Waarom is een opstel schrijven zo moeilijk?

waarom is een opstel schrijven zo moeilijk de laatste jaren is in de onderwijspraktijk sterk de nadruk gelegd op de mondelinge taalvaardigheid kinderen moeten mondig worden de schriftelijke taalvaardigheid is hierdoor wat in de verdrukking geraakt pas nadat in de jaren 80 uit een paar nederlandse onderzoeksrapporten westhof hoeksma de glopper bleek dat het povertjes gesteld was met de schrijfvaardigheid van 12 en 14 jarigen heeft het schrijfonderwijs weer de belangstelling gekregen waar het recht op heeft het schrijfonderwijs kan inderdaad niet verwaarloosd worden want zowel spreken als schrijven maken deel uit van de communicatieve vaardigheid en beide dragen bij tot mondigheid de manier waarop de schrijfvaardigheid ontwikkelt en gebon den is aan de cognitieve ontwikkeling van het kind zijn nog niet ten gronde onderzocht men weet evenmin precies in welke mate het schrijfonderwijs de ontwikkeling van schrijfvaardigheid beinvloedt een echte schrijfdidactiek ontbreekt immers zodat in de leerkrachtenopleiding maar in beperkte mate aandacht geschonken wordt aan de karakte ristieke aspecten van het schrijfproces doordat een uitgewerkte didactiek ontbreekt bestaat het schrijfonderwijs er dikwijls alleen in dat leerlingen de gelegenheid krijgen tot schrijven zonder dat men goed weet welke processen aan de basis liggen of welke deeldoel stellingen men voorop moet stellen de leerkracht valt hierbij dikwijls terug op de moeilijkheden die hij zelf ervaren heeft bij het schrijven toch zijn de problemen die een volwassene heeft niet dezelfde als die van lagere schoolkinderen kinderen moeten immers nog een ontwikke ling doormaken op talig en op cognitief gebied wat hun mogelijkheden en hun produkten mee zal bepalen bovendien hebben zij nog geen normbesef op tekstniveau en is hun ervaring met teksten en tekstsoorten beperkt volwassenen zijn soms verbaasd over de moeilijkheden die kinderen hebben om een tekst te schrijven die moeilijkheden worden evidenter als men zich bewust is van de verschillen die er bestaan tussen spreken en schrijven schrijven is heel wat meer dan gesproken taal neerschrijven terwijl het informele mondelinge taalgebruik van het lagere schoolkind niet zo opvallend verschilt van dat van een volwassene kan men welp duidelijk een tekst van een kind van die van een volwassene onderkennen zie voorbeeld 1 er moet dus een groot verschil bestaan tussen spreken en schrijven dat moeilijkheden veroorzaakt voor het kind vonk 1987 17de ig nr 3 1 31 als het van de ene code naar de andere moet overschakelen een expliciet bewustzijn van die verschillen kan ideeen geven om leerlingen te helpen vanuit dat bewustzijn kan men immers strategieen ontwikkelen die schrijfbevorderend zijn voorbeeld 1 jseinco ect cxr de bus aonrm m wie zi j n wii mam e aft1111 weinig 8 variatie 1 0in 9redocv 9 4x1a in werkwoordkeuze tv e inn h de twlapalia444441 cxcol t cw y7 roxxbte lje beql mp veel temporele bi jj woorden i 2q atm ott s 10 2w rybotw c cle xze n vn tin nut en functie van geschreven taal kinderen ontdekken moeilijk de noodzaak van geschreven teksten en de functies ervan omdat ze niet aan hun erva ringen en behoeften voldoen ze zien niet in waarom ze iets neer moeten schrijven wat ze veel gemakkelijker kunnen vertellen 132 dat is zeker het geval als de leerkracht de tekst niet leest uit interesse voor de informatie maar uitsluitend voor de evaluatie en correctie de leerlingen schrijven dan voor een beoordelaar die alles zoveel beter weet een opdracht als onze schooluitstap of op bezoek in het schoolmuseum