Waarom, wat voor, hoe? Drie vragen betreffende vernieuwing van het voortgezet moedertaalonderwijs

piet hein van de ve n waarom wat voor hoe drie vragen betreffende vernieuwin g mavo havo vwo van het voo rtgezet moedertaalonderwijs von conferentie 1982 ontwikkelingen in het moedertaalonderwijs aan de hand van praktijkvoorbeelden stroom 3 mavo havo vwo informanten sectie nederlands van het isala college in silvolde piet hein van de ven de auteur van het volgende artikel las de summiere informatie in de conferentiefolder thematisch taalonderwijs geen schoolboeken maar eigen mate riaal leerlingen verder brengen met de bekende vaardigheden terugkoppelen naar de sa menleving een redelijk harmonisch samenwerkende sectie dit riep wat vragen bij hem op vragen die achteraf terug te brengen zijn tot drie hoofd vragen wat voor taalonderwijs geven ze waarom kiezen ze voor dat taalonderwijs hoe slagen ze erin hun ideeen in praktijk te brengen tijdens de conferentie bleken deze vragen in diverse variaties ook bij anderen te leven en kwamen eventuele antwoorden naar voren deze drie vragen maar dan niet alleen toegespitst op het lsala college helpen de auteur zijn conferentie ervaringen en nabeschouwing wat te ordenen in de derde paragraaf gaat hij dan ook in op het waar om wat voor en hoe van vernieuwing van het moedertaalonderwijs daaraan vooraf geeft hij een korte weergave van stroom 3 niet bedoeld als objectief en volledig verslag maar meer om de lezers duidelijk te maken naar aanleiding waarvan hij zijn opmerkingen maakt in een vierde laatste paragraaf volgt een summier oordeel over de conferentie weergave van stroom 3 tot het volgende patroon de deelnemers kwa me n verwachtingen van deelnemer s in het algemeen om ideeen op te doen om de eerste ochtend bespraken we onze verwach geinspireerd te worden om e rvarin gen te ver tingen zoals dat hoort eerst in subgroepjes daar gelijkei na plenair inventariseren en ordenen we kwamen om in het bijzonder van de isalasectie te we 17 ten te komen wat voor lesmateriaal ze gebrui vraagt ze zich af of de verschillende vaardighe ken hoe het aandeel van de leerlingen in de den bezien over een langere periode wel vol opzet van lessen en lesmateriaal is in hoeverre doende aan bod komen de evaluatiegesprekken hun thematisch werken vakkenoverstijgend is kunnen leiden tot gaan kiezen van andere the hoe ze hun vernieuwing voor elkaar krijgen ma s of tot andere uitwerking van gehandhaafde aanpak in sectie en team tijdsinvestering thema s op de eerste categorie verwachtingen kom ik in voor het beoordelen van leerlingactiviteiten in mijn slotparagraaf terug aan die binnen de twee het thematisch werken bijvoorbeeld samenstel de groep kon in de conferentie opzet meteen len van documentatiemappen stelt elke docent worden voldaan eigen normen vast gemeenschappelijke normen zijn er voor taalvaardigheden die drie keer per moedertaalonderwijs op het isala jaar in gemeenschappelijke proefwerken worden belangrijkste uitgangspunt is leerlingen de kans getoetst bieden zich te ontwikkelen met behulp van com over die taalvaardigheden vertelt de sectie municatieve vaardigheden omdat dat tevens spreken en luisteren worden geintegreerd er sociale vaardigheden zijn dien je als moedertaal is veel aandacht voor groepswerk voor het inter leraar ook doelen na te streven als sociaal gedrag view vooral vanaf klas 3 de discussie in de bo en kritische houding venbouw het leiden van discussies is onderdeel werken aan communicatie betekent ook bezig van het schoolonderzoek zijn met inhouden en boodschappen bijvoor schrijven in de bovenbouw vwo wordt ge beeld van teksten dit houdt in dat je ook waar werkt met gericht schrijven en wel omdat dat den en normen ter discussie stelt een belangrijke werkvorm implicee rt de sectie hoe werkt nu de isala sectie deze gedachten uit heeft geen tijd gericht schrijven in te voeren in in de praktijk voornamelijk in thematisch on de bovenbouw havo het grote probleem waar derwijs centraal in leerplan en planning staan on de sectie niet uitkomt is hoe help je leerlingen derwerpen zo is er elk leerjaar ruime aandacht die slecht schrijven voor media eerste leerjaar de krant volgende ja lezen in de onderbouw opbouw van klassebi ren roddelbladen reclame nieuws opnieuw de bliotheek verzorgen van leeskring vertellen en krant omroepbestel opiniebladen andere on voorlezen als vormen van boekpromotie werken derwerpen dialect eerste leerjaar indianen met tikker en bumper tweede voedsel derde werken normen vier in de bovenbouw staat een literatuursociolo de historische literaire thema s als vrouwen gische benadering van historische teksten cen in de literatuur waarschijnlijk landbouw in de traal in een thematische ordening verder