Vijf schoolboeken voor het vijfde jaar onder de loep

vijf schoolboeken voor het vijfde jaar onder de loep inleiding schoolboeken bepalen in grote mate in die mate namelijk dat ze gebruikt worden het gezicht van ons moedertaal onderwijs vandaar dit artikel waarin ik van naderbij wil bekijken wat sinds 1981 verschenen is aan schoolboeken nederlands ik heb me daarbij beperkt tot de volgende totaalmethodes voor het vijfde jaar i n beroep op taal de standaard communicatie 5 de nederlandsche boekhandel taalprikkel 4 de sikkel tekstvaardig nederlands wolters verrijk je taal 5 6 van in een andere beperking bestaat erin dat ik het bijna uit sluitend zal hebben over een vakonderdeel de schrijfvaar digheid beschrijvend en evaluerend een overzicht geven van wat op het gebied van de schrijfvaardigheid in de vijf schoolboeken te vinden is dat is dus het opzet van dit artikel ik vergeet daarbij uiteraard niet ook een algemeen beeld te schetsen van elk schoolboek voor ik dieper inga op het onderdeel schrijven ik neem me daarbij tevens voor op een of enkele aspecten eventjes dieper in te gaan aspecten die niks met schrijven te maken hebben maar die om een of andere reden opgevallen zijn een visie op schrijfvaardigheid beoordelen gebeurt meestal vanuit een aantal ideeen over hoe het zou moeten het is niet meer dan fair dat ik de lezer laat weten vanuit welke ideeen ik beoordeel vanuit welke visie op schrijfvaardigheid dus meteen verwoord ik wat ik van een schoolboek verwacht op het gebied van schrijfvaardigheid volgende publikaties zijn me vooral dienstig geweest bij het expliciteren van die visie en verwachtingen leidse werkgroep moedertaaldidactiek 1981 daems 1982 rijlaarsdam 1984 waar ik te beknopt ben kan de lezer dus terecht bij deze auteurs vonk 1986 16de jg nr 4 199 normaal functioneel schrijfonderwijs voor wie bijblijft op het gebied van de moedertaaldidactiek en voor lezers van vonk is dat beslist het geval trap ik vast een open deur in als ik pleit voor normale func tionaliteit toch nog maar even aangeven wat dit precies inhoudt normaal functioneel onderwijs is onderwijs waarbij de leerlingen dingen leren die ze naar eigen oordeel op korte termijn zelf praktisch kunnen gebruiken en of inte ressant boeiend leuk vinden daems 1982 p 17 dit sluit niet uit dat de leraar zijn best mag doen om de leerlingen voor bepaalde dingen te motiveren zodanig dat ze het praktisch nut ervan inzien of dat ze het inte ressant gaan vinden dit sluit b v wel onderwerpen voor een verhandeling uit onder de vorm van een abstracte waar heid waarbij allesbehalve duidelijk is of dat onderwerp de leerlingen raakt aanleidingen om te schrijven zouden bij voorkeur moeten groeien uit andere activiteiten een discussie het lezen van een tekst en dergelijke thematisch geordende schoolboeken waarin lees spreek luister en schrijfonderwijs zoveel mogelijk geintegreerd worden dragen in dit licht dan ook onze voorkeur weg aangezien de leerlingen tenzij ze later schrijver willen worden wel het meest praktisch nut zullen hebben van b v brieven verslagen samenvattingen enz is het wense lijk in het schrijfonderwijs meer nadruk te leggen op het zakelijk dan op het creatief schrijven doelstellingen onderstaande doelstellingen geven meteen ook mogelijke leerinhouden aan zakelijk schrijven de leerling moet doel en publiek van zijn tekst kunnen vaststellen en zijn schrijven daaraan aanpassen hij moet de verschillende tekstsoorten en de conventies ervan kennen hij moet zijn tekst kunnen structureren op niveau van tekst alinea en zin hij moet zijn tekst leesbaar kunnen maken voor het beoog de publiek hij moet zijn lezers kunnen boeien nieuwheidswaarde hij moet over een behoorlijke woordenschat beschikken hij moet kunnen schrijven in overeenstemming met de geldende taal en spellingconventies hij moet informatie kunnen vinden beoordelen selecteren en componeren tot een samenhangend geheel hij moet een zekere schrijfvlotheid verwerven hij moet plezier hebben krijgen in het schrijven een heel andere doelstelling is de volgende hij moet tijdens zijn schrijven iets bijleren over een onderwerp dat hem interesseert 200 creatief schrijven leidse werkgroep moedertaaldidactiek 1981 geeft hiervoor een viertal doelstellingen het verhogen van de schrijfvlotheid en het schrijfple zier het stimuleren van creatief gedrag het stimuleren van persoonlijke expressie de leerlingen inzicht geven in aard en ontstaan van literaire teksten didactiek de manier waarop de schrijfvaardigheid wordt geleerd moet aan een aantal voorwaarden voldoen afgezien van die die voortvloeien uit de eis van normale functionaliteit de leerling heeft recht op duidelijke en uitvoerige aanwij zingen over wat van hem verwacht wordt en over hoe hij te werk moet gaan om aan die verwachtingen te voldoen m a w om een bepaalde opdracht tot een goed einde te brengen die aanwijzingen zijn bij voorkeur te vinden in het schoolboek zelf zodat de leerlingen ze altijd nog eens kunnen naslaan het opbouwen van de schrijfvaardigheid veronderstelt