Voorspellend lezen met de computer. Ervaringen met het vullen van een raamwerkprogramma

l itjens p o nt wik kel ing van schoo lse taalvaar tiddo ekens dick prak digh eden in de bovenbouw van het basisonder wijs in m kiens tr a red onderwijs aa n anders taligen d ordrec ht foris 1989 litjens p gesc hreven taa l en werel dorienta t ie voorspellend lezen met i n l ve rhoeve n red etnische minderheden en geletterdheid lisse swets zeitli nger iggo de compute r l itjens p j j ongeri us schoolse taalvaardigheden in de zaakvak ken ensch ede slo 1990 ervaringen met het vullen nijdam s j e a de nieuwe taaltuin deelren 2 groningen wolters n oordhoff 1982 van een raamwerkprogramma otter j d en eind red bij de t ijd d eel a geschiede nis voor de basisschool s h ertogenb osch m alm b erg 1986 p roject onderwijs en sociaal milieu r otterdam taalkabaal c tilb urg zwijsen 198 1 dick prak en tiddo ekens maakten een leerpakket p rojectbureau ova rotterdam allemaal taal c voo r het t b o waarin het voorspellend lezen wordt ge ti l burg zwijsen te ve rschijnen r99 t oefend met behulp van de computer sch oolad viescentr um u trecht ve rde r met neder ze maakten de oefeningen in een zogenaamd raam lands r otterdam sw s i 1986 wer kpr ogramma met zo n raamwerkprogramma verhullen m taalgebruiksfuncties van anderstalige kan de docent zelf gemakkelijk een mooi lee rpakket en nederlandstalige k inderen in het kleuteronderwijs samenstellen zo wordt door de verkopers vaak be universiteit van amsterdam 1987 sco rap weerd maar is dat wel zo met welke zaken word je p ort nr 134 geconfronteerd als je aan zo n karwei begint de er vl i s w van der e a spoorzoeken in de tijd gronin varingen van de auteurs met het vullen van hun raam gen wolters noordhoff 198s werkprogramma staan centraal in dit a rtikel werkgroep b o l lees je wijzer zeist dij k stra 1988 werkgroep de k leine vageb on d buurtkinderen het i ns tituut voor leerp l anon t wikkel ing slo intercultureel taalprogramma voor jaa rgroep 7 en 8 in enschede ontwikkel t l eerp lannen en p ubl i tilburg zwijsen 1987 1988 ceert experimenteel lesmateriaal voor vrijwel all e onderwijstypen in nederland aanvragen vanuit h et onderwijsve ld worden door projec ten uitgevoerd een van deze p rojecten is h et project neder lands vo i dat zich ric h t op de eerste fase van het voortgezet onderwijs b in nen dit project is er ook aandac h t voor de inte gratie van informatietech nologie in het vak nederlands i n opdrach t van print project invoering nieuwe technologie hebben we in het kader van het project nederlands vo r een ree ks oefeningen ontwikk eld waarin voorspel lend lezen met de computer centraal staat h et materiaal bestaat uit een docentenboek p lus een disk ette met de oefeningen het docentenboek geeft niet alleen een handleiding voor het ge bruik van de oefeningen maar ook een kader waarin de oefeningen kunnen worden ingezet daartoe is ook een papieren introductiel es opgenomen die de leerlingen laat kennis maken met voorspellend lezen 94 moer 19913 in d it artik el doen we verslag van onze ervarin de feedbac k is een reactie o p een antwoord van gen met h et maken van vullingen voor een de leerling d eze kan beknop t zijn bij voor raa mwerk programma d aartoe l eggen we eers t bee l d h et bovenstaan d e antwoor d is fout uit wat een raamwerkp rogramma is en hoe da t maar kan oo k van langere adem zij n t ot ee n werkt vervolgens geven we enige ove r wegin maximum van drie regels de hint kan door de gen in ver b an d met het begrip voorspellend leerlingen worden o p gevraagd voor dat zij een l ezen onze ervaringen met het maken van antwoord k iezen d e h int geeft een algemene de v u llingen beschrijven we aan de han d van de aanwijzing en ve r schilt per vraag de feed b ack vol gende sleu telbegri ppen tek stpresentatie krijgen de leerl ingen als zij een fout an t woor d formul eren van de feedback o p bouw va n de gekozen hebben de feedbac k is in zoverr e s pe oefeningen vol gorde van de oefeningen conse cifiek dat hij rek ening kan houden met het foute quenties voor de l essen nederlan d s we beslui antwoor d dat d e leer ling gekozen heeft i eder ten het