dienen literatuur vijfde en romantiek zesde leerlingen zes boeken minimaal te lezen per jaar deze onderwerpen worden gekozen op basis van waarbij boekpromotie a la onderbouw kan plaats ingeschatte belangstelling van de leerlingen de vinden leerlingen doen verslag van hun lezen waarde die de docenten eraan hechten en het door invullen van een verwerkingsformulier of maatschappelijk belang van de thema s op zich het schrijven van een korte beoordeling zelf als de sectie het over een thema eens is omgaan met media de sectie besteedt veel wordt dat door een paar leden uitgewerkt mate aandacht aan media onderwijs om zo de maat riaal verzamelen werkvormen voor taalvaardig schappij binnen de school te halen bovendien heden o a kiezen kortom klaarmaken voor leer zijn media sterk aanwezig in de leefwereld van de lingactiviteiten waarbij het doen centraal staat leerlingen aanvankelijk besteedde de sectie aan het vak wordt immers gezien als een praktijk dacht aan wereldbeschouwelijke zaken de laatste vak de thema s en de uitwerking worden regel jaren meer aan taalbeschouwelijke aspecten als matig geevalueerd aan de hand van criteria als feit mening argumentatie connotatie de beviel het de leerlingen voldeden inhoud en wereldbeschouwelijke problematiek komt zo wat werkvormen aan de gestelde doelen waren er indirecter aan de orde leerlingen werden te vaak voldoende mogelijkheden voor het aanleren van geconfronteerd met het feit dat ze nog geen me taalvaardigheden ning over bepaalde zaken hebben de sectie bespreekt het aanleren van taalvaardig het lesmateriaal wordt door de sectie zelf ge heden minder expliciet dan de thema s wel maakt in het begin leidde dat tot een ratjeto e 18 aan stencils nu heeft de sectie orde op zaken ge schreven als onderwijs waarin leraren en leerlin steld stencils van uniform formaat bedoeld voor gen bepalen wat er gaat gebeuren waarin ze hun een losbladig systeem de leerlingen krijgen een planning van tijd tot tijd kunnen bijstellen op ba inhoudsopgave voor het hele jaar alsmede een sis van de ervaringen jaarprogramma met name over de plaats van andere aspecten zijn bijvoorbeeld toetsen en de zwaarte van de onderdelen ervan in hoe evalueer je samen met je leerlingen als je de beoordeling het materiaal wordt geleidelijk cijfers moet geven dan moet je leerlingen duide uitgedeeld zodat er mogelijkheden blijven voor lijk maken dat hooguit produkten daarvoor be aanpassing aan actualiteiten oordeeld kunnen worden maar dat je voor be tot zover de opmerkingen van de sectie over di langrijker zaken als processen niet over goede be verse vaardigheden de sectie beoogde overigens oordelingstechnieken beschikt e geen volledigheid in open onderwijs bots je ook op het pro bleem van de gevaarlijke onderwerpen maat discussies schappelijk relevante thema s of weer anders be de gegeven informatie en het uitgedeelde lesma zien indoctrinatie gesteld werd dat juist derge teriaal leverden nogal wat gespreksstof op een lijke thema s waarde voor leerlingen hebben niet korte samenvatting daarvan in het minst omdat er waarden in aan de orde ko de sectie werkt niet met officiele maar eigenlijk men maar alleen al het aan de orde stellen kan met eigen schoolboeken het maken van die boe botsen met de waardenorientatie van ouders ken vergt veel tijd de vraag werd gesteld of het leerlingen en collega s verschil tussen bestaande en eigen boeken groot in de stroom was er een duidelijke eensgezind genoeg is om die tijdsinvestering te kunnen ver heid je bent in je onderwijs altijd met waarden antwoorden je kunt die tijd immers niet meer in bezig dan beter expliciet dan impliciet bijvoorbeeld leerlingbegeleiding stoppen er kwamen nog andere gesprekspunten naar vo de isala sectie verdedigde met instemming van an ren literatuurgeschiedenis fictie en maatschap deren als volgt het maken van eigen materiaal pij lezen moet e d omdat echter het conferen als je wil werken rond voor leerlingen belangrijke tievervolg zich voornamelijk afspeelde rond the thema s als je activiteiten plant die veel doen matisch onderwijs ga ik op deze punten maar impliceren dan heb je weinig aan bestaande boe niet verder in ken zelfs als zo n ideale methode bestond dan nog heeft het maken van eigen materiaal de vol werken in subgroepe n gende voordelen de discussie mondde uit in de beslissing verder te wat je zelf maakt daar sta je achter dat breng werken tijdens de tweede dag in vier subgroepen je met meer enthousiasme rond de onderwerpen vragen je blijft actueel 1 wat is thematisch werken je blijft nadenken wat wil ik nu precies met 2 kun je leerlingen thematisch werken systema deze tekst wat wil ik mijn leerlingen bijbrengen tisch leren je levert je niet over aan iemand die dat al