Vormen van samenwerking tussen leraren in het Paulusproject

hans goosen nederlands en vormen van samenwerking tussen lerare n andere vakken in het paulusproject de relatie tussen nederlands en andere schoolvakken heeft binnen de von en in moer altijd veel aandacht gekregen jarenlang zorgde de landelijke werkgroep moeder taalonderwijs en toch geen nederlands voor een reeks van publikaties over dat thema hans goosen de auteur van het hier volgende artikel werkt als leraar nederlands aan het st pauluslyceum te tilburg hij beschrijft hoe op zijn school gezocht is naar samenwerkingsmogelijkheden voor leraren nederlands en andere vakken wat begon als een eerste overleg tussen docenten nederlands en geschiedenis breidde zich geleidelijk uit tot een samenwerkingsproject waarbij vanuit nederlands bruggen geslagen worden naar geschiedenis biologie wiskunde en tekenen in dit artikel worden de geintegreerde lessen slechts summier geschetst het accent ligt vooral op de zorgvuldige organisatie van het samenwerken tussen leraren i nlei d in g ject pp genoemd alle betrokkenen kwamen bij elkaar in maandelijke studiebijeenkomsten ten in 1976 startte op het st pauluslyceum in til behoeve van het ontwikkelingswerk de scholings burg een samenwerkingsverband tussen geschie bijeenkomsten denisleraren en leraren nederlands de aanleiding in de afgelopen twee schooljaren is het aantal be hiervoor bestond in diverse taal problemen in de trokken vakken in het pp uitgebreid met wiskun geschiedenislessen zoals die door de geschiede de en tekenen het geheel is nog steeds beperkt nisdocenten geformuleerd waren de samenwer tot enkele brugklassen van onze school king richtte zich allereerst op het ontwerpen en uitvoeren van een reeks geintegreerde lessen voor de activiteiten in het pp sluiten aan op het werk de brugklas waarin zowel geschiedenisonderwijs dat in de landelijke werkgroep moedertaalon doelen als moedertaalonderwijsdoelen gereali derwijs en toch geen nederlands is verricht deze seerd moesten worden werkgroep uit de von heeft in de periode 1974 een jaar later werden ook voor het vak biologie 1976 diverse artikelen gepubliceerd met betrek vergelijkbare initiatieven ontplooid het geheel king tot het thema de rol die de moedertaal van de activiteiten werd sindsdien het pauluspro speelt in elke onderwijsleersituatie 2 34 relatief weinig is daarbij geschreven over de wij moet de vraag beantwoord kunnen worden wat ze waarop de leraar moedertaal en de leraar ander de andere vakken daaraan expliciet of impliciet vak kunnen samenwerken als een overzichtsarti al doen om het laatste te weten te komen noemt kel in dit verband geldt moedertaalonderwijs en hij drie manieren toch een ander vak 3 van helge bonset door het je collega s te vragen door het de leer de beschrijving van de verschillende vormen van lingen van je collega s te vragen door zelf te gaan samenwerking tussen de leerkrachten in het pp kijken in lessen geschiedenis biologie enz met is als aanvulling te lezen op het artikel van bon toestemming van de betrokken collega uiter set aard in de volgende paragraaf geef ik aan welke vor men van samenwerking hij onderscheiden heeft deze manieren worden nauwelijks verder uitge en welke ervaringen wij in het begin van het pp werkt uit onze ervaringen in het pp blijkt dat daarmee hadden dit punt meer aandacht verdient omdat de eerste in de derde paragraaf geef ik een overzicht van de contacten tussen de moedertaalleraar en de ande ontwikkelingen in het pp tot nu toe waarbij ik re vakkey vaak bepalend zijn voor het succes van nog in het bijzonder inga op de onderwerpen les verdere samenwerking brieven hospiteren en uitbreidingsmogelijkhe als een andere vakkey niet zelf de behoefte tot den samenwerking geformuleerd heeft of daarin ge interesseerd is lijkt de tweede manier in de trant het begin van het paulusproject van beste collega ik heb van jouw leerlingen ge hoord geen reele basis voor een hechte samen