arti kel met enige conc lusies fout antwoor d bevat weer een an dere feedb ack gesl oten vragen bewaart d e resul taten van de h et volgende dient nog te worden opgemer kt leerl ingen en re k ent uit hoeveel an twoorden door d e keuze voor een raamwerkp r ogramma goed en hoeveel er fout waren ook k an beke liggen d e didactisc h e grenzen wel bij voorb aat ken wor d en wel k fout antwoord d e leerling enigszins vast d aar d oor hebben we de didac gekozen heeft de d ocent h oudt een oogje op de tiek van onze oefeningen tot o p zekere h oogte prestaties terwij l de leerli ngen nog eens kunnen moeten aanp assen aan h et leermiddel in plaats kijken waar ze de fout in gingen van andersom het aanta l vragen in een oefening is in p rin cipe onbep e r kt de grenzen worden aangegeve n een raamwerkprogramm a door de beschikbare schijfruimte van de com puter een raamwerkprogramma is eigenlijk een soort de docent kan iedere oefening instell en d aar invulformulier waarin alle voor de oefeningen bij kan men een keuze maken uit de volgende benodig d e extra voorzieningen a l zijn inge op ties bouwd ee n representatief voorbeeld van zo n bladeren ja of nee raamwerk p rogramma is ges l oten vragen d it spieken idem programma bevat een ee nvoudige tekstverwer hints idem ker waarmee de doce nt teksten kan intik k en werkvorm l eren oefenen zelftest en tes t d aarna kan me n d rie soorten opdrach ten m aken aantal pogingen van een tot tien bij d e tek st meer keuze rangord e en check volgorde de antwoorden k unnen a l fa b etisch of listopdrachten i n een rangorde opd racht krij willekeu rig geo rd e nd worden gen d e leerlingen een rijtje woor d en aangebo den die zij in de juiste vo lgorde moeten zetten d e gebruikershandleiding verme ldt dat docen deze op d rachten zijn m i nder geschi kt voor ten uitgevers en leermi ddelenontwi kkelaars in taalonde rwijs hetze lfd e geld t eigenl ij k voor de vrij korte tij d en op vrij eenvoud ige wijze be checklistopdracht de l eerlingen krijgen een staand oefenmateriaal k unnen inbren gen in een vraag waarb ij zij in een rij woorden in he t rech raamwerkp rogramma de verschillende tech tervenster moeten aanwijzen wel ke betrek king nische facil iteiten van het programma maken hebben o p de vraag wij heb b en in d e uitwer het moge l ij k om een oefe ning eventueel gelei king van de oefeninge n ge k ozen voor de meer delijk uit t e bouwen tot een com p lete inter keuze o pdracht in het linkervenster wordt de actieve oefenvorm verder hoeft men voor meerkeuzev raag geformu l eerd omdat h et in het vullen van het programma niet over pro ons geval om teksten gaat staat in dit venster grammeerkennis te b esch ikk en men kan zich ook het tek stfragment waar de vraag betrek volledig richten op de s t of van de oefe ning king op heeft i n het rec h tervens ter s taan de meerkeuze antwoorden die gescheiden zijn wij zagen als belangrijk didactisch voordeel door een witregel de docent kan het goede ant van een comp uter de mogelij kheid van feed woord markeren back leerl ingen kunnen ze l fstandig met een vervolgens kan feedback ingevoer d worden com p uter werken en k rijgen s p ecifieke reactie s 1991 3 moer 95 gesloten vragen oefenen vervoert opgave 8 weerkeuz e omdat de rotterdamse haven ook moeten de goederen nog verder dienst doet als doorvoerhaven vervoerd worde n m oeten de goederen die daar v erscheept worden weer verder over mogen schepen niet langer dan een het water het spoor en de weg dag blijven zijn de goederen al op de plaats van bestemming vraag in een doorvoerhaven b ea ntwoord de opgave en s l u i t j e antwoord af met h et opgavetype staat rechtsboven 1 hulp 2 5 markeer 6 8 instel 9 l0 st0 op hun leergedrag een docent kan in een klas dit leerp lanvoo r ste l zaak dat de leerlingen voor m oeilij k iedere leerl ing uitleg geven de com tijdens en na het lezen van een tekst bep aalde p uter geeft d aare ntegen in dividueel uitleg en denk activiteiten verric hten waardoor ze de zorg t d aarmee op pa p ier al tha ns voor een nieuwe kennis werke lijk zullen verwerken en ideale d i ffere ntiatie d it alles kli nkt veel belo opnemen i n hu n al b estaan d e kenn