voor 3 hoe ontwikkelen we een leerplan spreken luis je heeft gedaan teren rekening houdend met inhouden waar doordat de sectie zelf het materiaal maakt wor den systematische opbouw e d den de thema s in feite door de sectie gekozen 4 welke strategieen zijn er voor vernieuwing bin als nadeel van het kiezen van thema s door leer nen de sectie lingen heeft de sectie in het verleden ervaren omdat ze zeer zeker ook voor anderen van be de klassen zijn vaak erg heterogeen in hun lang zijn noem ik enkele overwegingen en con keuzes als ze al tot kiezen komen wan t clusies uit de subgroepen 2 en 4 leerlingen kunnen eigenlijk niet kiezen ze hebben wel interesses maar overzien niet de subgroe p 2 formuleerde allereerst een paar voor voorwaarden waaraan een thema moet voldoen onderstellingen voor de conferentiegangers bleken deze twee za thematisch werken veronderstelt bij de leerlin ken aspecten van een algemeen probleem hoe gen een aantal vaardigheden kom je binnen een gesloten onderwijssysteem deze thematische vaardigheden zijn sta psg e tot vormen van open onderwijs dat werd om wijs systematisch aan te leren en 19 zo schep je een kader voor leerplanontwikke invloed krijgen op het benoemingsbeleid of al ling bestaande invloed zien te vergroten een belang een te open start werkt remmend op daadwer rijke factor in het ontstaan van de isalafiomoge kelijke vernieuwing niteit de groep ging daarna over tot een eerste analyse de sectieleider onder druk zetten wijzen op van thematisch werken in thematische vaardighe het niet nakomen van afspraken hem dwingen den leerlingen moeten tot ingrijpen een thema kunnen kiezen verwanten buiten de sectie zoeken bij thema een onderzoeksvraag kunnen stellen tisch werken gaan samenwerken met collega s van een eindprodukt eindprestatie kunnen bepa andere vakken len leerlingen mobiliseren bij mevrouw x doen ze leerinhouden kunnen verzamelen en selecte dat en dat dat willen wij ook wel meneer om ren maar een voorzichtig niveau aan te geven werkvormen onderzoeksactiviteiten kunnen met gelijkgezinden les gaan geven in parallel bedenken klassen materiaal kunnen verwerken kunnen plannen eventueel die planning kun terugblik nen bijstellen terugblikkend ontdekte ik dat we voortdurend zelf kunnen beoordelen hebben zitten praten over hoe we thematisch on als algemeen doel voor thematisch werken for derwijs aan kunnen pakken wat thematisch on muleerde deze groep het problematiseren van de derwijs is aan de keuze voor thematisch onder wereld wijs gaan echter tenminste twee nauwelijks aan de poging een systematisch leerplannetje thema de orde gestelde vragen vooraf tisch werken op te zetten mislukte alle thema 1 waarom wil ik mijn onderwijs veranderen op tische vaardigheden hangen nauw samen de keu welke punten wat voor alternatieven heb ik ze voor een eindprodukt wordt al meebepaald 2 is thematisch onderwijs een goed alternatief door de onderzoeksvraag enz in de volgende paragraaf probeer ik wat antwoor de discussie naar aanleiding van dit groepsresul den op deze vragen te vinden erg afdoende taat leverde een unanieme conclusie op hier zit vind ik ze zelf nog niet een witte plek in onze didactiekkennis we weten er is nog een derde vraag die wel nadrukkelijk hier veel te weinig van hoe eer je leerlingen the aan de orde kwam matisch te werken dit lijkt geen vakspecifiek 3 hoe krijg ik mijn sectie op het vernieuwings probleem bestaat er vanuit andere vakken litera pad tuur over de stroomgangers gaven duidelijk antwoord op deze vraag toch zou ik daar graag nog wat aan subgroep 4 formuleerde als centraal probleem toe willen voegen in de volgende paragraaf hoe komt het dat vernieuwingen steeds verzan den via rollenspelen sectieberaad kwam de drie vragen groep erachter dat tenminste de volgende oorza een paar niet afdoende antwoorde n ken aanwezig waren het willen vermijden van conflicten begrip hebben voor elkaars persoon waarom ander moedertaalonderwijs lijke problemen een door de praktijk gelegiti dat er bij de deelnemers onvrede bestaat over meerde vrijblijvendheid ten opzichte van gemaak hun moedertaalonderwijs dat ze wel ander on te afspraken derwijs willen geven dat lijkt me wel duidelijk in een hersenhoos werden mogelijke strategieen we bleven tijdens de conferentie echter steken in bedacht het vermelden van onvrede symptomen directe het gebruik van correct geweld jij houdt je of indirecte uitingen van gevoelens van onbeha aan jouw deel van de afspraken maar je vult niet gen bij leraren en of leerlingen betreffende de de gaten op die ontstaan doordat anderen het er concrete onderwijsleersituatie bij laten zitten je neemt geen genoegen met een bijvoorbeeld mijn leerlingen vinden mijn lessen schoolwerkplan waar te weinig van jouw