld w drop indringend lezen 2 de leerling wordt zeer plotseling in het diepe van de literatuur gewor pen hij plukt de wrange vruchten van een jarenlange leemte zijn na tuurlijke vertelaanleg het intuitief weten wat goed en wat slecht vertel len is technisch niet ethisch is in zijn verleden door zijn leermeesters doodgezwegen nimmer geactiveerd of open gehouden dat kon moei lijk anders die meesters opvoeders leraren waren immers zelf ook van hun eigen vertellen vervreemd geraakt naarmate mensen volwasse ner worden lijken ze onverbiddelijker vast te roesten in hun eens zo flexibele vertellersrol ontwikkeling van een leerplan vertelle n wat hebben de activiteiten ontplooid in de vertel stroom te maken met leerplanontwikkeling het centrale onderwerp van het von congres 1977 op het congres hebben we niet alleen enkele vertel wetmatighe den al doende leren kennen en tevens ze zelf leren hanteren maar ook zijn we ons gaandeweg bewust geworden van de leemte die er op vertel gebied in het onderwijs bestaat zie de vorige paragraaf vanuit dat be wustzijn zullen wij de deelnemers aan stroom 9 meewerken aan de ontwikkeling van een leerplan vertellen dat in die leemte hoopt te voor zien de stroomleiders rein bloem bert ekkels en wim huyskens zijn al en kele jaren samen met enkele collega s van d witte lelie bezig met zo n leerplan vertellen te ontwikkelen ze doen dat omdat de bestaande methoden in geen enkel opzicht voldoen de moderne verteltheorie heeft nog nauwelijks toepassing gevonden in het onderwijs hoewel aan haar een behoorlijk aantal bruikbare werk vormen ontleend lijken te kunnen worden het letterkunde onderwijs is nu over het algemeen gebaseerd op schoolboekjes die een slechte afspie geling te zien geven van een verouderde literatuurwetenschap al deze schoolboekjes gaan uit van een min of meer deductieve opzet zie de vorige paragraaf deze opzet is onbruikbaar omdat de teksten 91 zelf de vragen moeten opwerpen en niet de theorie dat moet doen de voorbeeldteksten verhalen en romans zijn door de bank geno men van een zeer hoog talig niveau hierdoor is de moeilijkheidsgraad van de teksten vaak te groot bovendien wordt er teveel met uitzonder lijke vertel aspecten gewerkt teksten waaraan veel duidelijker funda mentele vertel factoren zijn te illustreren en die veel dichter staan bij wat een leerling zelf leest zoals cartoons strips lectuur worden zel den of nooit gebruikt er wordt niet of nauwelijks teruggegrepen op al aanwezige vertelken nis en ervaring van de leerlingen met andere woorden er is geen enkele continuiteit vanaf de kleuterschool tot en met de universiteit de ontwikkelaars van het leerplan vertellen menen daarom dat er een leergang moet komen die longitudinaal is en als doel heeft de leerling het vertellen in woord beeld en gebaar zelf te laten ontdekken dus op inductieve wijze de ervaringen die de leerling met vertellen krijgt moeten zodanig zijn dat hij aan het vertellen gehouden wordt en dat hij er zich van bewust wordt op welke wijze een verteller die hij zelf kan zijn de verwachtingen van zijn lezers kijkers toehoorders stuurt de ontwikkeling van een nieuwe theorie en nieuwe werkvormen is voor het nieuwe leerplan noodzakelijk ze verkeert in een pril stadium en kan onmogelijk verder voortgezet worden zonder de medewerking van de vertellers in het veld leerling en leraar het von congres is voor ons deelnemers aan stroom 9 het startpunt waarop we worden ingeschakeld bij het verder ontwikkelen van een leerplan vertellen we hebben veel materiaal mee naar huis gekregen dat we in onze eigen onderwijssituaties zullen uitproberen op de ver volgdag 5 november zullen we onze bevindingen uitwisselen materiaal en aanpak kunnen op grond daarvan worden bijgesteld misschien wordt het op die dag ook