isbestand vend en er wer kelij k s p rake van b egrij pen is knelpunten 2 voorspellend lezen wij zagen de didac tiek van voors p elle nd lezen als een effectieve wij h adden in de ontw ikkeling te maken met leesst rategie b ij de o p lossing van genoemd pro d rie k nelpu nten allereer st ric htten we ons op blee m i n het kort komt deze leess trategie een als lastig bekend st aand e d oelgroep het waarvan g j westh o ff de geestelijk e vader is in d ivi d ueel be roe psonderwijs het tweede op h et vol gen de neer o p gron d van belangrij ke kne lpu nt bet rofd e leerstof w ij h ebb en gekozen tek s tkenmerke n zoals titels tusrenkopp en voor een uitwerki ng van westhoffs di dact iek foto s et cetera doet een l ezer een voorspelling voors p ellend lezen westho ff 1981 h et laatste over d e verdere tek st i nhou d de l ezer doet knelpunt heeft bet r e kkin g op een nieuw me daar bij zoveel moge l ij k een beroep op de ken dium een raamwerkp rogramma nis uit eigen bezit de voorsp elling wordt gaandeweg het lezen aangep ast en verbe terd ibo problematiek d e d oelgroep ibo net zo lang tot de lezer een volled ig en j uist heeft bin nen he t project nederlands vo i een begr i p van de tek st heeft voorspel lend lezen hoge pr ioriteit voor di t onderwijsty p e is wei is daa rmee een techniek die to t een snel en goed nig s p ecifiek les en leesmateriaal voorh anden begri p van een tekst k an leiden mits de leer ter wij l beke nd is da t de leesvaardig heid van lin g voldoende kennis bezit over belangrijke tso leerlingen o p zijn zachtst gezegd matig is teks tken mer ken en over d e wereld buiten de het leerp l anvoo r stel nede rlands in het individueel teks t in d e op drachten pro b eren wij voor t beroepsonderwijs de b oer i99o wijst ero p dat durend deze kennis over teks t en wereld te t s o leerl ingen vee l minder ervaring met te k activeren sten heb ben dan doorsnee mi d del bare schol ie ren voor een volle dig tek stb egrip is het aldus 96 moer 1991 3 gesloten vragen leren vervoert opgave 2 weerkeuz e d e titel drugshande l problemen in het verkeer en gezondheidsprobleme n vervoer van nu problemen met file s v raag welke probl em en kunnen dat zi jn b ea ntw oord de opgave en slu i t j e antwoord af met return h et opgave type sta a t re c htsboven 1 hul p 2 hint 3 4 s markeer 6 7 8 instel 9 l0 st 0 i n onze ui twerk ing kwamen we tot een stra w ij hebb en ge k ozen voor alledaagse te ksten die mien voor de oefeningen waarin twee typen gesc hreven zijn voor een zo breed mogelij k pu te kstvrage n terugkeren bliek ook iso leerlingen moeten deze te ksten vragen over de ge l ezen tek st du s kunnen begrij pen de tek sten zijn afkom vragen over de nog niet gelezen tekst stig uit voorl ic htingsmateriaal onder an dere h et eerste ty p e heeft veel weg van de re pro postbus sr schoolboekteksten geschiedenis duktievraag zie afbeelding op pag 96 het ver voor mavo lbo nemen hier bij een a p arte schil is d at deze vraag in de oefeningen geen plaats in in die zin dat deze te k sten speciaal d oel is maar een mi d del om ten eerste de gele voor l ee rlingen zijn geschreve n zen tekstinhoud in het ge heugen van de leerl ing te p renten en ten tweede om de voorspelacti de oefeningen voo rspellend lezen in het raam vi teit voor te b erei den d an wel te controleren werkp rogramma gesloten vragen krijgen de h et tweed e ty pe vragen vo l gt o p het eerste type leerlingen telkens korte representatieve tekst en heeft tot doe l de leerlingen aan te zetten tot fragmenten aangeboden b ij ie der tekstfrag het doen van voo r spellingen over de ver d ere ment staat een meerk euzevraag i n h et rechter tek stinh oud h ierb ij gebr ui ken de l eerlingen d e venster vindt de leerling de mogelijke ant kennis die d oor het eers te type v r agen is geacti woorden waarvan er een goed is de volledige veerd zie afbeeld ing hierb oven te k sten in oors pronke lijke l ay ou t worden in d e vraags telling van beide ty p en kenmerkt het docentenboek bijgeleverd en kunnen voor zic h door een concentr ische aanpak waarbij de de l eer lingen gekop ieerd worden h et voordeel leerlingen steed s ge detailleer d er op de