heeft voor de participerende leerkracht weinig nieuwswaarde bij zo n opdracht leert het kind niet schrijven integendeel het moet bewijzen dat het iets anders geleerd heeft bv wat er zoal te zien was in het schoolmuseum dergelijke opdrachten zijn natuurlijk wel nuttig in een later stadium als men de leerlingen b v wil leren een verslag te schrijven ze zijn evenwel niet zo geschikt voor beginnende schrijvers omdat ze niet voldoen aan de communicatieve situatie waarin een tekst doorgaans ontstaat afstand in tijd en ruimte informatie overdracht enz bovendien zijn dergelijke opdrachten weinig motiverend schrijven is immers geen doel op zichzelf maar een middel om iets te bereiken kinderen moeten tot schrijven gebracht worden omdat ze iets mee te delen hebben en het nodig vinden om dat in geschreven vorm te doen het is daarom belangrijk dat men aantoont dat teksten nuttig zijn en dat ze een andere functie vervullen dan gesproken taal dat kan o m door erop te wijzen dat ge schreven teksten betrouwbaarder doorgespeeld kunnen worden dan mondelinge teksten men kan b v de leerlingen een verhaaltje door laten vertellen en aantonen dat bij monde linge overdracht veel verandert in tegenstelling tot schriftelijke overdracht men kan hen vertrouwd maken met tv bladen registers gebruiksaanwijzingen enz zelfs kleuters kan men het nut van teksten tonen door expliciet en bewust gebruik te maken van geschreven mate riaal zoals tv bladen kookboeken enz ook al kent men wat er staat uit het hoofd schrijven is een moeizaam proces het stelonderwijs is nog te veel afgestemd op het produkt het nette eindresultaat men wil dikwijls oonder druk van de buitenwacht de leerlingen zo vlug mogelijk tot tekstschrijvers maken bovendien moeten de leerlingen meestal in een relatief korte tijd een afgewerkte tekst schrijven dat is op zijn minst eigenaardig want schrijven is een proces dat ook bij vlotte schrijvers traag en moei zaam verloopt in dat proces moet men verschillende stadia doorlopen en zal men steeds herlezen schrappen verande ren nieuwe ideeen inpassen enz als de leerlingen maar een paar lesuren de tijd krijgen om een afgewerkt produkt af te leveren zal er van die belangrijke tekstherwerking en bewerking weinig terechtkomen 133 de leerlingen moeten inzicht krijgen in hun schrijfproces en situatie de leraar kan hen tonen hoe een tekst tot stand komt door samen met hen een tekst te schrijven en hardop te denken ik schrijf eerst even op wat ik zoal weet over het onder werp hoe begin ik best ik schrijf een paar mogelijkhe den op wat vind ik het best is dat duidelijk genoeg kan ik dat niet beter formuleren er schiet me niets meer te binnen eerst eens herlezen wat ik tot hier al heb dat laat ik beter weg 0 die manier wordt het schrijfproces voor de leerlingen gexpliciteerd leerlingen imiteren die werkwijze vlug als ze zelf moeten schrijven in elk geval wordt hen duidelijk gemaakt dat schrijven een traag proces is waarbij men de tekst steeds herleest en wijzigt het globale schrijfproces is een zware belasting voor het werkgeheugen omdat men met verschillende zaken tegelij kertijd bezig is ideeen zoeken plannen correcte zinnen bouwen juiste woorden kiezen correct spellen enz begin nende schrijvers zijn niet in staat om al die aspecten onder controle te houden naarmate ze meer ervaring krij gen wordt zo n globale taak minder belastend die ervaring krijgen ze door veel te schrijven maar het stelonderwijs kan ook een handje toesteken door een aantal van die aspec ten apart in te oefenen en de leerlingen inzicht te geven in het schrijfproces doordat de globale opdracht