onder de titel hoe kunnen leraren moede rt aal werking maar ook bij de eerstgenoemde manier en leraar ander vak samenwerken formulee rt door het je collega s te vragen kun je bedenkin bonset het volgende gen maken hebben de betrokken secties onder wat vormen van samenwerking betreft kom je er wijsdoelstellingen op een mogelijk gemeenschap in de publikaties van de landelijke werkgroep pelijk gebied zo expliciet verwoord dat samen drie tegen ik heb ze de volgende namen gegeven werking op grond daarvan noodzakelijk kan blij 1 wederzijdse informatie de samenwerking be ken perkt zich e rtoe dat de wiskundeleraar weet wat het voorbeeld van de eerste reeks geintegreerde de moedertaalonderwijzer doet en omgekeerd lessen in het pp de zogenaamde histotaallessen idealiter maken beiden ook van die kennis ge kan hierbij verduidelijkend werken bruik in hun lessen maar er bestaan geen afspra ken die hen daartoe verplichten ten b rinke de aanleiding voor de ontworpen histotaallessen 1969 beperkt zich tot het wijzen op deze samen bestond zoals eerder aangegeven in diverse taal werkingsmogelijkheid problemen in de geschiedenislessen in enkele 2 begeleiding van leraar tot leraar de moeder orienterende besprekingen van de betrokken ge taalonderwijzer geeft de biologieleraar algemene schiedenisdocenten en neerlandici waren verschil informatie over bijvoorbeeld het verschijnsel vak lende knelpunten in de lessen geschiedenis door taal en problemen die daarmee te verwachten zijn de geschiedenisdocenten aangeduid in uitspraken bij leerlingen hij obse rvee rt de biologieles en zoals veel abstracte woorden kunnen door de houdt na de les met de biologieleraar een nabe leerlingen niet concreet gemaakt worden tekst spreking over de vaktalige aspecten van diens les verklaring vormt voor de leerlingen een moeilijk bekers 1972 noemt deze mogelijkheid heid als uitgangspunt voor het oplossen van de 3 geintegreerde lessen de moedertaalonderwij problemen werd gekozen voor een nieuwe opzet zer en de leraar ander vak proberen in een les of van de geschiedenislessen de histotaallessen reeks lessen gezamenlijk leerdoelen te realiseren hiervoor hadden de historici lesontwerpen ge respectievelijk moedert aalonderwijsdoelen en an maakt die opgevuld werden met taalactiviteiten dere vakdoelen bekers 1972 de bakker 1972 door de betrokken neerlandici van de pieterman e a 1973 op de eerste plaats had deze werkwijze het na bonnet gaat er vanuit dat de sectie moede rtaal deel dat de neerlandici oplossingen gingen be een duidelijk overzicht geeft van de onderwijs denken terwijl zij in feite de concrete lessituatie doelstellingen die zijzelf nastreeft bovendien niet kenden 35 op de tweede plaats was deze wijze van samen nagestreefde doelen leidden een duidelijk voor werken in zekere zin strijdig met de integratiege beeld daarvan was de introductie van de avlos dachte die we probeerden te realiseren bij het methode een vertaling van de so3r methode karakteriseren van de samenwerkingsrelatie was waarbij de afkorting staat voor algemeen over een onderscheid aangebracht tussen een taal zicht vragen lezen overhoren samenvatten wachtmodel en een integratiemodel over het deze werkwijze was bedoeld als antwoord op de taalwachtmodel zegt jan sturm e vraag van de geschiedenisdocenten hoe los je de samenwerking in een taalwachtmodel is als het probleem op dat leerlingen teksten niet zelf volgt te karakteriseren de neerlandicus staat op standig kunnen aanpakken en ze zo vaak niet be afroep gereed om de andere vakken te hulp te grijpen schieten bij het produceren van leesbare teksten zeer nauwgezet werden in een aantal histotaal mondelinge of schriftelijke dat doet er niet lessen verschillende elementen uit de avlos me toe hij is als het ware de verpakkingsdeskundige thode geintroduceerd en geoefend al gauw die degelijke betrouwbare adviezen geeft aan de bleek uit de reacties van de leerlingen dat we andere kant geeft hij ook tips die