Vreemde talen: hoezo vreemd?

rob diephuis vreemde vreemde talen talen hoezo vreemd hoe zou een orientatiejaar in het moderne vreemde talenonderwijs eruit zien een jaar waarin leerlingen kennismaken met vreemde talen en waarin samen hang is tussen die talen in zo n jaar zou taalbeschouwing een belangrijke rol spelen volgens rob diephuis medewerker van het slo project moderne vreemde talen voor 12 16 jarigen in dit artikel schetst hij ontwikkelingen in de verenigde staten en engeland hij beschrijft het proefpakket dat door de slo ontwikkeld is en laat zien welke rol taalbewustzijn en sociocultureel bewustzijn daarin spelen taalbeschouwing als grensgebied tussen onderwijs nederlands en het moderne vreemde talenonder wijs taalbewu s tzijn i n het moderne orientatie op vreemde tale n vreemde t a lenonderwij s zo start een van de experimentele taal b e i n een sc hoo l k l a s i n utrec ht i s een groep wu stz i jn le s sen in het proje c t moderne twaalfjarige kinde ren g e con centreerd be z i g vreemde talen voor 1 2 1 6 jarigen dat uitge m et he t i nvull en van een vrage n l ijst m et d e voe rd w o rdt b ij d e sti chti n g vo o r de kop ove r ta l en gesproken het i s de leer p l anontwi kke li ng deze act i vite i t blijft na eer s te week van het s chooljaar i n de lij st a l tuur l ijk n i et beperkt tot het i nvu ll en van l ijsten l er l ei v r agen over de t al en en d i ale c ten die de met de v erzamelde gegeven s kun n en versch il le er li ngen thui s s p r eken waarmee ze we l een s l e n de d i ngen gedaan worden r o n d vragen a ls te m a ken hebben gehad i n de buu rt of op v a wat we ten we van de ta l en van buiten l and kant i e d i e ze r eg el mat i g horen op rad i o en tv se k l a s genoten of z i en i n k ranten en t i jdschriften een ander wat v i nd je aan vreemde ta l en terug in gedeelte van de lij st gaat over het leren van nederland vreemde talen wat de l ee rli ngen nutti g l ij kt i n wel ke situatie s kun je een vreemde taal moe ilijk of makke l i j k en e en p ersoonlij k e to p n od i g hebben v ijf van wat ze zouden w ill en ku n nen i n ee n we l k e ervaringen z ijn er a l m et fra n s du i ts vreemde taal en e n ge ls 8 en deze activiteiten maken weer deel uit van rol van de klassieke talen in de ontwikke een pakket experimentee l lesmateriaal waar ling van het engels mee de moge lij kheden van taa l beschouw i ng i n 2 taal specifiek frans spaans duits russisch de aanva n g sfase van het moderne vreemde per vreemde taal een aantal frasen rond si talenonder w ijs verder mvt onderw ij s nader tuaties als winkelen dienstverlening ver worden onderzocht het project is h i ermee en keer zeer toeristisch georienteerd dus kele jaren ge l eden gestart in het kader van een verder reflectie over de relatie tussen de overheidsopdracht om een n ieuw curricu l um te specifieke vreemde taal en de moedertaal ontw i kke l en voor het eerste jaar van het met aandacht voor vocabulaire en struc voortgezet onderwi j s kenmerken van dat tuur nieuwe programma zijn 3 cultuu r engels verp li cht voor iedereen aans l u i tend weer zeer veel onderwerpen het versprei op het basisonderwijs dingsgebied van talen steden in het buiten frans en du its in ee n ee njari ge ori entat i epe land eten en drinken kunst sport enzo r i ode voor a ll e l eer li ngen daa rna keuze voort tenslotte aandacht voor de frans mogelij kheden spaans duitstalige cultuur van immigran verste r k i ng van de samenhang tus sen de ten in de usa d ive rse mvt programma s en het moeder zowel docenten leerlingen als ouders werd taa l onderw ijs gevraagd te reageren op het experiment on op zoek naar i nhouden voor het or ientatie derzoek wees uit dat de leerlingen die het jaar kwamen w i j i n contact met ame ri