verder het gericht lezen van teksten het inoefenen van deelvaardigheden het aanreiken van schrijf procedures of tenminste gedetailleerde instructies en richtlijnen en uiteraard het laten uitvoeren van gehele schrijfopdrachten het gericht lezen van teksten houdt in dat men met het oog op het schrijfvaardigheidsonderwijs bij het lezen van zakelijke zowel als creatieve teksten maar hier in mindere mate vragen voorziet die de leerlingen attent maken op b v het gebruik van bind en signaalwoorden het doel en publiek van de tekst de opbouw van alinea s en de gehele tekst bepaalde stijlkenmerken enz deelvaardigheden kunnen geoefend worden door middel van deeloefeningen i v m het verzamelen beoordelen en selec teren van informatie het bepalen van doel en publiek van een tekst het structureren van alinea s het opbouwen van een tekst correct spellen enz in vele schoolboeken zijn wel de klassieke spellings woordenschat en zinsbouwoefeningen voorzien maar leerlin gen en leerkracht blijven in de kou als het de andere deelvaardigheden betreft hoe die dan wel kunnen ingeoefend worden toont ons op voortreffelijke wijze slagvaardig nederlands 3 en 4 twee erg op schrijfvaardigheid gerichte schoolboeken en leidse werkgroep moedertaaldidactiek 1981 pp 168 178 bij het inoefenen van deelvaardigheden moeten ook technie 201 ken aangeleerd worden zoals het gebruiken van het topisch vragensysteem of brainstorming als onderdeel van gehele schrijfprocedures schrijfprocedures zijn gedetailleerde opgaven van hoe de leerling te werk moet gaan bij b v het schrijven van een zakelijke informatieve tekst of een synthese voor voorbeelden zie leidse werkgroep 1981 pp 203 204 zulke procedures bieden de leerlingen zeker in het begin een nodige en veilige houvast dat ze er later als ze meer schrijfvaardigheid verworven hebben van afwijken ligt voor de hand niet alleen bij het zakelijk schrijven maar ook bij crea tieve schrijfopdrachten kunnen dergelijke schrijfprocedures aangeboden worden de abdes methode tack 1983 is daar een voorbeeld van het inoefenen van deelvaardigheden het aanleren van tech nieken en aanreiken van schrijfprocedures gebeurt bij voorkeur in het kader van een gehele schrijfopdracht zie daems 1982 pp 176 177 die schrijfopdrachten sluiten op hun beurt liefst zo veel mogelijk aan bij het gegeven onderwijs in die zin dat de leerlingen niet de opdracht krijgen b v een recensie te schrijven als ze er nog nooit een gelezen en besproken hebben leidse werkgroep 1981 p 228 tenslotte verwacht ik van een schoolboek dat het aanzetten biedt tot gericht schrijven en of de minicyclus daems 1982 p 173 175 of tenminste opdrachten die een vorm van gedocumenteerd schrijven inhouden en voorts dat het de leerlingen vertrouwd maakt met een aantal tekstgenres evaluatie wat kan een schoolboek bieden aan leerkracht en leerlingen op het gebied van evaluatie werkvormen om schrijfproduk ten te evalueren zie roger 1983 p 7 8 beoordelings schema s ook eentje in de handleiding voor de leerkracht en twee in het schoolboek een eerste voor de medeleerlin gen lezers een tweede voor de leerling zelf om zijn eigen schrijfprodukt te evalueren meer hierover in daems 1982 pp 179 187 voor wat het creatief schrijven betreft kunnen zgn se mantic differentials leidse werkgroep 1981 p 211 aange boden worden als didactisch hulpmiddel om een gesprek over een tekst op gang te krijgen 202 de schoolboeken onder de loep n beroep op taal algemeen dit boek blinkt uit door zijn overzichtelijkheid en duide lijke eenvoud kwaliteiten die wij zeker in een school boek voor het beroepsonderwijs erg apprecieren n beroep op taal bevat vijf delen die opgebouwd zijn rond evenzoveel thema s televisie kleding en mode geneeskun de muziek hekserij en toverij aan het einde van het boek is er voor elk thema nog een aanvullende tekst be schikbaar het boek formaat quarto is tevens werkboek er is geen handleiding voor de leerkracht de antwoorden kunnen wel bekomen worden bij de auteurs in elk van de vijf themagehelen vindt men 3 verhalende teksten 2 of 3 zakelijke teksten taalschat spelling luisteroefening stellen spraakkunst reclame spreken en tenslotte in twee themagehelen ook nog een gedicht de tekstkeuze is gevarieerd interessant en sluit m i aan bij de behandeling van b s o leerlingen spijtig is wel dat het merendeel van de vragen bij de teksten louter inhoudsvragen zijn waarbij de leerlingen enkel gegevens uit de tekst moeten reproduceren om te antwoorden ik vond geen echte convergente noch divergente vragen en met veel moeite enkele evaluatievragen voor de termen zie roger 1981 de vragen zijn ook te tekstafhankelijk van werken in de richting van het leren gebruiken van een algemeen toepasbaar meer tekstonafhankelijk vragen systeem is geen sprake het onderdeel schrijfvaardigheid schrijfopdrachten tekstgenres normale functionaliteit zoals hierboven reeds vermeld vinden we in elk themageheel een onderdeel specifiek op schrijven gericht vier zakelijke schrijfopdrachten en een creatieve komen aan bod het