ertoe leiden dat voor sommige elementen onnodig veel tijd inge de leerlingen eveneens goede in en uitpakkers ruimd hadden bovendien bleek soms dat de leer worden en dat ze in ieder geval in de verschillen lingen zich wel een methode van studerend lezen de lessen het juiste verpakkingsmateriaal d i de hadden eigen gemaakt maar dat zij daarmee nog vaktaal leren gebruiken niet altijd de tekst begrepen hadden het integratiemodel omschrijft hij als volgt onder begeleiding van zijn leraar moet een leer je zou achteraf kunnen beweren dat we tevoren ling in en door taal zich het vak eigen maken an onvoldoende mogelijkheden hadden gecreeerd ders gezegd een leerling moet in en door taal die om over de geconstateerde taal problemen te kijk op de werkelijkheid eigen maken die geldig praten zo was het voor de geschiedenisdocenten is voor dat bepaalde vak in zijn onderwijs streeft soms moeilijk te bepalen welke waarde zij aan be de andere vakken dus noodzakelijkerwijs ook paalde voorgestelde lesactiviteiten moesten toe taaldoelen na die zijn tussenstapjes op weg naar kennen met betrekking tot hun vakdoelen zijn uiteindelijke doel de leerling brengen tot be discussie over gemeenschappelijke doelen en ge heersing van zijn vak meenschappelijke problemen daarbij is pas echt gelet op dit uitgangspunt ligt een heel andere sa losgekomen nadat lesbezoek bij de andere vakken menwerkingsvorm tussen de leraar nederlands en had plaatsgevonden in de werkwijze waarbij na de andere vakken voor de hand als basis van het orienterende besprekingen geintegreerde lessen taalwachtmodel doelen van de neerlandicus werden ontwikkeld werd in feite het taalwacht spreek en luistervaardigheid discussievaardig model gehanteerd heid lees en schrijfvaardigheid worden midde uit de volgende paragraaf zal blijken dat lesbe len werkvormen voor de andere vakken inte zoek door de moedertaalleraar bij de andere vak gratie van nederlands met het andere vak de an ker in het pp als een wezenlijke stap naar welke dere vakken is een logische gevolgtrekking uit samenwerkingsvorm dan ook gezien wordt deze constatering ib blz 43 als bezwaar van het taalwachtmodel noemt hij tenslotte nog enkele opmerkingen naar aanlei als te sterk de nadruk wordt gelegd op de neer ding van de door bonset als derde genoemde landicus als verpakkingsdeskundige en dat gevaar vorm van samenwerking de geintegreerde lessen bestaat omdat de neerlandicus maar voor een in het eerste projectjaar met histotaal werden klein deel betrokken is bij de lessen die gegeven voor de geintegreerde lessen twee lesuren per worden ontstaan er alleen oppervlakte oplos week gereserveerd zowel geschiedenis als neder singen het inzicht in de zingevingsfunctie van lands gaven daarvoor een lesuur af daardoor de taal zoals hiervoor geschetst blijft buiten hield geschiedenis nog een lesuur over neder beeld ib blz 42 lands had daarnaast nog drie lesuren in deze si tuatie ontstond vrij snel de behoefte om ook een in onze praktijk met de eerste cursus histotaal lijn aan te brengen in taalactiviteiten die in de les lessen bleek helaas dat de neerlandici soms mid sen voorgesteld waren in feite werd er een pro delen hadden voorgesteld die onvoldoende tot de gramma moedertaalonderwijs onder het program 36 ma geschiedenisonderwijs geschoven parallel aan ment uitgetrokken moest worden het zal wel uit de leerstofindeling van de geschiedenis voor de onze onzekerheid met betrekking tot de nieuwe brugklas ontstond er een indeling naar taalactivi lespraktijk zijn voorgekomen teiten de avlos methode luisteren discussievor in de herschreven histotaallessen9 beschreven we men samenvattingen maken schrijven momenten uit de lesprocedure meer als fasen die in feite hebben onze ervaringen met deze opzet in het onderwijsleerproces doorlopen moesten onze ideeen over geintegreerde lessen grondig ge worden en dat leidde zowel voor de leerlingen wijzigd het werken met een geintegreerde ge als voor de leerkrachten