mogelijk de praktische activiteiten in een theoretisch perspectief te plaatsen conclusie wat we hebben geleerd is hoe belangrijk vertellen is voor ons allemaal en hoe wij in de loop der tijd het vertellen van een eenvoudig verhaal verleerd hebben echter ook hebben we gemerkt hoe we anders kunnen leren vertellen van anderen en al doende van onszelf en we ervoeren hoe wij anderen bijvoorbeeld leerlingen dit vertellen kun nen laten ontdekken al te gemakkelijke weetjes werden ons niet aan de hand gedaan maar wel verkregen we inzicht in de mogelijkheden van vertellen waar we voor onze lessen ons voordeel mee kunnen doen laat ik besluiten met te zeggen dat we een paar leerzame en plezierig creatieve dagen achter de rug hebben in hoeverre onze verwachtingen ten aanzien van de waarde van een en ander voor de onderwijspraktijk zullen worden ingelost bijvoorbeeld door de verwezenlijking van een leerplan vertellen is een ander verhaal met dank aan wim huyskens 92 onderstaand schema is leidraad voor de fasering van het leerproces in de leeskring algemene leesvormen groeperings doelen vormen situaties on tw i kk elin g 1 technisc h a k lassi kaal en b evord ering v an kelij k b lezen i n v o rd e van l ez e n rin gen gro epen 1 leestechniek 2 technisch voort geze t leze n 3 technisch e xpressie f leze n voordrachts lezen l l lgil 4 begrijpend a klassikaa l lezen b groep sleie n vr 5 studerend volgens de 2 leesbegrip lezen parallelle methode c g roepsleie n veel nederlandse von leden realiseren zich niet vol g e n s de taak verdelende dat er een actief von belgie met gelijksoortige meth od e activiteiten als de nederlandse von bestaat ook d f oru m leie n in vlaanderen worden zo mogelijk jaarlijks conferenties gehouden de laatste conferentie 6 belangstellend individueel informatief groepskringen vond plaats herfst 1976 te drongen bij gent leze n de eerstvolgende conferentie wordt aanstaande 3 leesbeleving 7 boekbesprekend herfstvakantie in hetzelfde huis gehouden en zal lezen als onderwerpen hoogstwaarschijnlijk bieden 8 integrerend leeskrin g taalbeschouwing dramatische werkvormen wer leze n ken met groepen en integratie kleuter basisonder wijs het leek de redactie van moer goed in dit confe deze fasering leidt tot de navolgende praktijk rentienummer een samenvatting op te nemen van 1 het voorlezen van het fragment dat kan door het conferentieverslag zoals dat afgelopen jaar een enkeling of door meerderen met rolverdeling verscheen in de belgische von informatie wie 2 vragen die vanuit het publiek worden ge uitgebreidere verslagen wenst wende zich tot de steld opvallende aspecten kunnen aldus bespro verspreider van de vlaamse von info george de ken worden schutter heibosstraat 7 9120 bestelbergen bel 3 vragen die aan het publiek gesteld kunnen gie herman meddens worden hierin tracht de onderwijsgevende tekst gegevens te problematiseren en te veralgemenise sa m e ng eva t ve rsl ag st room j e ugdbo e ke n ren om ze vervolgens weer te projecteren op de centraal stond de vraag hoe men in de klas zinvol leerlingenwereld met jeugdliteratuur aan het werk kon d aarbij 4 mogelijk uit te voeren opdrachten creatieve bleven doelstellingen impliciet de discussie over opdrachten deze zijn velerlei en variefen van goede en slechte jeugdlectuur was niet ter za rollenspel via poppenkast tot dramatiseren het ke centraal werd het begrip leeskring gesteld gaat hierbij vooral om tekstverwerking het gaat letterlijk om een kring waarin gelezen naast het thema leeskring werd in dei stroom wordt en waarin het echte gesprek de communi gewerkt aan het thema prenteboeken nder be catievorm is karakteristiek is dat de leestijd niet geleiding van josine van den berg via ragen die langer duurt dan 8 a 10 minuten de tekst moet een aangeef functie