gading saai ik heb zelf geen voldoening van mijn les in zit sen het programma van mijn sectie is al vijftie n 20 jaar oud verwoordde in het begin zochten we ons heil het lijkt me goed dit soort uitingen te verzame in moderne methodes die nieuwe ontwikke len daarna moeten we ze wel analyseren zoeken lingen beloofden fraaie voorwoorden met allerlei naar oorzaken naar verklaringen van die onvrede nieuwe kreten zoals boven zoals in taalwerk of verklaringen waarbij onderwijsopvattingen van le tussen de regels maar in de praktijk bleek toch raren en leerlingen worden gerelateerd aan hun weinig van de vernieuwingen de meeste school respectievelijke verwachtingen en aan de actuele boekjes zitten o i slecht in elkaar mooi uitge onderwijsleersituatie waarom vinden ze mijn les dachte systemen voor bijvoorbeeld tekstverklaren sen saai wat kan ik daaraan doen strookt die blijken in de praktijk niet te werken omdat ze te eventuele oplossing met mijn opvattingen over abstract zijn of te ingewikkeld taal onderwijs deze analyse van symptomen en wat je dan overhoudt zijn een paar teksten die de toetsing van mogelijke oplossingen aan je on soms uitblinken door onbenulligheid en vrijblij derwijsopvattingen lijken me van groot belang vendheid opdrachten die te maken hebben met het is mezelf al meer dan eens overkomen dat ik informatieverwerken zijn vaak ongestructureerd het met collega s eens was op het niveau van de of hebben te weinig oefenmateriaal misschien symptomen maar dat er duidelijke verschillen komt dit alles door het feit dat schoolboeken een bleken bij het analyseren van de oorzaken van commercieel produkt zijn waar zoveel mogelijk eensgezindheid ten aanzien van voorgestelde op gebruikers iets in moeten kunnen vinden lossingen was al helemaal geen sprake bij de literatuurmethodes hetzelfde ofwel histo dit waarom van de onvrede kwam niet aan bod risch ofwel structuralistisch of zogenaamd thema niet zo verwonderlijk leraren die willen vernieu tisch maar meestal een afknapper voor de leerlin wen hebben haast morgen zijn er weer zeven les gen en voor de docent die er mee moet wer sen waar je meer voldoening van wilt hebben die ken niet zo saai mogen zijn de praktijk van alledag het zal na dit citaat wel duidelijk zijn waarom de vraagt om snelle oplossingen gunt je geen tijd isala sectie kiest voor eigen materiaal voor grondige analyse het levert je wel alleen maar noodoplossingen op ik herken veel van mijn opvattingen in dergelijke omdat dit waarom zo weinig aan de orde reacties zelf heb ik ook de indruk dat er een kwam heb ik zowel iemand van de isala sectie als heel andere wind door het voortgezet moeder een paar willekeurige deelnemers na de confe taalonderwijs moet gaan waaien als ik tenminste rentie aangeschreven vragend naar hun waarom afga op wat er aan schoolboeken in omloop is en de reacties lijken erg op elkaar in allerlei varian er de verspreidingscijfers van bekijk dan zie ik ten geformuleerd houden ze in ander taal on een eenzijdig en somber beeld9 eenzijdig omdat derwijs moe t deze boeken bijna allemaal slechts een soort omdat onderwijs moet bijdragen aan de eman taal onderwijsopvatting weerspiegelen somber cipatie van de leerlingen leerlingen bewust en omdat ik het met die opvatting niet eens ben kritisch moet maken omdat in onderwijs ook so ter verduidelijking van deze uitspraak gebruik ik ciale en emotionele aspecten tot hun recht moe een overzichtelijke schets van onderwijsopvattin ten komen omdat onderwijs leerlingen moet gen van evenwijn en koopmans 10 zij schetsen brengen tot solidariteit met elkaar en met de ont vier typen visies op onderwijs geven van elke vi rechten en zwakkeren sie beknopt een historische achtergrond en noe omdat taalonderwijs communicatie onderwijs men kenmerkende onderwijsaspecten doelstel is meer een kwestie van doen dan van weten lingen inhouden e d ze onderscheiden zo ik omdat in taalonderwijs inhouden aan de orde beperk me tot een zeer beknopte karakteristiek moeten komen die van belang zijn voor de leer de wetenschaps of vakgerichte visie over lingen die uitlokken tot kritische stellingname dracht van de bestaande wetenschappelijke ken omdat taalonderwijs vanzelfsprekend vakken nis en vaardigheden aan elke nieuwe generatie overstijgend is de deskundigheid en de verantwoordelijkheid duidelijk is dat met dergelijke opvattingen over daarvoor berust bij de docent die in de eerste onderwijs en zo n visie op taalonderwijs niet te plaats over vakinhoudelijke kennis dient te be werken valt met de gangbare onderwijsbepalende schikken schoolboeken zoals de isala neerlandicus het de beroepsgerichte visie de nadruk valt op d e 21 overdracht van kennis en vaardigheden die nodig of in herdrukken van oude methoden