tot een heel wat plezieri schiedenisles en een kale geschiedenisles werkte ger werksfeer opvallend hierbij is dat we voor vervreemdend op leraar en leerlingen bovendien het eerst bij iedere les lesdoelen formuleerden zou de moedertaalleraar in deze opzet bij uitbrei ding van het project met andere vakken geen les bij de opzet van de biotaallessen 1977 1978 uren meer overhouden ook het streven naar het hielden we ook vast aan het schrijven van gede jaarprogramma moedertaal dat gekoppeld zou tailleerde lesbrieven in de voorbereidingsfase van worden aan het programma in taalactiviteiten be de histotaallesbrieven bleek namelijk vaak dat tekende onder meer dat de leerlingen lessen ach bijvoorbeeld het formuleren van lesdoelen of het ter elkaar dezelfde werkzaamheden moesten ver precies omschrijven van opdrachten probleem richten verhelderend werkte dat gunstige effect is ook over de mogelijke consequenties van dergelijke bij de biotaallessen gebleken gekoppelde programma s in een situatie waarin daarnaast hadden we de hoop dat we eventuele meerdere vakken zouden meedoen in het pp had gunstige resultaten van onze samenwerking ge den we zelfs niet nagedach t makkelijker zouden kunnen overdragen aan colle uit de volgende paragraaf blijkt dat in het pp de ga s met behulp van uitgewerkte lessen geintegreerde lessen als een mogelijke fase gezien in het schooljaar 1979 1980 hebben we een col kunnen worden in een proces waarin moedertaal lega geschiedenis die niet bij ons project betrok leraren samen met andere vakkers aandacht geven ken was bereid gevonden een serie histotaalles aan de rol die de taal in alle vakken speelt sen uit te voeren hij wilde op die manier probe ren te weten te komen waarmee wij in ons pro ontwikkelingen in het paulusproject ject bezig waren en wij waren benieuwd naar de reacties van een niet betrokkene toen bleek dat overzicht met behulp van de lesbrieven wel de door ons ge de ontwikkelingen in het pp zijn in het hierbij af kozen lespraktijk gemakkelijk overdraagbaar was gedrukte schema weergegeven 7 maar dat daarmee niet gegarandeerd was dat de andere vakkey het belang van samenwerking on opmerkingen in merband met de lesbrieve n derkende ik neem enkele fragmenten uit de na als doelstelling op langere termijn hadden we bespreking over de uitgevoerde serie histotaalles voor ons project geformuleerd een aanzet geven sen over en laat hierbij de geschiedenisleraar aan tot een oplossing van de taalproblemen bij de het woord zaakvakken natuurlijk hebben doelstellingen van nederlands een stap in die richting leek ons het ontwerpen raakvlakken met die van vakken zoals geschiede van geintegreerde lessen dat werd voor het nis godsdienst biologie samenwerking is ook op schooljaar 197 6 1977 de cursus histotaal voor bepaalde momenten wel gewenst maar dat mag een goede afstemming van moedertaalonderwijs niet ten koste gaan van de mij toch al krap toege doelen op geschiedenisdoelen werden nauwkeurig meten tijd in plaats van een verwerking van uitgewerkte lesbrieven opgesteld de leerstof door middel van opdrachten voor leer de functie van de lesbrieven is in de loop van de lingen zoals het zelfstandig verwoorden van een tijd nogal veranderd tekst of het houden van een gefingeerd inter aanvankelijk leken de lesbrievene wel op een view kies ik liever voor een goed verteld geschie spoorboekje na een vermelding van de lesstof denisverhaal volgde een beschrijving van diverse stappen uit de te volgen lesprocedure waarbij we zelfs in de in termen van bonset zou onze conclusie luiden kantlijn aangaven hoeveel minuten per lesma je kunt gemakkelijk genoeg raakpunten v i nden 37 schooljaar geschiedenis biologie wiskunde tekenen 1975 1976 inventarisati e van problemen d m v gesprek ken opzet geinte greerde lesse n gesch histo taallesse n 1976 1977 uitvoering l a cursus histo taallesse n door 2 ver schillend e lerarenkoppel s gesch ned 1977 1978 uitvoering 2e orienterende cursus