inh oud van d e m eer keuze op drachten in ges l oten vra van de t ekst in gaan eerst komen vragen over gen is de moge lijk heid om de leerlingen te bij voorbeeld de titel waarbij ze een globale dwingen tot een bepaalde leesvo l gorde de uitspraak moeten doen over de hele te k st later l eerlingen kunnen niet stiekem kijk en wat er k rijgen ze vragen over de b eteke nis van een verde r op in d e tekst staat of wat de volgende moeilijk e zin of een moeilijk woord de leerl in vraag aansnijd t waardoor ze wel moeten voor gen duiken stee d s diep er in de tekst bij ie dere spel len een pap ieren uitvoering biedt d eze volgende vraag geb ruiken de leerlingen kennis moge l ijk heid van st uring niet of in mindere uit de voorgaande antwoorden zodat ze in staat mate zijn steeds moeilijker vragen te beantwoorden 1991 3 moer 97 b ij de te ksten heb ben we zoals gezegd meer tekstpresentatie h et programma is op keuzevragen geformuleerd i edere vraag bevat gebouwd uit twee vensters deze vensters bie drie soms twee antwoordmogel ij kheden de den slechts geringe tekstruimte waardoor er meeste vragen hel p en de leerlingen om over de geen l ange stukken tekst kunnen worden inge tekst na te denken bij ieder fout gekozen ant voerd overigens is dat oo k af te raden omdat woord krijgen de l eerlingen automa t isch een het lezen vanaf het bee ldsch erm vrij snel al s reactie d eze reactie is erop gericht de leerlin onprettig wordt ervaren gen tot nadenken te bewegen b e halve een reac de belangrijkste conse quentie is dat we ons tie op een fout antwoord kan de l eer l ing in be moesten beperken tot zo kort mogelijke repre paalde oefeningen ook gebrui k maken van een sentatieve tek stfragmenten maar hoe bepaal je h int de hint geeft a l gemene aanwijzingen voor welke fragmenten representatief zijn de frag het verrichten van de op dracht en k an o pge men ten moeten aan de ene kant de lijn van de vraagd worden voor en tijdens de beantwoor tekst aanhouden maar aan de andere kant moet ding van de vragen er ook een zinvolle vraag over het fragment gesteld k unnen worden zijn er in dit geval wel raamwerkprogramma het geheel heb criteria te stellen op basis waarvan je onbeperkt ben we uitgewerkt in het raamwer kp rogramma oefeningen kunt genereren onze ervaring was gesloten vragen wij besteden in dit artikel dat per tekst moest worden gekeken wel k frag systematisch e aandacht aan het fenomeen raam ment representatief was en welke vraag hierbij werkp rogramma omdat h et een soort pro gesteld moest worden dat maakte het beden grammatuur betreft waarop nogal wat ontwi k ken van vragen tot een arbeidsintensieve klus kelaars in het onderwijs hun hoop hebben waarbij telkens weer goed moest worden nage gevestigd voor het ophe ffen van het gebrek aan dacht over de doe lstellingen die we nastreefden software het raamwer kprogramma is inder daad hoopgevend maar voor het maken van de keuze voor een kort tekstfragment is ons zinvolle vullingen komt toch nog wel het een min of meer door het programma opgedrongen en ander kijken wij beperken ons tot gesloten maar paste gelukkig wel in de gekozen didac vragen en bekijk en het in relatie tot de door ons tische opzet we wilden immers de leerlingen geformuleerde onderwijsdoelstelling de iso stimuleren tot het doen van een voorspelling en l eerling kan sneller en gemakk elijker een te k st dan kunnen korte fragmenten voldoende zijn begrijpen door voorspe llend te lezen w ij pro toch gunden we de leerling graag een blik op beren aan te geven wat wij hebben moeten doen het grotere geheel van de tekst zodat er sprake tijd ens de ontwikkeling om tot een bevredi zou zijn van een meer reele taalsituatie wij zijn gend en didactisch verantwoord eindproduk t te daarin tegemoet gekomen door in het docen komen m isschien leiden onze ervaringen tot tenboek kopieervellen met de volledige tekst herkenning bij docenten die zelf met het vul len van de oefeningen in hun oorspronkelijke lay van raamwerkprogramma s gewerkt heb b en out op te nemen hopelijk bieden onze ervaringen oo k aankno pingspunten voor ieder die in de toekomst met bedieningsgemak de bediening van het raamwerkprogramma s wil