kaanse programma volgden een grotere durf vertoon en engelse co ll ega s d i e ervari ng hadden met den de vreemde taal te hanteren in vergelijking or i enterende cursussen waarin taalbes c hou met een controlegroep ze hadden een voor w i ng een hoofdrol spee l t in wat vo lgt za l ik in sprong wat betreft de voorwaarden ze waren vogelvucht rappo rt eren over d i e bu i tenlandse reeds vertrouwd met bepaalde begrippen experimenten over het l opende werk van het slo p r o j ect en de overl ap tussen moede rt aa l groot brittannie language aw areness en mvt onderwijs2 de ontwikkeling van language awareness amerika foreign language exploration flex programma s is in engeland sterk gevoed door onvrede met het gangbare mvt onderwijs het in amerika is al enkele tientallen jaren ruime beroemde bullock report verwees naar aller ervaring opgedaan met zogenaamde flex lei ontoereikendheden van de onderwijstraditie cursussen halfjaarlijkse voorbereidende explo door het national congress on languages in ratieve cursussen deze staan qua doelstelling education is een speciale werkgroep ingesteld dicht bij wat in orienterend mvt onderwijs in die zich richt op de ontwikkeling van language nederland nagestreefd wordt awareness daartoe worden conferenties ge een positieve houding bevorderen ten op organiseerd ervaringen verzameld experimen zichte van vreemde talen en culturen ten in scholen ondersteund bibliografieen sa voorbereiding op de keuze van een vreem mengesteld hawkins 1984 geeft een uitvoe de taal rige omschrijving waaruit we hier in vrije ver studievaardigheden aanbrengen taling iets weergeven vreemde talen hebben in de usa de status van weinig gekozen keuzevakken de flex het nieu w e e lement in het leer p lan is geric ht cursussen zijn dan ook gericht op statusver op de leeft ijdsg roe p 10 1 1 tot 13 1 4 jari g e n in m i dden sch ol en of de b o v enbou w van het hoging basisonderwijs het tracht de moeilijke over als voorbeeld kiezen we een semester cursus gang van primair naar secundair onderw ijs te uit de staat maryland die tamelijk ambitieus overbruggen en is vooral gericht op het aan is opgezet in drie grote blokken v a n gso nderw ijs i n moder n e v ree mde t alen e n 1 taal algemee n op d e g eweld i ge toen ame v an b e g ri pp en zo onderwerpen als taalverwerving taal en te als die wo r den geintroduceerd in specia listi kens de ontwikkeling van schrift taalfami sche schoolvakken van het voortgezet onder lies verder een kennismaking met het wijs woordenboek en beschouwingen over de het overbrugt ook de ruimte tussen de ver 9 schillende aspecten van taalonderwijs moe h et i s i ets dat de ver w er vi ng zo u moeten ve r dertaal vreemde taal moedertalen van etni gemakke lij ken om te v o o rkom en dat onze sche groepen tweede taal latijn die tot nu le e r lingen b lijven s t e ke n in het leren van e en toe vooral in isolement worden geleerd zon aan t al m echan ische trucs zoud en ze over der ontmoetingsplaats voor de verschillende een refe r ent i ekad er mo ete n bes c h i kke n en leerkrachten en zonder een gemeenschappelij m issc h ie n oo k een aanta l g e voels m a t i ge bar ke woordenschat om te kunnen discussieren rieres mo et e n ov erw i nnen de vre e mdig h ei d v an vreemd e talen h e t onbek end e v an twee slo medewerkers observeerden een d e ande re cultuur dat m o et ee rst iet s d ich flink aantal lessen op vijf engelse scholen en t er b ij gebr ach t in ee n ori ente rende benad e kwamen alweer een breed scala aan onder ring di eph uis 1983 p 37 werpen tegen een greep hoe mensen klanken produceren taalfamilies en dialecten baby taal de structuur van krantekoppen introduc het slo project besloot in 1983 een aantal tie tot bengali idem voor hindi bahasa indo elementen