schrijven van een zoekertje voor de krant een persoonsbeschrijving een persoonlijke en een zakelijke brief het afmaken van een griezelverhaal de opdrachten sluiten inhoudelijk aan bij het thema dat aan bod is op de persoonsbeschrijving na weerspiegelen de zakelijke opdrachten reele situaties normaal functioneel de leerlingen kunnen de aangeleerde vaardigheid op korte termijn zelf praktisch gebruiken hoewel het had nog reeler gekund als de opgaven voor het schrijven van de vertrouwelijke en zakelijke brief in die zin waren geformuleerd dat de vertrouwelijke brief 203 moest geschreven worden naar een welbepaalde leerling van de klas die nadien ook had kunnen reageren zie evaluatie en dat de zakelijke brief aan een platenmaat schappij ook werkelijk moest verstuurd worden om een of andere songtekst aan te vragen waar de leerlingen interesse voor hadden ook daarop hadden de leerlingen dan een reele reactie kunnen krijgen overigens worden publiek en doel voor de zakelijke opdrachten behalve voor de persoonsbe schrijving wel omschreven zij het dan wat het publiek betreft soms dus wel wat te vaag naast de vijf grote schrijfopdrachten verwerken de auteurs er ook enkele in hun opdrachten n a v zakelijke en fictionele teksten zo moet een verhaal samengevat worden conclusies genoteerd worden n a v een enquete en als voorbereiding op het vertellen van een sterk verhaal moeten notities genomen worden wat in dit schoolboek ontbreekt zijn aan b s o aangepaste vormen van gericht en of gedocumenteerd schrijven en schrijfopdrachten waarbij de leerlingen hun persoonlijke mening moeten weergeven een lezersbrief b v naar die persoonlijke mening wordt overigens het hele boek door veel te weinig gevraagd didactiek de manier waarop de schrijfopdrachten worden aangebracht en opgegeven is vrij helder en duidelijk echte schrijfpro cedures ontbreken maar de leerlingen worden prima begeleid met richtlijnen over hoe het moet en schema s voor tekstop bouw in het geval van de vertrouwelijke en zakelijke brief wordt eerst een voorbeeld gegeven in het tweede geval voorzien van een aantal tekstanalyse opdrachten waarvan er echter maar een echt gericht is op het zelf schrijven van een zakelijke brief de rest zijn inhoudsvra gen van echt op schrijven gericht lezen van teksten is geen sprake lees en schrijfonderwijs worden in dat op zicht onvoldoende geintegreerd hoewel ze zoals reeds eerder aangestipt thematisch wel samenhangen deeloefeningen vinden we in n beroep op taal enkel op het ge bied van spelling woordenschat zinsbouw en het gebruik van verbindingswoorden dat er geen deeloefeningen voorko men waarbij de leerlingen ideeen en informatie leren vin den selecteren en ordenen hangt waarschijnlijk samen met het feit dat er geen vormen van gedocumenteerd schrij ven beoefend worden bovendien geeft n beroep op taal waarno dig zelf ideeen i v m wat in de te schrijven teksten moet komen voor de persoonsbeschrijving en de zakelijke brief wordt telkens per alinea aangegeven wat die moeten inhouden heel nuttig zeker voor beroepsklassen toch ware het wenselijk de leerlingen te leren hoe ze zelf aan ideeen en informatie kunnen komen om hun teksten te stofferen 204 ook geen aparte deeloefeningen voor alinea opbouw hoewel de leerlingen herhaaldelijk aangespoord worden in alinea s te schrijven wel zijn de aanwijzingen bij de totaalop drachten op dit vlak duidelijk genoeg zoals hierboven trouwens vermeld evaluatie bij geen enkele opdracht worden suggesties gegeven i v m de beoordeling is het de bedoeling dat alleen de leer kracht de schrijfprodukten leest en beoordeelt het ware wenselijk geweest dat zeker bij de vertrouwelijke brief en de creatieve schrijfopdracht de sugestie was gevoegd de brief en het griezelverhaal te laten lezen door medeleerlingen meteen had men bij het schrijven ook een publiek voor ogen de reactie van dat publiek zou eventueel gegenereerd kunnen worden aan de hand van een aantal vragen of voor de creatieve schrijfopdracht van semantische schalen er zijn ook geen aanzetten tot zelfevaluatie opgenomen een leerkracht die zelf geen initiatieven neemt en het handboek te strikt volgt loopt de kans te weinig aandacht te besteden aan de reflectie op het doen toch een onmisbare fase in het leerproces die meer vergt dan een cijfer en wat opmerkingen van de leerkracht communicatie algemeen communicatie 5 voor tso kwalificatie is opgebouwd rond zes thema s vrijetijdsbesteding armen en vergeten groe pen in de welvaartsstaat het vlaams hollands misverstand milieu goede smaak en agressie en geweld in onze samenle ving bij wijze van differentiatie worden enkele teksten met een of twee asterisken aangeduid wat respectievelijk duidt op een tekst van ietwat zwaarder peil en een tekst van zwaarder peil het schoolboek bevat een ruime en gevarieerde keuze aan zakelijke en fictionele teksten het aandeel poezie valt wat magertjes uit en is blijkbaar alleen als toemaatje voorzien als er bij de gedichten en liedjesteksten al analysevragen en of opdrachten staan drie maal dan