gaan werken programma is eenvoudig de kop en voet regels geven duidelij k aan welke commando s de ontwikke ling gekozen kunnen worden tijdens de ontwikkeling van de vullingen ont de tekstverwerker is niet veel meer dan een de kten we dat er maar weinig ervaringsgege teksteditor zoals die ook in het m s nos te vin vens zijn over het maken van oefeningen voor den is de docent kan daardoor alleen op een raamwer kprogramma s hierdoor ervoeren we voudige wijze met zogenoemde platte tekst het ontwi kke len geregeld als pionierswerk werken het programma biedt wel de moge dat onze ervaringen betrek king hebben op het lijkheid tekst mits goed geprepareerd uit een werken met gesloten vragen betek ent niet dat andere tekstverwerker in te lezen ze alleen gelden voor dit ene programma 98 moer 1991 3 het be d ienin gsge mak voor de leerling is groot m it s hiermee zijn de leerlingen uiteraar d eigenlijk hoeft de leerlin g m aar vier toetsen t e niet geholp en gebruiken t wee p ijl tjes toetsen de entertoets en fio het co ncep t van het program m a is d ui de w ij heb ben ge p ro b eer d voor beide p rob lemen lij k d e lee rli ng vind t in het linke rven ster de een op l ossing te vi nden wat b etreft de inh o ud op d rach t i n he t rechterve nster m oet de lee rling van de feedbac k ofte wel de aans l uiting bij de een keuze maken d oor met p ijl tjestoetsen het fout van de leer lin g is h et b elangrijk dat de juiste antwoord aan te wijzen met de enter feed b ack het leerproces onders t eu nt de fee d toets bevestigt de leerling zijn keuze back moet de leerling help en de gewenste lees strategie te volgen waarbij h et goed e antwoord feedback formuleren i edereen is het er niet ver kl a p t mag wor den wij hebb en bij d e over eens d at feedbac k o p ind ivid ueel leerge formulering van d e s pecifieke feedback zoveel d rag een belangr ij k on d erd eel is of kan zijn mogelijk in gespeeld op he t foute antwoord in het leer p roces maar hoe maa k je eigenlijk waarbij we ons steeds weer d e vraag stelden goede feedb ac k wel ke denkfou t het meest voor de hand l ag deze inschatting is vanzelfs prekend een onze d e feedb ack is een reactie op een antwoord van kere factor zie afbeel ding op p ag ioo de leerlin g deze kan beknopt zijn bij voor wat de formulering van de feedback betreft b eel d je heb t h et goe de antwoord gegeven kozen we vaak voor een vraag d ie de l eerling maar k an ook van l angere adem zij n waarbij aanzet tot een nieuwe denkactiviteit b ij voor uit leg gegeven wor d t over de gemaakte fo ut in b eel d d oor de titel van de tek st te herh al en en onze oefeningen waarin voors p ellen d l ezen de leerl ing te vragen o m o pnieuw na te denke n centraal staat wilden we d e feedback zoveel over de opd racht ook kon de feedb ack bestaan mogelij k richten o p d e aan te leren stra t e uit een vraag waarin het gekozen antwoord te gie ruggespee ld wordt naar de leer ling met toevoe ging van nieuwe informatie het eerste p ro bl eem waarvoor we ons gestel d zagen was het vo l gende hoe kun je ad equaat de formulering van de hint k ostte minder feedb ack geven wanneer het ond uidelijk is wel moeite omda t d eze fee d back in h et p rogramma ke me ntale ha ndeli ngen de l eerl ingen ve rricht nadrukkelijk bedoeld is als een algemene tip e erst moet je diagnostiseren wel k e fo ut d e leer hierin krijgt d e l eer l ing bij voorbeeld de o p lin g maakt i n de meerkeuze opdracht van ge dracht om een moeilijk woord i n h et woorden sloten vragen k an bij het foute ant woor d feed boek op te zoe ken of zich nogmaals d e ti tel b ack wor d e n gefor m uleerd je weet dus welke in herinnering te roe p en zie afb eeld ing o p fout d e leer l ing gemaa kt h eeft d aar kun je dan pag ioi d us ook s pecifiek op reageren maar helaas weet je nog niet waarom d e leerling een fout an t s eque ntie en opbouw van de o efeningen woord heeft gek ozen d it vormt een onze kere factor in het ge h eel de ontwikk el aar weet n iet het pak ket bes t aat in totaa l uit vijfenveertig op welk leerged r ag er p recies geanticipeerd oefeningen i edere oefening beva t gemiddeld moet wo rden tien meerkeuze op drac hten