uit het buitenland voorlopig over te nesia en gujarati wat er zoal bij communicatie nemen c q te bewerken en maakte in korte komt kijken ook pikten ze het idee op van de tijd een proefpakket onder de titel vreemde ta vragenlijst die in het begin van dit artikel ver len hoezo vreemd dat werd ingezet in prik meld is geschat wordt dat op ongeveer 200 acties op enkele geinteresseerde scholen ge scholen in engeland iets aan language aware kozen werd voor zeven eenheden die globaal ness gedaan wordt de diversiteit is nog de volgende inhouden bevatten steeds zeer groot misschien typerend voor 1 de vragenlijst ter inventarisatie van de in een nieuw element in het leerplan de klas aanwezige voorkennis maar ook als ook hier veel informele signalen dat het po attitude meting aan het begin van een sitieve effecten oplevert voor het leren van orientatieperiode vreemde talen veel gedegen onderzoek is er 2 vreemde talen in nederland over de media echter niets maar ook over leenwoorden of over opvallend is de sterke interculturele inkleuring waarde oordelen over talen van etnische van veel lessen waar in de verenigde staten minderheden de pragmatische optiek leerlingen tot een 3 over het ontstaan van taal een strip readiness level brengen overheerst ligt in waarin verschijnselen als de invloed van ta engeland het accent meer op het bevorderen len op elkaar de sociale invloeden binnen van begrip en waardering voor de talen van et een taal in een verhaaltje waren verwerkt nische minderheden daarnaast ook activiteiten rond de versprei ding van talen in de wereld en het ontstaan van language aw areness naar taalbewustzijn van het schrift 4 over taal en code met informatie over kin de i deeen uit het buiten l and l eken wel a a n te dertaal computertaal en esperanto belang slu i te n bij de neder l and se ontw i kkeli ng i n de rijke boodschap je kunt wel wat rommelen ri c hting v a n orie nterend mvt onderw ijs i n d e met taalregels en toch begrepen worden ee r st e p r oje c tpub l ikat i e werd l anguage aw a re handig in de beginfase als je je met weinig ne ss dan ook kort bes proken al s een van de middelen moet zien te redden a s pec ten die aan bod kunnen komen een 5 en 6 bevatten een allegaartje aan activitei citaat ten rond communicatie over lichaamstaal context en taalgebruik geheimtalen gek het is natuurlijk niet de bedoeling om kinde ke uitdrukkingen in talen ren te confronteren met allerlei moeilijke lin 7 een voorproefje van echt een vreemde taal guistische theorieen we m i kken juist op het leren een korte eenheid rond kennisma inzicht in het versch ij nsel vreemde talen king in het turks en het maleis dat het leren verwerven zou moeten verge de bedoeling was dat dit pakket zou worden makkelijken het va l t overigens niet mee een nederlandse term te bedenken voor deze ingezet in de eerste weken van het voortgezet language awareness een begrip als taal onderwijs en wel in alle talenlessen inclusief beschouwing komt i n de buurt maar is ze de moedertaallessen daarna zou het regulie ker n i et breed genoeg het gaat in ieder geval re mvt onderwijs starten niet i n de eerste plaats om taa lvaard i gheid de ervaringen waren zeer uiteenlopend enkel e 10 sa i llante eva l uatiegegevens a taalbewustzijn het was veel teveel materiaa l gezien de het onde r w ijs is erop geric ht dat d e l ee r beperkte tij d die de scholen ter beschikking li ngen a 1 bewu s t e i gen motieven ontw i kkel en hadden om v reemde ta le n te leren alleen de derde eenhe i d mislukte echt de a 2 een aantal beroepen c q maatschappe ze bl eek voor vee l leerlingen te abstract te lijke sectoren kunnen aangeven waarin zijn de andere eenheden functi oneerden het behee rsen van v r eemde ta l en e en redelijk al moesten ze op tal van