zie ik even zijn voor een toekomstige beroepsuitoefening de eens als niks meer of minder dan vertaling van docent is de deskundige die met behulp van een vakwetenschappelijke inzichten waarom een analyse van beroepstaken de leerdoelen vaststelt leerling dat moet weten treffend in dit verband zijn onderwijs inricht en de vorderingen van de is de volgende opmerking van een van mijn brief leerlingen beoordeelt schrijvers in opbouw 3 staat ergens een stukje de eer inggerichte visie onderwijs dat zoveel over de functie van taal als middel etc het is mogelijk is afgestemd op de ervaringswereld en belachelijk om dat klassikaal te behandelen dat de behoeften van de leerlingen naast intellectue heeft geen enkele waarde tenzij de leerlingen zelf le ontwikkeling zijn sociale en emotionele vor tot die conclusies komen ming van belang het gaat vooral om leren door met een beetje goede wil zou je taalbeheersings te doen waarbij de docent begeleidt en leerlingen methodes als taaldaden en ter informatie en in planning en evaluatie betrokken zijn overeenkomstige passages in andere boeken de maatschappijkritische visie niet het vakge niet alleen kunnen zien als derivaat van vakwe bied maar maatschappelijke problemen zijn in de tenschap je kunt ze ook plaatsen in een beroeps eerste plaats bepalend voor te leren kennis en gerichte visie als je als beroep ziet de burger die vaardigheden leren in zelfverantwoordelijke in de maatschappij zijn informatie dient te ver groepen werk discussie en projectgroepen strekken en te verwerven zonder zich over de wordt sterk gestimuleerd docenten en leerlingen inhouden ervan al te druk te hoeven maken delen beoordelingsverantwoordelijkheid het is duidelijk dat je met opvattingen als die van evenwijn en koopmans merken op dat het of of de conferentiegangers waarin leerlinggerichte en karakter van deze visie vaak tot vruchteloze dis maatschappijkritische visies te onderscheiden cussies leidt ze pleiten voor een en en opvatting zijn in de tegenoverliggende windstreek 4 dient waarbij binnen een leerplan plaats is voor ver te zitten de vraag is wat voor taalonderwijs daar schillende gezichtspunten dat lijkt me dan wel nu bij past een weinig consistent leerplan te zijn ik denk dat voor taalonderwijs het bekende thematisch curso wat voor taalonderwijs dan thematisch risch zo n enen opvatting vertegenwoordigt zowel de isala sectie als veel conferentiegangers daarover later meer zien thematisch onderwijs wel zitten eigenlijk is als ik nu deze opvattingen uitzet als een wind daarmee nog niet zoveel gezegd of ik zou dit roos als bewijs moeten beschouwen voor mijn idee dat op het niveau van de onvrede symptomen eensge wet vakgericht zindheid redelijk snel te bereiken valt 1 2 thematisch onderwijs is een term die nogal wisse beroepsgericht leerlinggericht lende en elkaar soms gedeeltelijk overlappende 3 4 inhouden blijkt te bezitten als ik afga op door maatschappijkritisch diverse deelnemers gegeven voorbeelden dan be strijken die met elkaar tenminste de windstreken en dan de windstreken 1 4 onderscheid dan denk 2 en 4 thematisch literatuuronderwijs naar mijn ik dat de huidige schoolboeken vooral in wind idee windstreek 2 misschien wel 1 en 2 lijkt me streek 1 zitten de wereld van schrijvenderwijs wat anders dan thematisch onderwijs rond bij lodewick en knuvelder paarse drop opbouw voorbeeld homoseksualiteit waarin zowel leer en functioneel nederlands is er een waar eerbie linggerichte als maatschappijkritische doelen kun dig wordt vastgehouden aan literatuur en lite nen worden beoogd raire theorie spelling idioom woordenschat en in de wat verwarrende gesprekken over thema grammatica dit alles dan als derivaat van tradi tisch onderwijs bleken een vijftal constanten tionele vakwetenschap formeel correct taalge steeds terugkerende punten bruik staat hoog in het vaandel van de allesweten 1 de tegenstelling tussen open en gesloten the de en bepalende docent zoals deze impliciet in matisch werken genoemde boeken figureert de aandacht voor 2 de vraag of je nu wel of niet schoolboeken of moderne linguistische verworvenheden in een eigen materiaal hanteert paar nieuwe methoden bijvoorbeeld taalboek 3 het probleem hoe het beste met thematisc h 22 onderwijs kan worden gestart meteen zo meebrengen in beginsel geaccepteerd worden ideaal mogelijk of voorzichtig in kleine stap dat impliceert voor ons dat het onderwijs kinde jes ren de gelegenheid moet geven zichzelf te worden 4 de vraag hoe je leerlingen thematisch werken in menselijke relaties te groeien in en aan hun kunt leren omgeving teneinde zin en betekenis aan hun 5 de problematische relatie tussen thematisch en eigen bestaan te kunnen geven onder emancipa cursorisch onderwijs tie verstaan