histo besprekingen v taallessen neerlandici me t door 3 verschil biologielerare s lende leraren opzet geinte koppels greerde lesse n gesch ned biol biotaal lessen 1978 1979 uitvoering 3e uitvoering l e cursus histo cursus biotaal taallessen lesse n door betrokken door verschil historici lende leraren alleen koppel s biol ned 1979 1980 zie 1978 1979 uitvoering 2e orienterend e poging tot uit cursus biotaal besprekingen v breiding in de lessen neerlandici me t sectie gesch door 2 verschil wiskundelerare n lende leraren koppel s biol ned 1980 1981 zie 1978 1979 uitvoering 3e hospiteren v orienterend e poging tot uit cursus biotaal 2 neerlandici besprekinge n breiding in de lessen bij wiskunde v neerlandici sectie gesch door betrokken leraar met teken biologen alleen contact met lerare n wiskundesectie 1981 1982 zie 1978 1979 zie 1980 1981 hospiteren van hospiteren v hospiteren door poging tot uit een neerlandicus een neerlandicu s nieuwe neer breiding in de bij andere wis bij tekenleraa r landicus bij sectie biol kundeleraar opzet geinte h istotaallessen contact met greerde lesse n orienterende wiskundesectie tekenen teken besprekingen taallesse n voor opzet histo taallessen 2e brugkla s 38 tussen moedertaalonderwijs en ander vak maar daardoor de vergissing van een leerling veroor van groter belang is of de betrokken leraren ook zaakt die vindt dat een deelverzameling hetzelfde vinden dat samenwerking beide vakken verrijkt is als een delersverzameling bij de uitbreiding naar de vakken wiskunde en te 3 is het niet wenselijk en mogelijk toch een es kenen in het pp hebben we ook daarom bewust sentieijefinitie te geven desnoods met een voor voor een andere vorm van samenwerking het lopig karakter orienterend lesbezoek als uitgangspunt gekozen 4 het schijnt niet altijd even duidelijk te zijn hoe wiskundige symbolen gedecodeerd moeten opmerkingen in verband met het hospiteren worden tot een nederlandse zin in het schooljaar 1980 1981 werden zowel de wat is de wiskundige zin en wat de nederland histotaallessen als de biotaallessen door de be se trokken historici en biologen alleen gegeven nog de wiskunde laat nu en dan de werkelijkheid steeds is er regelmatig overleg met de neerlandici los 3 is een veelvoud van 3 maar anderszins over ingrijpende wijzigingen in de ontwikkelde wordt er vaak in voorbeeldjes een beroep gedaan lesbrieven op concrete ervaringen van de leerlingen is het daarmee bestond voor de betrokken neerlandici mogelijk om daar waar die ervaring geen steun de mogelijkheid zich te orienteren op andere vak kan bieden de leerlingen in een probleemsituatie ken we waren erg benieuwd in hoeverre opgeda te plaatsen waardoor zij zich bewust worden van ne ervaringen en inzichten ook zouden gelden het eigendommelijke van de wiskunde voor anderssoortige vakken vakken als wiskun toevoeging van dick de betrokken wiskunde le de tekenen en de vreemde talen leken hierbij het raar meest voor de hand te liggen opmerking bij 1 in 1980 konden we met twee neerlandici bij een helemaal accoord dat lijkt me een hiaat als je collega wiskunde alle lessen van een eerste klas wiskunde goed wilt benaderen volgen in enkele gesprekken vooraf hadden we opmerking bij 2 globaal aangegeven dat we wilden verkennen dat zou naar mijn wiskundig gevoel ook niet no welke rol de taal in de wiskundelessen speelde in dig zijn een definitie moet eenduidig te interpre wekelijkse nabespreking zouden we met de wis teren zijn dus kundeleraar onze observaties en veronderstellin gen doornemen op grond daarvan moesten we na het hospiteren met de nabesprekingen is ons uit verloop van tijd maar zien of er andere stappen in stekend bevallen op de eerste plaats kon naar de vorm van samenwerking gezet konden of aanleiding van leservaringen duidelijk gemaakt moesten worden i k geef als voorbeeld het verslag worden aan de andere vakker op welke punten van de tweede nabespreking weer 0 onze belangstelling zich richtte op de tweede