punten belangrijke rol speelt bi j geste l d worden a 3 begrijpen waarom inzicht in structuur de werkverdel i ng tussen docenten van ver vers ch ij ns elen be l angrij k is b ij het leren sch ill ende vakken bleek voorspelbaar en ha n teren van vreemde talen moe ili jk te liggen de zaken li epen het best a 4 een aantal belangrijke grammaticale c a tego riee n kunnen be noemen e n i n waar docenten met een dubbele bevoegd hun context plaatsen hei d aanwezig waren de l essen liepen over a 5 begrijpen dat taal functioneert in com het a l gemeen beter i n de moede rtaal l es dan municatieve situaties en de rol herken i n de mvt lessen de moede rtaaldocent nen van paralinguistische klemtoon sch ijnt to c h alti j d degene te zijn die zelf het intonatie en extr a li ngu istisc he panto meest taalbewust i s mim i ek context factoren er werden net als in de usa en enge l and a 6 z ic h bewust worden van de samen tame li jk verschillende accenten gelegd door hang tussen vormaspecten van teksten de gebru i kers van on s proefpakket de tij d en hun esthetische lading aan de hand d i e aan diverse onderdelen werd besteed va n con cr ete voo r beelden uit de jeugd li te r atuur en s o n gteksten weer sp i egelde vaak wat men op de betref a 7 begrij pen dat talen verander en i n t ijd fende sc hoo l van be l ang achtte d i t was en ruimte elkaar beinvloeden en ver voora l waarneembaar i n de omgang met de wa n t m e t el kaa r kunnen zij n l aatste eenhe i d rond het turks en ma l eis a 8 begrijpen dat talen op geen enkele wij op basis van observat i es vragenl i jsten en ze inferieur of superieur zijn ten op gesp r ekke n werd d i t proefpakket bijgeste l d en zichte van elkaar wat h e rordend het proj ect kwam zo ook tot en i ge re flec t i e op deze eerste ervar i ngen en in die andere groep doelstellingen d i e te maken hebben met het kenn i smaken met doelen van taalbewustzijn voor mvt onderwijs vreemde c ulturen komt nog dit element voor de prakt ij kexperimenten gaven eni g z ic ht op de haalbaarheid van een en ander maar hoe b sociocultureel bewustzijn zat het met de wenselij khe i d de vraag naa r het onderwijs is erop gericht dat de leer priorite i ten kwam scherper in bee ld tijdens het lingen 6 1 begrijpen dat verschillen in taalgebruik we r k aan een ontwerpprogramma voor voort v aak sa menha ng en m et so ci al e e n cu l gezette ba sis vorming voor 12 tot 15 a turele verschillen en leren open te 16 j ari gen de overheid had de slo verzocht staan voor gewoonten en opvattingen een totaa l beeld te ontwerpen van de mogel ij ke van men s en u i t een and er taa l gebied i nhoud van voo rtgezet basisonderw i js zoa l s dat beschreven i s i n het ontwerp van de ont dit zijn alle globale leerplan formuleringen van w i kke l ingswet voo rtgezet onderw ij s in 1985 een geheel andere orde dan de concrete lesi we rd i n een groot aantal vakproje cten gewerkt deeen die eerder genoemd werden de bedoe aan een schets van zogenaamde inhoudsel e ling is dat scholen hierbinnen allerlei program menten in het mvt ontwerp werden deze matische varianten kunnen uitwerken met hun elementen in zes groepen ingedee l d waarvan eigen prioriteiten in het uitwerken van nieuwe er hier twee relevant z ijn deze hebben betrek ideeen onderscheidt het project nu vijf richtin ki ng op t a a l beschouw i ng en op de kenn is ma gen maleville radstake 1986 hoofdstuk 5 ki ng m et vreemde c u ltu ren het resultaat van als keuzevoorbereiding hoog in het vaande l het bureauwerk p l us i ntensieve consultat i es van de school staat ligt het voor de hand was a ls volgt labordus tussenhoven veel aandacht te besteden aan het nut van 1985 p 182 het leren van talen de rol van talen in 11 onze samenleving mate het geval het i s vaak eerder