zijn het er te weinig bovendien bieden ze de leerlingen onvoldoende precieze informatie over wat van hen verwacht wordt de andere teksten worden wel voorzien van een ruim aantal vragen convergente maar vaak ook divergente en evalua tieve en dikwijls erg goede tot creativiteit aanzettende opdrachten de vragen zijn tekstafhankelijk van de aanzet tot het werken met een tekstonafhankelijk vragensysteem 205 die in deel vier gegeven wordt is in deel vijf niets meer terug te vinden een handleiding voor de leerkracht is er maar die bevat niets anders dan de antwoorden bij de oefeningen plus enkele zakelijke teksten die dienen om voorgelezen te worden in lessen luistervaardigheid tot slot nog een citaat met de vraag van mijnentwege of het wel tactvol is leerlingen op die manier aan te spreken in een inleiding en dus warm makertje bij een thema onderdeel over goede smaak zeker als enkele bladzijden later over tact gesproken wordt in het kader van een les over eufemismen het citaat anderzijds lopen jullie wellicht erg hoog weg met boeken platen zangers vormen van reizen en sport die de moeite niet waard zijn p 182 het onderdeel schrijfvaardigheid schrijfopdrachten tekstgenres normale funktionaliteit de schrijfopdrachten in communicatie 5 zijn geintegreerd in het thema geheel ze worden opgegeven n a v gelezen teksten en houden ermee verband drie creatieve opdrachten een gedicht schrijven over een hobby n a v het gedicht fila teliste van karel jonckheere een vervolg schrijven op een griezelverhaal en zelf zo n griezelverhaal schrij ven een ruim aantal zakelijke opdrachten interview hoewel hier niet uitdrukkelijk de opdracht schrijf een verslag gegeven wordt zie ook later een enquete opstellen afnemen en er een verslag over schrijven schema en synthese commentaar verslag groepswerk recensie beweringen weerleggen geschreven luistersynthese verhan deling korte brief schrijven van een inleiding voor een tekst waarvan het onderwerp wordt opgegeven zijn de schrijfopdrachten op zichzelf vaak niet oninteres sant ze worden te weinig op de realiteit afgestemd zelden wordt echt voor een publiek geschreven enkel de brief en al even zelden wordt het doel expliciet aangegeven een aanzet tot gericht schrijven ontbreekt de kansen die het boek met zijn talrijke teksten rond een onderwerp biedt tot gedocumenteerd schrijven worden niet benut gelukkig wordt de leerlingen wel enkele keren de gelegen heid geboden hun eigen mening op papier te zetten over onderwerpen die in de gelezen teksten ter sprake gekomen zijn minder gelukkig is het voorkomen van opstelopdrachten als opstel de bossen zouden eenzaam zijn als alleen nog maar de beste vogels zongen wie veel nodig heeft voor zichzelf zal altijd veel te kort hebben p 61 206 didactiek aan de didactische omkadering van de hierboven geinventa riseerde schrijfopdrachten schort heel wat van echt op schrijven gericht lezen is geen sprake voordat de leerlingen zelf een recensie schrijven worden wel recen sies gelezen maar als enige vraag daarbij vinden we ontleed bovenstaande recensies wat wordt er zoal bespro ken of leerlingen daar veel aan hebben erg is ook dat de auteurs bij het geven van de opdracht volstaan met schrijf nu zelf een beoordeling over een plaat een muzikaal optreden een gelezen boek of gedicht p 227 geen verdere richtlijnen geen doel en publieksanalyse vooraf geen aanwijzingen over wat een recensie allemaal kan inhouden hoe die opgebouwd is enz en wat voor de recensie geldt geldt voor alle schrijfop drachten de leerlingen worden helemaal niet vertrouwd gemaakt met de conventies van de verschillende tekstsoor ten die ze moeten schrijven het handboek geeft de opdracht en voor de rest zoeken leerlingen en leerkracht het zelf maar uit soms is zelfs de opdracht onduidelijk in mijn inventaris van de schrijfopdrachten hierboven nam ik het interview op onder voorbehoud dit omdat in het schoolboek enkel staat neem een interview af van p 38 wat de leerlingen daar dan verder mee aan moeten elke verdere aanwijzing daaromtrent ontbreekt voor datzelfde interview krijgen de leerlingen bovendien maar een tip mee over hoe het moet bereid je vragen zorgvuldig voor jawel maar hoe dan geen richtlijnen hieromtrent noch in verband met het afnemen van het inter view zelf of het schrijven of naar voor brengen van een eventueel verslag geen richtlijnen laat staan schrijfprocedures dus maar ook geen deeloefeningen tenzij dan de klassieke woorden schat zinsbouw en spelling leerlingen moeten een inter view afnemen d een enquete opstellen maar weten niet hoe en welke vragen ze moeten stellen ze moeten een schema en synthese schrijven van een langere tekst maar worden niet voorbereid met synthese oefeningen ook niet in het deel voor het vierde jaar ze moeten hun eigen mening in een opstel neerschrijven maar leren niet hoe ze die moeten structureren op het niveau van alinea en tekst de enige deelvaardigheid buiten de klassieke die wel wordt ingeoefend is het vinden van informatie over los staande feiten enkele keren volgen