d e oefeningen een tweed e probleem is de formul erin g van zijn o p ged eeld in vijf blok ken de feedb ack i s h et mogelij k fee dbac k op een toekomst en beroep voor d e l eer l ingen toegankel ijke manier t e for gezon d heid muleren als h et om zoiets abs t racts als leesvaar milieu digheid gaat het gevaar h ie rbij is d at de uitl eg vervoer abstrac t er wordt dan het p robleem waarop de schoo lb oektek sten v raag bet rekking had als je b ij voorb eeld d e bin n en ieder bl o k bestaat inhoudel ij ke sa leerl ingen een zin wilt leren b egrij pen waari n menh a ng h et verbind ingswoord mits een bela ngrijke rol aa n d e hand van het b lo k toe k omst en be speelt is het ve rleid elijk om als feedbac k t e roep willen we aangeven h oe de lessen zijn formul eren welke functie heeft het woord o p gebouwd het p rogramma gesl oten vragen 19913 moer 99 gesloten vragen leren vervoert opgave 5 weerkeuz e reizen begint al vroeg in een mensenleven kinderen maken al naar vrienden en kennisse n flinke ritten naar school later wordt dat naar het werk sommige het bovenstaande antwoord is fout mensen hebben een baan in de buurt waar ze wonen maar anderen reizen zal iedereen iedere dag steeds per dag meer dan 50 kilometer naar vrienden en kennissen toereizen d ruk op om verder te gaan met het progra mma 1 h u lp 2 hint 3 5 markeer 6 7 8 instel 9 l0 st0 besch i kt over vier mogelij kheden voor de oefe de verschillende instellingen in gesloten vra ningen leren oefenen zelftest en test wij zul gen bieden ook de mogelijkheid om een op len een korte k arakteristiek geven van de door bouw in de oefeningen aan te brengen door ons gekozen inste llingen instellingen te varieren al dan niet feedback een of twee pogingen et cetera kan de oefening leren uitgebreide feedbackmogelijkheid moeilijker of gemakkelijker gemaakt worden zowel specifieke feedback na een fout antwoord dit is overigens gemakkelijker gezegd dan als hints aanwezig drie pogingen mogelijk gedaan weer moet je lastige principiele keu ieder fout antwoord bevat een eigen feedback zen maken terwijl je nauwelijks weet wat de uitwerking van iedere keus is oefenen geen feedbac k twee pogingen mogelijk wij hebben de volgende opbouw gekozen in het eerste blok van de hele cyclus krijgen de zelftest geen feedback een poging mo leerlingen relatief veel oefeningen met feed ge l ijk geen foutme lding de zelftest kan als back deze oefeningen zijn ingesteld op lered geheel meerdere keren gemaakt worden onder via een afwisseling van oefenen en zelftest ko dezelfde initialen men de leerlingen tenslotte uit bij de test dat betekent dat de leerlingen in het programma test geen feedback een poging mogelijk steeds minder hulp krijgen aan de andere kant geen foutmelding de test kan onder dezelfde bouwen de leerlingen steeds meer kennis over initialen maar een keer gemaakt worden het onderwerp op waardoor ze ontdekken dat het voorspell en steeds succesvoller verloopt wij wilden de leerlingen geleidelijk aan ver deze succeservaring vinden wij belangrijk om trouwd maken met de materie van voorspellend dat de leerlingen op deze wijze enig zelfver lezen de oefeningen moesten dus over een op trouwen bij h et lezen ontwikkelen bouw beschikken deze opbouw kan worden bepaald door de tekstkeuze probleem hierbij is we rken met de leerli ngre gi strati e echter dat niet eenvoudig is vast te stellen welke tekst moeilijk is en welke gemakkelijk aan het einde van een oefening geeft gesloten vragen de leerling een overzicht van de resulta 100 moer 1991 3 gesl oten vragen leren vervoert opgave 7 weerkeuz e tenslotte zijn er mensen voor wie voor deze mensen is reizen het werk vrijwel uitsluitend uit een beroep reizen bestaat vraag w e lke me n sen kunnen dat zijn druk op om verder te gaan met het programma 1 hulp 2 hint 3 5 markeer 6 8 instel 9 l0 st0 ten hierin staat het aantal o p gaven h et aantal door de mand b ij de werkvorm ze lftest en test antwoorden en het aantal goede e n foute ant wanneer er maar een p oging mogelij k is woorden ook kan dit overzicht gegevens be vatten over he t aantal p ogingen het aantal conseque nti e s gespiekte opgaven en het aa n tal opgevraagde