hebben kunnen inderen een afgerond geheel fragment zijn zelf hun verhaal maken bij prenteboeken pren 93 ten kunnen verwerkt en beschouwd worden via 7 k o rtschrift h p lus n is hen g8 e heer dramatisering tekening liedje verhaaltje of iets 8 stel je voor dat wat zouden de gevolgen zijn anders prenteboeken behoeven niet per definitie 9 met je lichaam allerlei voor werpen uitbeelden bij voorbeeld waterpomp radio en dergelijke uit papier te bestaan leer kinderen met boeken 10 s oo rt c ollage ver t re kken van een gescheurd s t u k omgaan door ze te laten voelen dieren planten k ran t daar dingen bij te k enen en dergelij k e en illustraties kunnen van lapjes worden vervaar 1 1 voorspellen bijvoorbeeld wat zal men in 2287 als digd oudere kinderen kunnen lapjesprenteboe voortbewegingsmiddel gebruiken 12 een mythe oerverhaal maken aan de hand van een ken maken voor jongere kinderen een derde thema b ijvoorbeeld over boete droom o f h oe h et h aan topic rond jeugdboeken was strips in de klas tje op de toren komt onder leiding van frank coppieters werkte een substroom aan strips waarbij aan de orde kwa na nog een enkele andere opdracht bijvoorbeeld men de relatie tussen tekst en beeld de ideolo rollenspel situatie is gegeven deelnemers beden gie die uit de strip naar voren komt de relatie ken rollen voor elkaar moesten de deelnemers strip film zoals tijds en plaatsperspectief bewe tenslo tte zelf aan de gang ontwerp een creatieve ging muziek en kleur en tenslotte de relatie tus les rond de spelling der werkwoordsuitgangen sen strip en romanstructuur rond deze vier the deze moeilijke opdracht werd vaak uiterst oor ma s werd een uitgebreid arsenaal vragen ontwor spronkelijk beantwoord een enkel voorbeeld pen kan dit illustreren de omgekeerde invuloefening men geve samengevat verslag stroom creativiteit en onder woorden als antwoord antwoord antwoordt en wijs vrage die toe te passen in een zin of uiting de begeleider dr johan heene ging uit van een leerlingen maken een invuloefening voor el gedemocratiseerd creativiteitsbegrip hij om kaar schreef het als volgt de vraag waar men onherroepelijk op kwam was creativiteit is de menselijke houding die erin be of je zoiets gestructureerde als spellingregels of staat onze eigen probleemstel nde begrenzingen is het spellingsregels echt kunt gebruiken om materieel of psychisch te overschrijden in een leerlingen creatief dan wel kreatief bezig te laten voor ons nieuw en waardevol geheel creativiteit zijn zonder strikte programmatje bevat uitrustingsfactoren intelligentie vlotheid souplesse het vermogen problemen te zien en samengevat verslag van de stroom school buurt dergelijke en richtingsfactoren volharding zelf maatschappij discipline zelfvertrouwen en dergelijke dit kan van de conferentiestromen was deze wellicht de verhinderen dat de creativiteit een strovuurtje vaagste de meeste van de achttien deelnemers blijft op grond van deze definitie werden aan de zochten naar ande re verhoudingen tussen leraren deelnemers vijf handelingen voorgelegd en hen en leerlingen tussen school en ouders tussen le werd gevraagd deze te rangschikken aan de hand raren en directie enzovoort het interactiepro van het creativiteitscriterium nadat daarover bleem stond in hun verwachtingen centraal consensus was bereikt werd een groot aantal na een warming up luidde de eerste opdracht in warming up oefeningen gedaan in de volgende ventariseer typische voorbeelden van goede aan fase konden de deelnemers kiezen om een der na sluiting tussen onderwijs en maatschappij a in volgende techniekjes verder uit te werken de klas b in de school inventariseer typische 1 het on twerpen van zoe kp laatjes h et bekende voor voorbeelden van slechte aansluiting tussen onder beeld is dat van de mexicaan