inderdaad na de teksten opdrachten waarbij de leerlingen bepaalde gegevens moeten opzoeken dit staat echter nog ver af van zich uitvoerig te leren documenteren over een bepaald onderwerp 207 taalprikkel algemeen taalprikkel 4 is een schoolboek voor het v b s o derde graad vijfde en zesde jaar zoals n beroep op taal erg overzichtelijk duidelijk en goed aangepast aan het beroepsniveau het boek is tegelijkertijd werkboek het materiaal dat taalprikkel biedt moet dienen voor het vijfde en zesde jaar ik vraag me wel af of het voldoende is om er gedurende twee jaar de lessen nederlands mee te vullen ikzelf zou er in geen geval genoeg mee hebben overigens heeft het schoolboek wel wat te bieden tweeentwintig kleinere gehelen die een b s o leerling van 16 18 jaar zeker aanspreken vooral praktisch gericht tekstsoorten waarmee de leerlingen in het dagelijkse leven geconfronteerd zullen worden bijsluiters formulieren allerhande verzekeringspolissen een brochure over hoe een rijbewijs verkregen kan worden een voorproefje van het theoretisch rijexamen enz toch ook teksten over algemene onderwerpen roken milieu voeding jogging popmuziek de bijhorende vragen en opdrachten zijn tekstafhankelij k vaak gericht op woordenschatuitbreiding maar ook op tekst inzicht niet zo erg veel divergente en evaluatieve vragen het spreken neemt een belangrijke plaats in zoals de auteur trouwens in de bijhorende handleiding vermeldt die handleiding bevat naast een duidelijk overzicht van wat het boek te bieden heeft ook de antwoorden op de vragen en af en toe suggesties voor het lesverloop het onderdeel schrijfvaardigheid schrijfopdrachten tekstgenres normale functionaliteit taalprikkel 4 bevat zestien grotere en kleinere schrij fop drachten waarvan 15 geintegreerd in een themageheel en een dat op zichzelf staat twee opdrachten die in de handleiding onder stellen staan gerubriceerd reken ik niet mee als schrijfopdracht een ordeningsoefening en het beantwoorden van vragen i v m een verzekeringspo lis anderzijds reken ik twee niet onder stellen gerubri ceerde opdrachten dan weer wel mee het invullen van een formulier en een samenvatting een zestal schrijfop drachten weerspiegelen reele situaties een brief om uitstel van legerdienst in te trekken klachtenbrief stageverslag sollicitatiebrief en curriculum vitae een stage aanvraag het invullen van een formulier voor een verzekering 208 de overige schrijfopdrachten zijn niet praktisch gericht maar daarom niet minder interessant een eigen recept een 10 puntenprogramma om niet rokers te beschermen een humoristisch menu een verslag van een interview een verslag van een auto ongeval een sportwedstrijd en een optreden van een popgroep eigen mening over verantwoord eten een boek over de klas leerkrachten voorstellen pittigste voorval opschrijven enz en een samenvatting van een brochure per onderdeel geen echt gericht en of gedocumenteerd schrijven maar wel een heleboel opdrachten waarbij de leerlingen zelf op het veld informatie moeten verzamelen ideeen opdoen om die dan te verwerken tot b v een verslag of een boek over de klas didactiek de wijze waarop in taalprikkel de schrijfopdrachten worden aangebracht en opgegeven verschilt nogal enkel bij het verslag van een auto ongeval en het stagever slag worden ietwat uitgebreidere richtlijnen gegeven de leerlingen krijgen een voorbeeld van dergelijk verslag en een schema voor tekstopbouw het voorbeeld wordt echter gewoon afgedrukt zonder dat het voorzien wordt van gerichte vragen zodat het gericht zou kunnen gelezen en besproken worden waar in de overige gevallen een voorbeeld wordt gegeven recept en brieven ontbreken gerichte vragen en of aanzetten tot grondigere bespreking eveneens bij de brieven is dat weliswaar niet zo nodig aangezien de schrijfopdracht er hier gewoon in bestaat dat de leerlingen de brief overschrijven met de nodige aanpassingen mis schien is deze methode voor beroepsklassen inderdaad soms wel een handige oplossing toch meen ik dat een aantal leerlingen tot meer in staat zijn dan dit en na wat oefenen zelf best een zakelijke brief kunnen schrijven opdrachten in die zin ontbreken in taalprikkel wordt bij het schrijven van een boek over de klas nog een bladzijde richtlijnen en suggesties gegeven die m i echter nog uitgebreider hadden gekund en waarbij vooroefeningen heel nuttig waren geweest bij de overige schrijfgelegenheden wordt enkel de opdracht gegeven vooral bij het interview het verslag van een popgroepoptreden het verwoorden van de eigen mening over gezonde voeding en de samenvatting zijn uitgebreidere richtlijnen en of deeloefeningen absoluut noodzakelijk aan de ene kant laat men de leerlingen een brief gewoon kopieren waarbij ze enkel de nodige gegevens moeten wij zigen aan de andere kant stuurt men hen bij opdrachten als bovenstaande zondermeer de woestijn in deeloefeningen enkel in verband met spelling woordenschat verbindingswoorden een oefening en stijl ook een oefe ning waarbij foutieve zinnen herschreven moeten worden 209 evaluatie slechts