plaats hadden wij als neerlandici bespreking 5 september 1980 alle tijd om na te gaan welke observaties toevallig er wordt geconstateerd dat de taal vaak duidelijk waren en welke elementen uit de wiskundelessen helpend aanwezig is in het leerproces een leer van algemenere aard waren met betrekking tot de ling zegt iets niet te begrijpen wordt uitgenodigd pp invalshoek zijn moeilijkheid te formuleren en terwijl de tenslotte moet deze vorm van samenwerking leerling formuleert blijkt de moeilijkheid en pas weinig aanmatigend overgekomen zijn op de an sant te zijn opgelost dere vakkers wij hadden niet de pretentie dat het ten aanzien van het gebruik van termen en defi noodzakelijk zou zijn een serie ideale lesbrieven nities wordt het volgende opgemerkt op tafel te leggen terwijl de behoefte daaraan 1 essentie definities worden in het boek niet of nog niet gebleken was zelden gegeven vijfvoud verzameling element over een eventuele andere vorm van samenwer iets wordt meestal gedefinieerd niet door te zeg king zou naar aanleiding van het hospiteren door gen wat het is maar door te zeggen wat je ermee de betrokken wiskundeleraar mogelijk de wis kunt doen kundesectie later beslist worden 2 bijna nooit probeert het boek tot discrimi natie van een begrip te komen door het af te zet ook bij de uitbreiding naar het vak tekenen in ten tegen andere begrippen misschien wordt 1981 is voor deze werkwijze gekozen met de ver 39 slagen van de nabesprekingen in de hand bleek als werkzaamheden voor het volgend schooljaar het gemakkelijk in een vroeg stadium de gehele worden de volgende onderwerpen gekozen sectie in de samenwerking te betrekken terwijl het lijkt zinvol de pogingen met betrekking bij histotaal en biotaal de integratie ver gevor tot de diabespreking verder uit te werken de derd was zoals bleek uit de ontwikkelde lesbrie scheiding tussen de emotionele reacties en de ven was de kloof tussen de deelnemende histori tekentechnische bespreking moet daarbij aange ci en biologen en hun sectiegenoten in feite ver houden worden de diabesprekingen moeten ge groot koppeld zijn aan het thema van de diverse teken zowel bij wiskunde als bij tekenen vonden we opdrachten de nadruk zal moeten komen te lig het belangrijk om in een vroeg stadium na te gaan gen bij een inventarisatie van verschillende invals hoe de sectie tegenover een verdere uitbreiding hoeken verwondering bij de leerlingen over wat van de samenwerking zou staan en op welke pun zoal mogelijk is ten die samenwerking zich vooral zou kunnen voor de start van het nieuwe schooljaar wordt richten zoals het schema aangeeft hebben we een nieuwe opzet van het werkschrift doorgespro bij wiskunde gekozen voor een aanvullende perio ken hiervan zullen diabesprekingen fotomate de van hospiteren riaal en schetsen deel uitmaken in plaats van ver bij het vak tekenen hebben de betreffende lera schillende delen uit het tot nu toe gebruikte leer ren naar aanleiding van de observaties gedurende lingenmateriaal zullen soms aantekeningen opge de eerste helft van het schooljaar enkele onder nomen worden die ontstaan zijn naar aanlei werpen uit de tekenlessen voor de brugklassen ding van klassegesprekken groepsbesprekingen aangewezen waarvoor geintegreerde lessen ont het ligt in de bedoeling de opzet van het werk worpen zullen worden voor het volgende school schrift voorlopig te beperken tot het eerste deel jaar van het nieuwe schooljaar op grond van onze er in het verslag van de bespreking van 16 februari varingen beslissen we daarna wel over het vervolg 1982 staat hierover ten aanzien van de klassikale bespreking van 40 tekeningen beperken we onze aandacht voorlopig integratie doelstellingen bij diverse vormen van tot de tussentijdse werkbesprekingen de ervarin samenwerking met andere vakken is een daadwer gen met het werkschrift zullen hierb ij mede bepa kelijke betrokkenheid van een neerlandicus ver lend zijn eist en voor de continuiteit in het project