ref lectie op als de school sterk de nadruk wil leggen op wat j e zou kunnen gaan leren vrijwe l alle verbetering van studievaardigheid ligt het bestaande taa l beschouwingsexper i menten in voor de hand een koppeling te maken tus de mvt sector bere iden voor op de worste li ng sen vaklessen studielessen en taalbewust met het nieuwe proberen d rempe l verl agend te zijnselementen als het systeemkarakter werken van talen en het functioneren van taal in in het verlengde daarvan de moedertaaldocent communicatieve situaties kan z i ch vanuit het perspectief van de mvt als sociale bewustwording en politiek docent de l uxe perm i tteren van m ee r aan maatschappelijke vorming als belangrijke dacht voo r taalbeschouwing als culture l e vor fundamenten van het onderwijsprogramma ming de mvt curri cu l a staan onder grote worden beschouwd kan veel aandacht druk al l een s trikt fun ct i onel e taa l beschouwing worden besteed aan de sociale status van heeft enige kans van slagen in de prakt ijk van talen en taalgebruik en de principiele gelijk vernieuw i ng waardigheid van linguistische systemen die overigens steeds toenemende tij ds het element de esthetische lading van taal druk is naa st meer idee l e mot i even voor vee l sluit vooral aan bij kunstzinnige vorming in docenten een belang rijke dr ij fveer om te zoe de school ken naar meer samenwerk i ng en afstemming de interculturele kwaliteit van het onder in alle taalonderwijs op school raakpunten wijs op een bepaalde school kan een zijn er zeer vel e samenhangende leerl i ng doorslaggevend criterium zijn om veel aan activite i ten d i e z i ch vanu it hee l versch ill ende dacht aan allochtone talen te besteden al pe rspe c tieven r i chten op globaa l deze l fde on lochtone leerlingen kunnen dan als deskun de r we r pen zouden kunnen l e i den tot verd i e digen bij uitstek fungeren en het respect p i ng van i nzicht een bepe rkt herha li ngseffec t van autochtone klasgenoten verwerven is daarbij onvermijdelijk maar dat geeft niets door hun voorsprong als tweetaligen ik denk h i erb ij voora l aan onderwerpen in de sfeer van wat speelt e r a ll emaal een rol als overlap en samenwerkin g mensen c ommuni c eren tussen moede rtaal en mvt onderwij s het zou ook n i et zo sle c ht zijn a l s taa l do c en ten op een schoo l met e l kaar i n ge s prek ko op het eerste gezicht lijkt er een flinke overlap men ove r grammatica de eeuwi ge b ron van te bestaan tussen de terreinen van respectie verwarring voor l eerlingen zowel i n de velijk moedertaal en mvt lessen zeker als moedertaa l als in de mvt we re l d z i jn genuan men alleen kennis neemt van globaal geformu cee rde d isc u ssi es aan de gang over vragen leerde doelen of inhouden is bijvoorbeeld ka als wat van welke grammati c a onde rde l en rakteristieken van taalgebruik niet een legitie voor we lk doe l voor welke leer li ngen in de me inhoud voor elke taaldocent als men mvt sector zoekt men naar een pragmatisch echter wat nauwkeuriger de experimentele minimum aan te exp li citeren taalrege l s ten be praktijk beschouwt lijkt er toch eerder sprake hoeve van e i gen n i euwe taa l produkt i e de ver te zijn van schijnbare overlap dan wordt in warr i ng bij l eerlingen zou alleen al gereduceerd zicht in structuurverschijnselen toch sterk ge kunnen worden door op een s c hool een termi koppeld aan verschillen tussen vreemde talen no l ogie te hante r en d i t l ij kt een afgezaagd of inzicht in communicatie onmiddellijk ver voorbeeld maar gebeurt veel m i nder dan u bonden met de specifieke beperkingen van de we llic ht denkt beginnende vreemde taalleerder kortom refl ect i e op f i ction e le teksten i s in de beg i n j a vaak gaat het wel over dezelfde onderwerpen r en van het mvt ond e rw ijs