een suggestie voor evaluatie achteraan het boek lezen we schrijf hier je persoonlijke fouten je le r a r es zal je regelmatig overhoren tekstvaardig nederlands algemeen dit schoolboek voor het 5de jaar aso vso doorstroming is opgebouwd rond vijf thema s school en opvoeding geloof en godsdienst mens en maatschappij stad en land en liefde en vriendschap de bijhorende handleiding voor de leerkracht biedt naast de uitvoerige uitwerking van de lessen die met behulp van het handboek te geven zijn ook de vragen en opdrachten bij de teksten het boek bevat een heleboel interessante literaire en zakelijke teksten de literaire teksten worden vaak poezie bijna altijd verhaalfragmenten af en toe besproken met behulp van een tekstonafhankelijk systeem dat verschilt naargelang het om poezie of verhaalfragmenten gaat bij gedichten worden telkens volgende onderdelen behandeld spreeksituatie semantische organisatie formele organisa tie en appreciatie bij verhaalfragmenten zijn dat verhaaleenheden personages stijl taal standpunt ruimte tijd als dit systeem niet gebruikt wordt worden meer op de tekst toegespitste vragen en opdrachten opgegeven dikwijls wordt gevraagd de tekst te parafraseren vanuit een ander standpunt voor zakelijke teksten wordt geen tekstonafhankelijk systeem gehanteerd bij de behandeling hiervan blijft men wat te vaak steken in het aanduiden van de kerngedachten hoewel een enkele maal ook wel eens interessante op de tekst toegespitste vragen en opdrachten worden opgegeven zo b v bij de behandeling van een beto gende tekst het aantal convergente en vooral divergente vragen is zowel bij de creatieve als de zakelijke teksten onder de maat toch is het eindoordeel over het aanbod van werk en opdrachtsvormen duidelijk positief afwisselend en interessant de uitwerking van de luistervaardigheid blijft spijtig genoeg hangen in het maar in al te veel handboeken aangetroffen stadium van luisteren naar een voorgelezen tekst waarbij de leerlingen moeten noteren de bibliografie die de auteurs op blz 10 11 van de handleiding opgeven bevat nochtans een hele reeks werken en tijdschriften o m daems leidse werkgroep dcn cahiers vonk werkblad voor nederlandse didactiek waarin ze zeker andere en betere ideeen i v m lessen in luistervaardigheid hadden 210 kunnen vinden ze hadden dan ineens kunnen zoeken naar ideeen voor lessen i v m de media suggesties daaromtrent ontbreken in hun schoolboek helemaal het onderdeel schrijfvaardigheid schrijfopdrachten tekstgenres normale functionaliteit tekstvaardig nederlands bevat een overvloed aan zowel zakelijke als creatieve schrijfopdrachten we kunnen ze in een drie tal groepen onderverdelen 1 grotere op zichzelf staande schrijfopdrachten 2 schrijfopdrachten die als werkvorm of suggestie bij een les worden gegeven 3 schrijfopdrachten opgenomen bij de vaardigheidsopdrach ten in de toetsles als zakelijke opdrachten worden gegeven ik beperk me hoofdzakelijk tot groep 1 en 2 samenvatten van een verhaal schriftelijke luistersynthese vertaling samen vatting van een zakelijke tekst brief omzetten naar modern nederlands verslag van een hoorzitting gericht schrijven de aanhalingstekens verklaar ik hieronder nader en het herschrijven van een interview tot een informatieve tekst als creatieve opdrachten hoofdzakelijk groep 1 en 2 parafraseren vaak een gesprek uitwerken op basis van teksten het vervolledigen van een verhaal vrij creatief schrijven een tekstsoort naar keuze een ruziedialoog schrijven een tekst omzetten tot een gebed een alle gorie een limerick schrijven de schrijfopdrachten zijn geintegreerd in het themageheel ze sluiten inhoudelijk aan bij de gelezen teksten mijns inziens en nu heb ik het uiteraard over de zakelijke schrijfopdrachten alleen zijn ze echter nog te veel gericht op schoolse situaties i p v dat men schrijfgele genheden biedt die reele situaties weerspiegelen te veel aandacht wordt besteed aan de verhandeling in de klassieke zin van het woord waarbij het enige positieve is dat de onderwerpen niet kunstmatig worden opgegeven maar iets met het thema dat aan de orde is te maken hebben gedocumenteerd schrijven leren de leerlingen niet hoewel het rijke aanbod aan teksten hiertoe wel mogelijkheden zou bieden eenmaal wordt een mager afkooksel van gericht schrijven aangeboden de leerlingen moeten een artikel schrijven over hun eigen dorp of stad voor een v v v blad een toeristische gids of folder dit moet echter in het bestek van een lesuur gebeuren de leerlingen krijgen niet de 211 kans zich te documenteren ze moeten het artikel schrijven op basis van wat ze over hun gemeente al weten de sugges tie achteraf kan de leraar de artikels nalezen en ervoor zorgen dat er een of enkele in een plaatselijk blad wordt opgenomen is wellicht goed bedoeld of deze poging de schrijfgelegenheid realistischer te maken zal slagen is echter nog maar de vraag ik betwijfel sterk of een plaatselijk blad een tekst opneemt die niet op documentatie berust en geschreven is in een lesuur hoewel je weet natuurlijk nooit het