we tevens de bevrijding van het indi kenschetsend voor de onduidelijkheid over the vidu van maatschappelijke economische psycho matisch onderwijs lijkt me dat de eerste drie logische en pedagogische processen die het on punten eigenlijk niet specifiek thematisch onder mondig en daarmee onder de duim houden wijs betreffen het zijn punten van algemeen on emancipatie is voor ons dus meer dan alleen het derwijskundiger aard opheffen van vormen van discriminatie van on voor ik op deze punten nader inga eerst een al derdrukking of van achterstelling het omvat ook gemene opmerking ik zie thematisch onderwijs het proces van maatschappelijke en persoonlijke eerst en vooral als een vorm van onderwijsorgani bewustwording het doel van emancipatie is dat satie een manier van lesplanning voor mij is the ieder individu zich verantwoordelijk weet en matisch onderwijs niet goed of slecht ik accep voelt voor eigen handelingsinitiatieven en verant teer of verwerp de inhouden die via thematisch woordelijkheid wil dragen voor eigen en ander werk aan de orde komen de doelen die worden mans welzijn nagestreefd ik vraag me wel af of daarbij de the de inaaischappijkritische emancipatie lijkt me matische werkvorm de meeste geschikte is uitgedrukt door van calcar en sturm1 3 eman cipatorisch onderwijs houdt voor ons in dat we ad 1 de eigen identiteit van de onderdrukte klassen er tijdens de conferentie bleken veel deelnemers kennen uitgaan van hun normen en waarden uiteindelijk wel een zo open mogelijk thematisch orientatie vervolgens dat we hen helpen deze onderwijs te willen voor mij is dat nog niet zo identiteit te ontwikkelen dat zij zichzelf midde zonneklaar als je concludeert dat je onderwijs len verschaffen om aan hun onderdrukking een meer leerlinggericht moet zijn zich moet afspe eind te maken en een identiteit te ontwikkelen len rond voor leerlingen belangrijke onderwer die niet meer negatief bepaald is door de heer pen afgestemd moet zijn op hun wensen etc sende klassen dit soort onderwijs vraagt om ver dan kun je best kiezen voor een open thematisch strekkende vera nderingen in de huidige maat onderwijs ik vraag me af of een maatschappij schappelijke verhoudingen wij kunnen die niet kritische visie niet om een meer gesloten vorm afdwingen de onderdrukten moeten die verande vraagt er is namelijk een criterium waaraan the ringen zelf teweeg brengen wel kunnen we stre ma s nadrukkelijk moeten voldoen een maat ven naar een onderwijs dat mensen middelen aan schappelijk probleem betreffen het is maar de reikt om zichzelf te leren kennen en te ontwik vraag of je in een open vorm met veel inbreng van kelen niet enkel als individuen maar ook en de leerlingen dat criterium kunt laten gelden voora l als leden van een onderdrukte klasse want ik realiseer me ten volle dat ik nu redeneer van het gaat ons in dezen niet om de verandering van uit een of of benadering of leerlinggericht of de positie van individuen alleen daarvoor heeft maatschappijkritisch de opvattingen van de con de maatschappij zelf altijd al zorg gehad maar ferentiegangers droegen het etiket emancipato van hele groepen of klassen dat is ons doel risch die laatste term wordt echter ook weer op mij lijkt het verschil tussen beide visies juist in diverse wijzen ingevuld ik heb daarbij het gevoel deze laatste zin van van calcar en sturm te zijn dat er in die invullingen twee trends te onder aangegeven het verschil namelijk tussen een op scheiden zijn die mogelijk overeenkomen met individuen gerichte of op groepen gerichte eman leerlinggericht tegenover maatschappijkritisch cipatie voor mijn gevoel kun je met leerling de leer inggerichte emancipatie lijkt mij goed gericht onderwijs hooguit die individuele emanci verwoord in het raamplan voor taalonderwijs patie nastreven voor op groepen gerichte emanci van morgen emancipatorisch onderwijs patie lijkt me maatschappijkritisch onderwijs no houdt voor ons in dat de waarden de normen en dig helemaal zeker van mijn zaak ben ik niet het taalgebruik die kinderen uit hun thuissituatie een en ander zou eens grondig onderzocht moe 23 ten worden een te open start roept een groot risico van mis in het kort als je onderwijs wilt geven met eman lukken op waardoor de weerstanden van colle cipatoire doelen dan dien je onderwijs te geven ga s en van leerlingen worden versterkt in windstreek 4 afhankelijk van je invulling van in een overwegend door anderen bepaald onder de term emancipatorisch zul je meer neigen naar wijs moet je niet zomaar ineens van leerlingen leerlinggericht of naar maatschappijkritisch on verwachten dat ze de verantwoordelijkheid voor derwijs als je dat onderwijs thematisch wilt in onderwijsactiviteiten pardoes kunnen en willen richten en dat lijkt