is het gewenst dat zoveel mogelijk leraren nederlands samengevat zou je kunnen zeggen dat door de meedoen zoals het zich nu laat aanzien is het erv ar i ngen me t de lesbrieven en het hospiteren er nog steeds aanwezige enthousiasme van de al be een accentverschuiving in ons project heeft trokken neerlandici blijkbaar wervend genoeg om plaatsgevonden dat blijkt onder meer uit de de toekomst wat dat betreft met vertrouwen te functie van de leraar nederlands in de verschillen gemoet te zien de samenwerk i ngsvormen in de eerste jaren van het pp werkte de neerlandicus in de real i satie van hieronder geef ik in schema weer hoe we in het histo en biotaallessen mee aan de integratie van pp op dit moment diverse samenwerkingsvormen moede rtaalonderwi js en onderwijs in andere vak gefaseerd hebben ken door middel van het hospiteren bij andere vakken vraagt hij nu in de eerste plaats aandacht 1 orientatie van neerlandicus op lessen ander voor de rol die taal speelt in elke onderwijsleer vak wederzijdse informatie situatie geintegreerde lessen kunnen daa rv an 2 systematisch lesbezoek van neerlandicus bij een uitwerking zijn andere vakkey en nabespreking 3 neerlandicus en andere vakkey ontwikkelen sa opmerkingen in verband met men geintegreerde lessen en voeren die samen uitbreidingsmogelijkheden uit in ons kleinschalige project hebben we ons gere 4 de andere vakker geeft alleen de ontwikkelde geld beziggehouden met de mogelijkheden tot en lessen de voorwaarden voor uitbreiding op dit moment 5 de deelnemende leraar probeert zijn sectie te zijn verschillende vormen van uitbreiding aan de interesseren om te komen tot sectie afspraken orde horizontale uitbreiding naar andere vakken deze lineaire fasering krijgt een cyclisch karakter de leraren nederlands zoeken contact met andere als je bedenkt dat nieuwe andere vakkers bij nieuwe vakken voorbeeld in samenwerking met een neerlandicus horizontale uitbreiding binnen vertrouwde al ontworpen geintegreerde lessen gaan uitvoeren secties we proberen binnen de secties geschiede of dat een deelnemende andere vakkey een nieu nis biologie wiskunde tekenen en nederlands we neerlandicus ontvangt in zijn lessen andere collega s voor samenwerking te interesse ren tot slot verticale uitbreiding de huidige projectgroep richt zich op andere leerjaren bij de geformuleerde onderscheidingen hoort nog aansluiting bij andere ontwikkelingen op onze een relativerende opmerking school zoals werkzaamheden met betrekking tot vrijwel alles berust op een ordening achteraf de bovo problematiek juist het zoekende werken dicht bij de lesprak natuurlijk hangt uitbreiding van het project af tijk heeft ons de stimulans gegeven om als groep van de bereidwilligheid van collega s en secties zo lang al door te gaan wij hebben het gevoel om over de zin van samenwerking na te denken dat ongeacht de vraag of het pp zich verder zal i n het pp zijn we op het moment gekomen dat uitbreiden de investeringen in tijd en moeite in het bijzonder aan de sectie nederlands ge voor ons persoonlijk ruimschoots rendement op vraagd zal worden welk belang zij toekent aan de geleverd hebben 41 noten jan sturm heeft in het artikel het paulusproject 15 c 2 klassikale bespreking van c 1 een praktijkbeschrijving van een poging tot integra d bufferhuiswerk lees paragraaf 5 en 6 en noteer tie dcn cahier 10 blz 38 124 een uitvoerige be hoogstens twee sleutelwoorden of woordgroepen schrijving gegeven van het paulusproject tot augustus per alinea 1980 andere publikaties over het paulusproject zijn de cijfers in de kantlijn gaven aan hoeveel tijd hier te verwachten in 1983 bart van der leeuw mede voor gepland was werker van de stichting voor de leerplanontwikke 9 de onde rstaande lesbrief stamt uit het cursusjaar ling is vanaf 1981 bij het project betrokken zijn 1978 1979 werkzaamheden richten zich o a op een praktijkbe schrijving van de geschiedenis en biologielessen in vierde lesblok rom e het pp hem dank