hints de leer l in gen ervaren deze registratie vrij he t gebruik van de computer heeft een aantal snel als een wedstrijdje met de computer waar consequenties zowel leerplanmatig en didac bij ze iedere keer meer goede ant woorden wil tisch all ereerst de leer planm atige consequen l en scoren de leerl ingen kunnen aan het ein d tie wanneer moeten de oefeni ngen word en van de oefening in het resul tatenoverzicht zien ingezet en hoe moete n de oefeningen verd eeld welke op gaven fout beantwoor d zijn wor den over de l essen d eze vraag stellen wij omdat het geb ruik van de co mputer niet o p interessant is uiteraard de vraag wat de docent zichzelf moet staan en zoveel mogelijk i n h et kan of moet d oen met deze overzic hten d e reguliere l es p rogramma ingebed moet zijn d e resultaten laten op zich weinig zien over het computer moet er een natuurlijk onderdeel van l eergedrag wel k an d e docent gemakkelijk zien vormen we lke op drachten relatief veel p roblemen o p de oefeningen zijn be doeld voor het derde l everen en welk e weinig m aar ook hier geldt leerjaar van he t i s o omdat het in de oefenin h etzelfde probleem als b ij het bep a len van de gen om voors pellend lezen gaat is het wense i nhoud van de feedbac k het blijft onduidelijk lijk dat de leerlingen a l enige k ennis heb b en van welk l eergedrag precies verantwoor d e l ijk is bela ngrijk e tekstkenmerken en begrippen zo voor de gemaak te fouten ook k an d e l eerling als bij voorbeeld ti t el al inea ondertite l tussen registratie een antwoord geven op de vraag h oe titel ook is het nodig dat de leerlin gen al eens serieus de leerl ing met de oefening aan het met de com p uter gewerkt hebb en n iet omda t werk was dat kan bij de werkvor men leren en de bediening van het p rogramma moei l ijk is oefenel afgeleid worden uit het benodig de maar om te voo rkomen dat de leerlingen al te aantal pogingen p er op gave ee n l eerli n g die zeer worden afgeleid door het nieuwe me dium voortduren d op d e entertoets dru kt zonder een h et is verder belangrij k dat van tevoren een duidelij k e keu ze te maken kan er snel worden goede planning wor dt gemaa kt zodat de oefe uitgepikt overigens valt deze leer ling vanzelf ningen oo k daadwer kelij k continu kunnen 1991 3 moer 101 het tien stappenplan je kunt iedere tekst lezen volgens de volgende stappen 1 lees de titel 2 lees de ondertite l 3 doe een voorspelling wat staat er in de tekst 4 bekijk eventuele foto s 5 lees het eerste stukje van de tekst de eerste alinea 6 doe een nieuwe voorspelling waar gaat de tekst over 7 bekijk de tekst snel om te controleren of je gelijk had let daarbij op tussenkopjes foto s en tekeningen 8 pas je voorspelling aan als dat nodig is 9 lees het laatste stukje van de tekst de laatste alinea 10 lees de hele tekst word en ui tgevoer d een on rege lm atige oefen stapp en d ie de leer lingen moeten nemen om frequentie is niet bevorder lijk voor het leer een tekst voors p ellend te lezen tot slot l ezen effect hiermee moet van tevo ren rek eni ng d e l eer l ingen een tekst waari n de l eesst rategie wo rden ge houden stap voor stap besc hreven word t a an he t ein d van d eze les wordt verwezen naar de oefenin e en andere co nsequ ent ie li gt o p het terrein van ge n i n ges l oten vragen waaraan in de vol gende de didactie k alvorens over g egaan k an word en les begonnen k an wo rden een onderdeel van tot de oefeningen is het noodzakelijk een les in deze l es nemen d e leerlingen mee wanneer ze de te ruimen om d e l eerlingen voor te bereiden op oefe ningen gaan maken de tien leesstapp en de nieuwe leerstof d ie onderwezen gaat wor deze zijn zo geformu leerd dat de leerlingen ze den in di t geval voors p ellend lezen voo r alle altijd als een soort checklist kunn en gebruiken leer lin gen is deze leesstrategie waarschij n l ijk bij h et lezen van een te kst zie afbeelding nieuw wij hebb en gekozen voor een tra ditio hierboven nel e pa pieren les hierin lezen de leer lingen een tekst met een vrij eenvou d ige strekk ing wij hebben het al eerder gezegd d e oefeningen ver vol gens beantwoord en de leer l ingen op in gesloten vragen zijn o p