me gewenst zit je in het dragen maatschappijkritische geval met een dilemma zo ik deel met anderen de ervaring dat leerlingen als dat wordt verwoord in de standpuntennota dan snel leraar vervangend ander gezag gaan zoe van de von over thematisch onderwijs 14 daar is ken bijvoorbeeld dat van een van de dominante sprake van een spanningsveld tussen leerinhouden medeleerlingen gekozen op basis van een analyse van maatschap pelijke verhoudingen en die ingebracht worden ad 4 door leerlingen vanuit hun ervaringen ideeen die laatste overweging brengt me dan bij de problemen e d bij thematisch onderwijs streef je uiterst belangrijke vraag kun je leerlingen syste volgens de standpuntennota naar een synthese matisch leren thematisch te werken een sub tussen beiden ik denk dat dat er in de praktijk groepje van stroom 3 kwam er niet uit de hele op neerkomt dat je nu eens meer in de ene dan stroom constateerde hier een witte plek in onze weer meer in de andere richting zult kiezen je didactiek15 ik kan die systematiek nu ook niet neemt in de keuze tussen open en gesloten steeds leveren maar vraag me nu wel af of die systema een wat andere positie in waarschijnlijk onder in tiek er wel moet zijn de klacht van thematisch vloed van toevallige omstandigheden zoals actue werkende leraren brievenschrijvers de leerlin le gebeurtenissen gen vonden het leuk maar hebben het gevoel dat thematisch onderwijs op zichzelf open of ge ze niks leren schetst een onvermogen van leerling sloten staat voor mij niet ter discussie h et gaat en leraar om greep te krijgen op het thematische me om de inhouden die ermee worden beoogd leerproces dat sterk afwijken kan van het school als thematische vormgeving alleen maar middel is se en bekende misschien kunnen thematische om vakinhouden te verkopen zoals in thematisch vaardigheden wel niet stapsgewijs worden geoe literatuuronderwijs of zoals in thematisch opge fend ik zie geen kans een vaardigheid als plan zette schoolboeken die onmogelijk uit kunnen ning apart te oefenen los van inhouden en werk gaan van de belang stelling en van mijn specifieke vormen ook speciale aandacht voor planning leerlingen dan heb ik er geen zin in zie ik er het tijdens een thema lijkt me minder gewenst om vernieuwende niet van in dat dat de aandacht van de inhoud afleidt wel zou je bij de evaluatie met meer aandacht ad 2 op planning in kunnen gaan de problemen die mijn keuze tussen schoolboekbepaald onderwijs zich voordeden bespreken de gevolgen van ge of werken met eigen materiaal is nu wel duide maakte keuzen voor de rest van het werk probe lijk ik kies voor het laatste de meeste school ren te onderkennen bekijken of er voor dit on boeken zitten voor mij in de verkeerde hoek de derdeel conclusies te trekken zijn in verband met paar thematische methoden tussen de regels komende activiteiten met andere woorden sys taal vandaag lijken me zeer bruikbaar als tus tematische reflectie op thematisch werken lijkt senstap van vakgericht en schoolboekbepaald on me een belangrijk leermiddel in dezen dan kun derwijs naar thematisch onderwijs met eigen ma je ook steeds per vaardigheid bezien of er leer teriaal maar onbruikbaar als je echt wil gaan wer winst is geboekt vergeleken met vorige thema s 1 e ken met voor jouw leerlingen maatschappelijk re levante thema s ad 5 in taalonderwijs anders bekeken l geeft lentz 7 ad 3 niet alleen een uitvoerige opsomming van thema ook zal nu duidelijk zijn dat ik de mening van tische vaardigheden maar gaat hij ook in op de veel conferentiegangers deel dat een te open start relatie tussen thematische en cursorische activi funest kan zijn i k heb dat zelf ook zo ervaren teiten hij onderscheidt drie mogelijke relaties 24 1 de cursus staat helemaal los van het thema veau het waarom van onderwijs en het micro terecht merkt lentz op dat er dan eigenlijk niveau de situatie in de klas aan het mesoni geen relatie is veau je schoolorganisatie sectie overleg e d 2 de cursus is helemaal geintegreerd in het the wordt blijkbaar minder belang gehecht ten on matisch werken rechte lijkt me 3 de cursus is gedeeltelijk gekoppeld aan het o p je eentje krijg je geen vernieuwing op gang thema het thema werkt motiverend voor de was de teneur in stroom 3 ik zal dat niet tegen cursus thema tekst gebruiken voor bijvoor spreken alleen ben je niet bestand tegen een beeld ontleden of het in de cursus geleerde stortvloed van kritiek en tegenstand van allerlei toepassen in het thema hanteren documenta kanten sectiegenoten ik geef toch geen maat tiecentrum schappijleer dat strookt niet met de examen ik wil hier kort over zijn bij relatie 1 en 3 lijkt eisen ouders leren ze nog wel wat wij kregen me toe dat er vaak binnen thematisch cursorisch vroeger maar