feit dat tekstvaardig nederlands slechts een mager afkook sel van gericht schrijven aanbiedt en gedocumenteerd schrijven helemaal ontbreekt is des te eigenaardiger aange zien de auteurs in hun handleiding een artikel opnemen van c m bolle waarin deze o m juist pleit voor gericht schrijven of het zgn schrijven op feiten waarbij de leerling niet werkt met zelf verzameld documentatiemate riaal zoals bij gericht schrijven maar met hem aangebo den materiaal op basis waarvan hij dan zijn tekst schrijft didactiek de analyseopdrachten bij de zakelijke teksten als die er al zijn zijn niet gericht op de schrijfvaardigheid voor de samenvatting en de verhandeling de twee soorten opdrachten die het vaakst voorkomen geven de auteurs voldoende richtlijnen die in de richting van schrijfproce dures gaan ook een van de brieven wordt gedurende een les aan de hand van vragen voorbereid voor de rest blijft het bij het opgeven van de opdracht zonder dat die echt wordt voorbereid bij de vaardigheidsopgaven groep 3 ontbreekt die voorbereiding helemaal qua deeloefeningen biedt dit boek meer dan de klassieke woordenschat stijl en spellingsoefeningen de leerlingen leren informatie verzamelen opgegeven signaalwoorden gebruiken in een tekst argumenten vinden voor een conclu sie toch hadden de deeloefeningen nog uitgebreid mogen worden met het leren structureren van een tekst het leren ordenen en selecteren van de gevonden informatie het leren rekening houden met een bepaald publiek en derge lijke maar dan hadden ook gelegenheden geboden moeten worden om die vaardigheden te gebruiken in een vorm van echt gericht schrijven of tenminste de minicyclus evaluatie tekstvaardig nederlands biedt in tegenstelling tot de vorige drie schoolboeken wel tips voor evaluatie wel enkel voor de grotere schrijfopdrachten groep 1 en soms voor groep 2 de handleiding bevat een uitgewerkte les voor het verbe teren van een verhandeling en een schriftelijke luistersyn these ze voorziet ook een aparte les voor de evaluatie van het creatief schrijven die houdt echter niet meer 212 in dan het kiezen van de beste produkten voor het ove rige vinden we eerder losse opmerkingen als b v voor de brief daarna worden de resultaten vergeleken fouten besproken en gecorrigeerd p 85 bij de creatieve en ook bij sommige zakelijke opdrachten zoals b v de vertaling blijft het maar al te vaak bij het vermelden van een evaluatiefase zonder meer zo b v bij het vervolledigen van een verhaal p 63 en het para fraseren vanuit een ander standpunt p 40 tekstvaardig nederlands biedt dus meer dan de vorige twee handboeken maar toch ook niet zo erg veel het blijft vaak bij wat losse tips en een enkele keer het aangeven van een reeks aandachtspunten geen beoordelingsschema s voor de leerkracht of de leerlin gen ook geen semantische schalen voor het evalueren van crea tieve opdrachten wel soms een aanzet tot evaluatie door medeleerlingen o m in de vorm van het vergelijken en of globaal beoordelen van de resultaten verrijk je taal algemeen dit lijvige schoolboek is bestemd voor het vijfde en zesde jaar aso doorstroming inderdaad twee delen in een de leerstof is geordend volgens vakonderdeel mondelinge oefeningen teksten taalverrijking en zuivering stijl en stellen taalkunde uitspraak spraakkunst in de afde ling teksten vindt men een overzicht van de literatuurge schiedenis in teksten een reeks gedichten van gezelle tot nu een reeks romanfragmenten van buysse tot heden en tenslotte een reeks zakelijke teksten de fictionele teksten zijn elk voorzien van een aantal degelijke analyse vragen waarin divergente en evaluatieve echter ontbreken zakelijke teksten zijn nergens van vragen of opdrachten voorzien interessant is de manier waarop het gedeelte taalverrij king wordt uitgewerkt vertrekkend van het intellec tuaals van heer bommel wordt de aandacht gevestigd op het gebruik van moeilijke woorden in onze media verder wordt gebruik gemaakt van tijdschriftenartikels om woorden schat aan te brengen en wordt gesuggereerd het t v nieuws eens beter te beluisteren op zoek naar moeilijke woorden spijtig is natuurlijk wel dat de verschillende vakonderde len niet geintegreerd worden aangeboden wel wordt een enkele keer bij een creatieve tekst een discussieopdracht gevoegd 213 het onderdeel schrijfvaardigheid schrijfopdrachten tekstgenres normale functionaliteit geen creatieve schrijfopdrachten wel zakelijke opdrachten verhandeling brief vertaling sollicitatiebrief commen taar synthese en aankondiging op de laatste twee na staan deze opdrachten gegroepeerd in het onderdeel stijl en stellen de opdrachten sluiten dus niet aan bij de andere activiteiten maar worden geisoleerd aangeboden ze zijn eerder schools dan normaal functioneel erg veel aandacht wordt besteed aan de verhandeling de opgaven zijn voor een deel in de klassieke zin opgevat zgn wijsgerige titels algemene uitspraken die de leerlingen opgegeven krijgen en die dikwijls ver van hun leefwereld staan toch ook enkele titels die hen meer zullen aanspre ken zakgeld pro