e e n verwaar l oosde als in de moedertaalles maar bekeken vanuit acti v i te i t ofschoon d e bel ang s te l l i ng hie r voor een ander perspectief behandeld vanuit een voora l i n k r ingen van leraren du its re c ente li jk andere invalshoek l ijkt toe te nemen zi e bi j voorbeeld kast het startpunt voor veel taalbeschouwing in 1985 er wordt wel veel jeugdliteratuur gele het moedertaalonderwijs is de eigen taalpro zen in mvt lessen maa r er gebeurt we i nig duktie van de leerling het is reflectie op wat mee ook de aanpak van literatuuronderw ij s in je al doet of kunt in het mvt onderwijs is dat de bovenbouw havo vwo l eent z ic h tot vee l zeker in de aanvangsfase in veel mindere i nten s ievere same n werk i ng dan nu vee l a l het 12 geva l i s de teneur van deze voorbeelden is du i de li jk ofschoon studie en literatuuronderzoek over overl ap en samenwerk i ng vooralsnog ontbre ken l iggen er aller l ei mogel i jkheden om op schoo l tot doe l ger i chte samenwe r king te ko men een handicap is dat er n i et veel kant en klaar lesmater i aa l beschikbaar i s het genoem de slo pakket vreemde ta l en hoezo vreemd komt i n herziene vorm besch i kbaar i n het na j aar van 1986 omgekeerd liggen er waa r schij n li jk betere moge l ij kheden voor moede r taa l onderw i js zijn meer mater i a l en ontwikke l d waarop aanvullingen vanuit mvt perspecti ef gemaakt kunnen worden voor l opig blijft inten s ieve s amenwerk i ng toekomstmuziek het is te hopen dat onderzoeke r s en practici zich i n de toekomst meer w i llen buigen over wat i n het onderwij s samen aangepakt kan worden literatuur noten a plin t r w e a in trod uction to language hodder 1 het projec t mvt voor 12 16 jari g en 3519 and stoughton 198 1 w ord t sind s 1982 uitg evoerd in sectie 2 van de bull oc k a lord b ull ock cha i rman a lang u ag e for s lo in 198 5 s t ar t te de tw eed e tranch e d i t arti life report o f the com m i tt ee of lnquiry appo inted k el is vooral een ra ppo r ta g e van e xp eri m e nt eer b y the secre t ary of st ate fo r educa tio n and s cience ervarin g en in 1983 en 1984 hmso 197 5 2 d e p aragra f en d ie vol g en zijn g e basee rd op de el d i ephu is r basis vis ie deel 1 in d e reeks o ri ente 4 in d e r ee k s o rien terend onderw ijs in mod erne ren d ond erwijs i n mod erne v re emd e ta le n en s ched e vreemde talen ge ti t eld lang uag e awareness slo 19 8 3 w at is dat hawk i ns e awa ren ess o f lan g uage an introducti 3 h et voor b eeld ko mt uit ke n n d ey d e a foreign on c a mbr i dg e cup 198 4 language explo ra t ory french german spanish ha wk ins e e d aw aren ess of lan guage series resource b uide and hand bo nk p rince g e o rg e to p ic books for 1 1 14 year olds camb ridge cup cou nt y sc hoo ls u p p er m arlboro m ar yland b e z i g te ve rsch ij nen 1982 ka st b j ug en dlitera tur im kommunikativen 4 d e w erkgroep h eet l an g ua ge aw are ness wor deutsch unterricht lan ge ns che i dt 198 5 k in g party d e g roe p geeft een n ieu w s b ri ef uit k ennedy d e a foreign lang uage expl ora tory d ie te verk r ij g e n is bij ci lt in lo n de n c en tr e f or r esource g uid e and han dbonk uppe r marl boro pri n in formation o n languag e teaching ce g eor ge co u nty s c hoo l ma ry l a nd 1982 5 e en be ke n d ond er z o ek in engela nd waar bi j po si labo rdus i a tu sse n hoven red wat zo uden tieve effec t e n wer d en g eco n sta t ee rd wordt g e ze k rijgen in h e t voo rtgezet basisonderwijs en sc he rappor t e e rd in c ross d a n inves t iga t ion into de slo 198 5 th e effect of a d e l ayed s t ar t i n main forei g n lan m aleville m h r ad s tak e la ng uag e aw areness guages in m odern language june 1 979 w a t is dat e nsch e d e s lo 1986 13