ik hierbij voor zijn kritische op les 12 het dagelijks leven en de spelen merkingen bij een eerdere versie van dit artikel 1 lesdoelen een aantal artikelen is gebundeld in het dcn cahier 1 inzicht in dagelijks leven in het oude rome 9 taa lge drag i n d e kl as e n in het dcn cah ie r 10 2 ontwikkeling van het cultuurbesef door his m oe dertaalonderwijs en andere vakken torische vergelijking helge bonnet m oedertaalonderwijs en toch een an 3 leren werken met inte rview als taalvaardig der vak dcn cahier 10 blz 9 37 heid zie noot 3 blz 15 leesmateriaa l z i e noot 3 bl z 16 1 tekst 4 10 asierix en obelix z ie noot 1 b l z 42 2 boek lv paragraaf a 8 de betrokken leraren zijn in volgorde van opkomst l lesprocedure joke haans geschiedenis gerrit jan bosman ge 1 1 kort schriftelijk werk 5 vragen schiedenis dick van niekerk nederlands pieter 1 2korte nabespreking jong nederlands hans goosen nederlands ellen 2 1 leerlingen bekijken de plaatjes plus tekst van maas biologie johan vermeij biologie dick mul 4 10 in groepjes van 2 en beoordelen deze op der wiskunde frans diederen nederlands ad historische juist en onjuistheden kolen wiskunde mart janssens tekenen 2 2 korte inventarisatie ter illustratie volgt hieronder een lesbrief uit het cur 3 1 leerlingen krijgen opdracht om m b v lekst susjaar 1977 1978 die in zijn vorm ook voor het 4 10 en paragraaf 1 8 een interview uit te cursusjaar 1976 1977 representatief geacht mag wor schrijven bijvoorbeeld met asterix caesar den wagenmenner leeuw of iets dergelijks als leerlingen dit te moeilijk vinden maken zij een histotaa les 1 0 ooggetuigeverslag in beide gevallen moet het l stof als bij les 9 plus tekst cefi verhaal h istorisch zo goed mogelijk worden fl lesprocedure ondersteund verwerk tenminste vijf histo a individuele opdracht maak m b v je aantekenin risch juiste gegevens gen van de vorige les en zonder de tekst uit het boek 3 2alle leerlingen leveren verslag in indien nodig een weergave van de hoofdzaken van tekst 8 voor thuis afmaken een zieke klasgenoot v huiswerk 30 g een eisen gesteld aan de lengte een tijdslimiet van lezen v paragraaf b 11 en b 12 30 minuten de samen vattingen worden ingenomen 3 1 thuis afmaken indien nodig en door de leerkracht later geanalyseerd op publiek 10 van de nabesprekingen zijn voor intern gebruik gerichtheid steeds verslagjes gemaakt op verschillende manieren b 1 discussie in groepjes van 4 zoek zelf uit en hebben die ve rs lagjes hun diensten bewezen bespreek waardoor bepaalde mensen meer zo konden we gemakkelijk na verloop van tijd in een aanzien genieten of belangrijker worden ge reeks van diverse observ aties en opmerkingen terug acht dan anderen kerende thema s aanwijzen bovendien waren deze 15 wat vindt men bijvoorbeeld van een prinses ve rs lagen geschikt om belangstellenden die niet of van iemand uit de randstad noteer welke rechtstreeks bij de betreffende lessen betrokken wa factoren van invloed zijn ren te informere n zoals andere leden van de wis kun b 2 de uitkomsten worden in een klassikaal leer desectie overige pp leden de sectie nederlands van gesprek samengevat op het bord komt ten de tekentaalbesprekingen zijn op dezelfde wijze ver minste te staan bezitlinkomen beroep op slagjes gemaakt 15 leiding geboorte afkomst woongebied her 11 de samenwerkingsverbanden zijn tot nu toe op basis komst godsdienstige rollen ras van vrijwilligheid aangegaan vanuit de projectgroep c 1 opdrachten aan de hand van de ceti tekst in wordt ook nog op die basis naar uitbreiding gezocht tweetallen wij denken dat de aandachtspunten waarop het pp 15 noem alle beroepen en geef daarbij aan wel zich richt de hele school zouden kunnen aangaan ke factor van invloed is op de waardering van voor activiteiten in de richting van een taalbeleid het beroep voor heel de school lijkt een actieve rol van de direc groepeer de beroepen in standen tie onmisbaar gesprekken met de directie hierover zijn op dit moment gaande 42