gesplitst wordt in een aantal deeltaken kunnen de leerlingen zich gemakkelijker concentreren op die deelaspecten ze moeten zich bijvoorbeeld niet tegelijkertijd bezighouden met ideeen verzamelen en de beste formulering ervan of met de meest geschikte woordkeuze en de spelling van die woor den de routine en het automatisme dat de leerlingen in die deelvaardigheden krijgen maakt een globale taak minder zwaar doordat een aantal zaken gemakkelijker gaan kunnen ze bovendien meer aandacht schenken aan die aspecten die ze nog niet zo goed beheersen enkele van die deelvaardig heden die apart ingeoefend kunnen worden zijn de vol gende een automatisme in het motorische aspect van schrijven is een allereerste vereiste om vlot te schrijven kinde ren die moeite hebben om lettertekens te vormen zullen weinig aandacht kunnen vrijmaken voor inhoud of stijl ze moeten daarom voldoende gelegenheid krijgen om te schrijven de schriftjes voor schoon schrift zijn misschien wel ouderwets maar kunnen met wat aanpassing zeker een belangrijke dienst bewijzen om de meer tech nische vaardigheid onder de knie te krijgen volgens sommigen is plannen heel belangrijk om overbelas ting op te heffen de leerlingen moeten leren los te komen van de conversatiepatronen waarmee ze vertrouwd zijn en waarin een globale planning ontbreekt komen ze niet toe aan een tekstplanning dan ontstaan verhalen 134 in de vorm van en toen en toen voorbeeld 2 0e r on d 4 vk ab of taw clot cryrtzt 1 414hi f nrudckct nul k a3 taltigaisit g ii e 407 ovm oah da ict ax91 49 6 is ce 4 6 tic 1 e r te v irocer ia 31 a ee 6 04 cup 14 1 e fuvercka clo c a t jkii et me tk y flareajt mi he ces 6 te a op lt vd eh da t b l st l t2wia ce o w f cp an caeg moan de 4 y1apta44 u n 9e 4 ao m taktow i 46p gm 1 5 iwcovlar a let eirvkse o en az q ek or u 3de leerjaar een tekstschema opstellen vraagt oefening en begeleiding voor men ertoe overgaat de leerlingen zelf een schema te laten opstellen kan men nagaan hoe zo n schema in bestaande teksten terug te vinden is b v ga na in het verhaal waar je als lezer gaat denken he daar komen moeilijkheden van tot welke bedenking situatie hebben de gebeurtenissen geleid bedenk een onverwacht slot bedenk een inleiding bij het verhaal wat gebeurt er ach tereenvolgens vervolledig het verhaal waarvan de zinnen alinea s door elkaar gegooid zijn de reviseer formuleervaardigheid wordt positief beinvloed door opdrachten waarin zinnen omgebouwd of anders geformu leerd moeten worden een dialoog herschrijven zonder directe rede of v v in een tekst alle zei x wegwerken passief omzetten naar aktief met losse woorden zoveel mogelijk zinnen vormen van een gegeven zin alle mogelijke woordvolgordes noteren afzonderlijke zinnen met elkaar verbinden 135 bij dergelijke opdrachten worden de leerlingen er zich van bewust dat een neergeschreven zin nog vatbaar is voor verandering en verbetering ze krijgen een positieve inge steldheid tot veranderen die de bewerking van hun eigen teksten ten goede komt feedback als men een gesprek voert kent men doorgaans de conversa tiepartner en weet men min of meer waarover die op de hoogte is daardoor kan veel ongezegd blijven is er iets niet duidelijk dan zal de conversatiepartner reageren of onderbreken schrijven daarentegen doet men meestal voor een tamelijk onbekend publiek waarvan het moeilijk is de achtergrond kennis in te schatten daarom moet de schrijver heel expli ciet en gedetailleerd schrijven hij moet a h w de reac ties van de lezer anticiperen en zijn gedachten heel systematisch en consistent houden opdat voor de lezer alles duidelijk zou