in ruststand van bovenaf wijs en maatschappij a in de klas b in de gezien school 2 n ieuwe woorden met n ieuwe betekenissen beden deze vragen bleken dubbelzinnig te zijn is bij ken bijvoo rbeeld berni hosklots schimschim enz 3 o p pap ier een nonse nsapparaat construeren voorbeeld een slechte aansluiting school maat 4 d issocieren h et vinden van ongewo n e toe passingen schappij in ons huidige schoolsysteem niet verkie voor do od ge w one d in gen selijk en de antwoorden bestonden uit reeksen 5 parodieren v an ee n ver h aal b ijvoorbee ld h ans tamelijk abstracte naamwoorden g rie tj e p ol i t iseren agol o giseren verambtelijken eroti sere n e n dergeli jk e de tweede opdracht vroeg de deelnemers een 6 w oord b eelden co n strueren b i jvoorbeeld hark hoog leerpakket samen te stellen dat voldeed aan de h arkerig respec t ievelij k hoog schrijven volgende kenmerken 94 zo concreet mogelijk omschreven doelstellin ren samenwerken maar blijven voor de rest in de gen groep van hun lee ftijdsgenootjes met gekozen of gecreeerd materiaal het kinderclubhuis is als het ware een verlengde met precies omschreven werkproces van de school er zijn veel verschillende ruimtes met evaluatieonderwerpen en criteria huiswerkkamer huiskamer lange zaal voor dra deze opdracht resulteerde in een project rond ma en poppenkast kussenkamer tuin enz el reclame ke avond staat een zestal begeleiders ter beschik na deze wat theoretiserende aanpak werd een king bezoek gebracht aan de alternatieve kleuter over de ontwikkeling naar het buurtwerk toe school in de sleepstraat te gent de sleepstraat schrijven de deelnemers aan de werkgroep de te gent ligt in een arbeiderswijk acec fabrie buu rt ken het is de bedoeling de kleuterschool voort de beleving van kinderen in de wijk willen we te zetten in een basisschool het doel van dit be tot inhoud van het werken in school en clubhuis zoek was te illustreren dat het in de school maat maken het project moet passen in het leven schappij problematiek ook anders kan dat er van de buurt de school is immers een van de toch nog lieden zijn naast de buurt bestaan in functies een van de taken die in zo n buurt ver vlaanderen nog een drietal gelijkgeaarde experi vuld dienen te worden naast het werk de post menten die zich niet neerleggen bij bestaande een winkel we wonen met enkele mensen in de mistoestanden in de buurt loopt een samen sleepstraat om gewoon in het dagelijks leven met werkingsproject tussen school clubhuis en buurt de mensen contact te krijgen niet om daar on werk de school werkt vooral projectmatig met middellijk grote activiteiten te ontplooien of ac thema s die afhankelijk zijn van de belangstelling ties te lanceren mee te leven met wat daar leeft der kinderen thuis dorp school buurt voeding als we na verloop van tijd ook iets kunnen kleding elektriciteit rivier verwarming verkeer doen voor bepaalde groepen of mensen dan moe armoede verkiezingen en dergelijke naast deze ten we dat ook doen het moet groeien vanuit projecten wordt tijd besteed aan toevallige de bewoners zelf en niet vanuit ons we kunnen gebeurtenissen kinderen worden niet verdeeld in dit met de klassieke term buurtwerk noemen leeftijdsklassen maar in een drietal leefgroepen maar eigenlijk voelen we daar niet veel voor het 3 6 6 9 en 9 12 jaar zo n groep bestaat uit onge heeft geen naam van doen veer 20 kinderen elk jaar gaat een derde van de groep naar de volgende leefgroep na dit bezoek en het vertonen van dia s van an de leefgroepen bieden het voordeel dat geen kind dere alternatieve scholen summerhill decroly ooit blijft zitten oudere kinderen die bijvoor school freinet school vrije scholen vond de beeld met lezen wat meer moeite hebben kun slotbespreking plaats nen daardoor nog wat langer met jongere kinde 95