en contra van de mondelinge examens maar het interessantst zijn zeker wat de auteurs spe ciale opdrachten noemen de leerlingen moeten een pro bleem bespreken dat kort wordt uitgewerkt in een kranten of tijdschriftenartikel bij de uitgebreide instructies voor het schrijven van een verhandeling vinden we slechts zijdelings een aanspo ring tot het gebruiken van documentatie we zoeken des noods aanvullingen in ter zake doende naslagwerken p 541 didactiek aangezien bij de zakelijke teksten helemaal geen analyse vragen voorzien zijn kunnen die ook moeilijk gericht zijn op het schrijfonderwijs verrijk je taal biedt uitgebreide schrijfprocedures voor synthese verhandeling en commentaar daar hebben de leer lingen alvast een goede houvast aan voor de verhandeling wordt een voorbeeld gegeven en een voorafgaande oefening waarbij de leerlingen een schematisch opgemaakte voorlopige tekst tot een verhandeling moeten uitschrijven wat ont breekt zijn deeloefeningen om de verschillende onderdelen van de schrijfprocedures op een degelijke manier in te oefenen raadgevingen in de vorm van controlevragen als is onze inleiding wel een deugdelijke inleiding tot vol gende tekst is het verband tussen de zinnen en de ali nea s wel logisch is ons slot of besluit wel een echt slot of besluit p 541 zijn ongetwijfeld goed bedoeld maar blijven wel heel vaag leerlingen moeten ook duidelijk weten wat een deugdelijke inleiding of een echt slot of besluit is en het schrijven ervan ook afzonderlijk kunnen inoefenen ook oefeningen voor het leren maken van verbanden tussen zinnen en alinea s het vinden van ideeen opzoeken selecteren en ordenen van gegevens rekening houden met doel en publiek bij het schrijven enz zouden welkom zijn wel voorzien zijn de klassieke deeloefeningen i v m stijl spelling en woordenschat 214 evaluatie nihil besluit in wat voorafging heb ik getracht het aspect schrijfvaar digheid in de voorliggende schoolboeken genuanceerd te beoordelen die beoordeling gebeurde vanuit de verwoorde visie die naar ik meen de laatste inzichten op het gebied van mto in het algemeen en schrijfvaardigheid in het bij zonder weerspiegelen het is belangrijk dat de lezer dit voor ogen houdt positieve en negatieve kritiek is positief of negatief vanuit die visie gezien en dus relatief in geen enkele van de besproken handboeken wordt de schrijfvaardigheid aangebracht op de manier die in de inleiding werd vooropgesteld de nieuwe inzichten in het schrijfonderwijs zijn slechts in zeer beperkte mate en dan nog in details terug te vinden in vergelijking met handboeken als slagvaardig nederlands 3 en 4 en een aantal noordnederlandse methoden zie oostdam de glopper 1986 komen n beroep op taal communicatie taalprikkel tekstvaardig nederlands en verrijk je taal er maar magertjes uit op het vlak van de schrijfvaardigheid de ene al wat meer dan de andere de vraag die zich hierbij opdringt is in hoeverre zijn de auteurs van die schoolboeken op de hoogte van de nieuwe inzichten op het gebied van de schrijfdidac tiek en als ze er van op de hoogte zijn waarom verwerken ze die dan niet of slechts in zeer beperkte mate in hun schoolboeken zijn ze het er niet mee eens ontbreekt hen de tijd om zich die nieuwe inzichten eigen te maken en nog een vraag waarom kan men in noord nederland die nieuwe inzichten wel in de methoden verwerken het zal wel te maken hebben met de naar het schijnt uitgebreide faciliteiten die nederlanders krijgen als ze aan onderwijs publikaties werken aan anderen om dat alles eens ten gronde na te gaan chris cuyves herenboslaan 34 2578 koningshooikt bib ografie li bruyninckx w w neyns j claes r van brabant verrijk je taal 5 6 van in lier 1981 costermans a taalprikkel 4 de sikkel malle 1985 daems fr pepermans j en roger r leren leven in taal de sikkel malle 1982 groot l de kreeft h en rijlaarscam g beoordeling van schoolboe ken wolters noordhoff groningen 1982 dcm cahier 11 215 leidse werkgroep moede5taaldidactiek moedertaaldidactiek dick cou tinho muiderberg 1981 lingier f en l timmerman n beroep op taal standaard antwerpen 1985 loose f klaskrantjes normaal functioneel schrijven in complete communicatieve situaties vonk 14 1984 1 jan feb pp 12 18 maere j de j uyttendaele j vanachter en w vanachter tekstvaar dig nederlands wolters leuven 1984 meus g en f van eynde communicatie 5 de nederlandsche boekhandel kapellen 1982 oostdam r j en glopper k de leerstof voor tekstopbouw in methoden nederlands voor het mavo havo en vwo spiegel 4 1986 1 pp 31 68 rijlaarsdam g en hulshof h schrijven theorie en praktijk van het schrijfvaardigheidsonderwijs malmberg den bosch 1984 dcn cahier 16 roger r zijn er nog vragen vonk 5 november december pp 15 26 roger r de rode balpen slaat weer toe enkele bedenkingen over opstelbeoordeling vonk 13 1983 1 jan feb pp 3 13 tack p gericht schrijven vonk 13 1983 1 jan feb pp 22 33 tack p een verhaal schrijven de abdes methode vonk 13 1983 3 mei juni pp 29 36 tack p nederlands per briefwisseling tussen klassen vonk 14 1984 1 jan feb pp 3 11 216