zijn die publiekgerichtheid is voor een jong kind heel moeilijk omdat het alleen vertrouwd is met de gesproken communica tieve situatie waarin er onmiddellijke feedback is de gebrekkige publiekgevoeligheid is ook gedeeltelijk cogni tief te verklaren jonge kinderen zijn cognitief nog niet in staat om rekening te houden met een lezer ze kunnen de gebeurtenissen alleen beschrijven vanuit hun eigen gezichtspunt en kunnen geen rekening houden met het standpunt van een ander dat egocentrisme is langer merkbaar in geschreven dan in gesproken taal en is er mee de oorzaak van dat heel wat teksten impliciet blijven en hun communicatieve bedoeling missen voorbeeld 3 er was ingesprooke in 1b en alles lag in een romelboel er was iets kapot er was veel gestoole de stikers lagen op de vloer 1ste leerjaar voorbeeld 4 het waaren diefen die gestolen haden en weetje waar ze door gekruipen haden door het raam en op een dag mag de meester er om wat waaren we blij 1ste leerjaar de publiekgevoeligheid kan door aangepast stelonderwijs wel beinvloed worden als voor een geinteresseerd publiek gezorgd wordt dat kan de leerkracht zijn als de opdracht maar zo gekozen is dat ze nieuwswaarde heeft en als die leerkracht zich ook werkelijk geinteresseerd toont voor de inhoud men kan ook klasgenootjes leerlingen van een andere klas of school als lezers aanduiden of teksten publiceren in een krantje er is dan een echt publiek waardoor de leerlingen gestimuleerd zijn om extra hun 136 best te doen bovendien kunnen de leerlingen zich gemakke lijker een beeldvormen van de achtergrondkennis van leef tijdgenoten ze leren in elk geval rekening te houden met een lezer een stap verder gaat men als men leerlingen ook elkaars tekst laat evalueren bij anderen ziet men vlugger fouten of gebreken bovendien breidt de kijk op de wereld zich uit omdat men merkt hoe een ander een onderwerp behandeld heeft dergelijke opdrachten vergen wel voorbereiding en inoefening in bestaande teksten kan men de leerlingen laten aanstippen wat ze minder leuk vonden en hun vragen waarom ze dat vonden men kan in de klas een schrift bijhouden waarin leerlingen neerschrijven welk boek ze gelezen hebben waarom ze het goed of minder goed vonden enz op die manier leren ze reflecteren over een schrijf produkt ze krijgen een kritische houding en door hun commentaar leren ze een metataal zo n evaluatieve taak heeft een positieve invloed op het lezersbewustzijn en helpt de leerlingen bij de interpretatie van de commentaar die de leerkracht op hun teksten geeft de publiekgevoeligheid wordt ook gestimuleerd als men leerlingen met twee of drie een tekst laat schrijven men komt dichter bij een gesproken situatie er is immers onmiddellijke feedback ook het rollenspel kan bevorderend werken om een situatie vanuit een ander perspectief te leren bekijken besluit niettegenstaande een echte schrijfdidactiek voorlopig nog ontbreekt en de ontwikkeling van schrijfvaardigheid voor een deel door rijping wordt bepaald mag men dit leerproces niet gewoon zijn gang laten gaan voor de ont wikkeling van geschreven taal zijn begeleiding en instruc ties onontbeerlijk sommigen hebben wel meer aanleg maar iedereen kan leren schrijven als het maar geleerd wordt vanuit de verschillen tussen gesproken en geschreven taal kan men een aantal strategieen ontwikkelen die schrijfbe vorderend kunnen werken die strategieen kunnen pas resul taten opleveren als er een gunstig schrijfklimaat gecreeerd wordt zonder schrijfdruk of sancties en met een geinteres seerde lezer marie anne baert nederlandse taalkunde r u g blandijn berg 2 9000 gent 1 37