zichzelf genomen drachten bij de tek st onvoldoe nde ze stimuleren weliswaar tot b ij voor b eeld wa t is d e t ite l lees h et eers te den kactiviteiten o p basis van korte tekstfrag st ukje tek st waar d e nk je dat de tek st over men t en maar zolang de leerlinge n geen zicht gaat d eze o pdrac hten b evatten impliciet tien hebb en o p de to t ale te k st blijft dat onvoldoen 102 moer 19913 de daarom hebben we ge kozen voor h e t bij voor alle genoemde p rob lemen geldt d at ze leveren van d e origin ele teksten i ede re l es is meer of mi nder te maken hebb en met h et ge h ierdoor als het ware o p geb ouwd uit twee bruik van een raamwer kp rogramm a d e cla im componenten de eerste comp one nt wordt van soft wareprodu centen d a t raamwe rkpro gevormd d oor het r aamwerkprogra m ma dit gramma s h et mogelijk maken om o p vrij een zorgt ervoor dat de leerlingen met fragmen ten voudige wijze bestaand oefenma teriaal i n te van de tekst in aa nrak ing komen waard oor ze brengen moet dan ook met en i ge voor zichtig gedwongen zijn om na t e denken over de tek st h eid gezien worden bestaand oefenmateriaal en te voorspellen h oeft we liswaa r niet meer on t wikkeld te wor de tek sten vormen d e tweede comp onent ze d en toch zal het lang niet a l tijd moge lij k zijn maken de vert aal slag naar een reele taal situatie om d e oefeningen op een verant woord e en l ees d e leer lingen lezen de tekst door en ontde kk en bare wijze in de bep erk te scherm ru imte van een dat ze de te kstinh oud eigenlijk a l kenne n zonder raamwerkp rogra mma o nd er te b rengen ook dat ze de tekst he lemaal k onden lezen de do het uitb ouwen tot een comple t e inte r actieve cent kan eventueel de ge hele te k st eerst te lezen oefenvorm k ent zijn beperki ngen zolang e r aanbie d en de leess t appen laten uitvoeren en weinig bekend is over het zinvol benutten van vervo l gens d e oefeningen laten maken aanwezige technisch e faciliteiten er moet nog veel ervaring op ge bou wd worden me t het e ffec we denken d at zonder genoemde ink adering tief samenstellen van feedb ack met h et did ac zowel leerplanmatig a l s didactisch de oefenin tisch ve r antwoord kiezen van aanwezige pro gen in gesloten vragen een re l evante con text gramma instellingen en met een zinvo l gebruik missen van de leerlingregist ratie conclusi e noot en literatuur d e ontwikkeling verlie p al lerminst moeite loos het raamwerkprogramma gesl oten vragen de selectie van tek sten was een van de eerste 1988 wo rd t uitgegeven door uitgeverij nl s in problemen d e teksten moesten niet al te lang z eist het maakt samen met gat entek sten en zijn en moesten over vol doende relevante frag vergelijk end erwijs deel uit van een trits raam menten b esc h ikken om een vraag over te s t e l werk programmatuur gatentek sten is in het len anders zou het voor de leerling al te moei kader van het rttvo project b eschikb aar ge lij k worden om de rod e draad vast te houden s tel d aan alle scholen voor voortgezet on der oo k moest de tekst de moge lijkheid tot voor wijs spell en bie d en niet all e teksten zijn immers even voorspelbaar overigens moet hierbij op b oer m de nederlands in het individueel beroepson gepast worden voor h et kiezen van a l t e voor derwijs een leerplanvoorstel enschede slo i99o spelbare teksten h et moest zoveel mogelij k om westh off g j voorspellend lezen een didactische doorsnee tek sten gaan h et tweede p rob leem benade ring van de leesvaardigheidstraining in het was de weergave van de tekstfragmenten zoda moderne vreemde talenonde rwijs groningen wol nig te k iezen dat de leerling min of meer zich t ters noordhoff 1981 o p de hele tekst zou houden eerst ervoeren we de presentatie van korte tekstfragmenten a ls ondermijnend voor onze doe l stelling later b leek dit ten goede te keren doordat de aan d acht en denkactiviteiten van de leerlingen juist met deze korte fragmenten in de gewenste rich ting gestuurd konden worden namel ijk het anticiperen op d e inh oud van de tekst de probl emen bij de formulering van de feed back en bij de opbouw van de oefeni n gen en de leerlingregistratie hebben we al besproken 1991 3 moer 103