de verhalen waar ze nu mee thuis onderwijs sprake zal zijn van een geforceerde po komen andere collega s leer ze eerst maar eens ging om onderwijs in windstreek 4 leerlingge schrijven kan dat bij jou niet wat ordelijker richt maatschappijkritisch te koppelen aan vak schoolleiding blokuren dat past niet in het wetenschap nastrevend onderwijs ik zou ervoor rooster wie betaalt die kopieen zorg jij eerst willen pleiten te streven naar thematisch onder maar eens voor genoeg cijfers wijs dat we daarnaast soms noodgedwongen nou ja vul maar aan nee alleen red je het niet sectie ouders examen soms overtuigd kun je maar ook niet om nog een andere reden kun je al je vakaspecten kwijt in thematisch onderwijs alleen bepalen of jouw leraargedrag wel bijdraagt ook nog traditioneel taalonderwijs verzorgen tot je open emancipatoire doelen zit je niet moeten we niet zo verhullend verwoorden niet toch ongemerkt misschien te sturen te be met een term als thematisch cursorisch niet met palen zijn je antwoorden op vragen je reacties een term als thematisch taalonderwijs ik praat op opmerkingen en gedrag wel in overeenstem liever over thematisch onderwijs waarin leren ming met je doelen door taal erg belangrijk is daarnaast geven we ik heb zelf gemerkt hoe verdraaid moeilijk het is ook nog les in taal of nederlands om van een min of meer leidende rol af te stap tenslotte als ik thematisch onderwijs geef ter pen om minder directief gedrag te gaan vertonen wijl daarin de wind waait uit 4 welke zekerheid zo me dat al gelukt is en ik neem niet aan dat heb ik dan daarmee bij te dragen aan de eman ik de enige zal zijn wie zal je corrigeren als je in cipatie van mijn leerlingen en aan die van nog de fout gaat komen je leerlingen van zo n goede veel meer onderdrukte anderen geen enkele ik huize ik denk dat je hoe dan ook feedback op heb alleen mijn intuitie mijn gevoel mijn over je gedrag zult moeten krijgen en op dat van je tuiging dat dit beter helpt dan traditioneler on leerlingen bijvoorbeeld van een collega die je les derwijs of onderwijs kan bijdragen aan maat sen bijwoont of die met jou samen video opna schappelijke veranderingen is een moeilijk te be men van je lessen bespreekt antwoorden vraag de meningen zijn sterk ver h oe krijg je dat op gang binnen je sectie deeld of thematisch onderwijs tot maatschappe bijvoorbeeld een sectie waarin behalve jij nog lijke verandering kan bijdragen is dus evenmin te niemand van de von heeft gehoord waarin met zeggen ik heb geloof ik nu alleen geen andere individuele collega s nog wel te praten valt maar keus onderzoek hiernaar lijkt me van groot be die in het sectieberaad een gesloten front vor lang men of waarin wel begrip voor jouw ideeen be staat maar je collega s al zo overvoerd zijn door hoe krijg ik mijn sectie op het vernieuwings ander werk door persoonlijke problemen etc pad s waarin jij zit met al je begrip dat je opbrengt voor er heeft zich een stroom subgroep met deze ma de onmacht van anderen terie bezig gehouden logisch gezien het belang constandse en van den heuvel 1 9 doen in een van de zaak eigenlijk wordt er naar mijn idee tweetal artikelen een aantal zinnige suggesties maar weinig aandacht aan besteed in bijvoor zoal s beeld moer in onderwijskundige termen uitge schep ruimte binnen je lessen overleg bijvoor drukt vind je nogal eens wat over het macro ni beeld met je leerlingen hoe je ze klaar kun t 25 stomen voor proefwerken en wat je in de res normatieve weerstanden weerstanden die terende tijd wilt doen voortkomen uit de verschillen in ideologie en beinvloed je sectie maak ze nieuwsgierig naar waardenpatronen in termen van dit artikel wat je uitvoert stel voorzichtige maar kri weerstanden tegen veranderingen die op een an tische vragen betreffende gemaakte afspraken dere opvatting over taal onderwijs gebaseerd vraag ruimte voor een klein eenmalig experi zijn nederlands is geen maatschappijleer er mentje wordt steeds slechter geschreven en van literatuur geef voor een bepaald onderdeel aan waar je weten ze ook niks meer problemen zitten probeer die samen te be machtsweerstanden weerstanden tegen veran spreken oplossingen te bedenken en die dan deringen die de machtspositie van de leraar be te evalueren dreigen de leraar die autonoom is baas in zijn probeer voor een jaar in enkele klassen een klas zijn les zijn vak voorbeeld verzet tegen ander boek gemeenschappelijke proefwerken tegen school probeer voor een bepaald onderdeel een wat werkplannen tegen werkweken etc diepgaander gesprek tot stand te brengen na praktische weerstanden veranderen kost tijd dat ieder sectielid zijn ideeen daarover op pa extra werk maar levert geen financieel voordeel pier heeft gezet op wat zou ik me dus druk maken wat heb ik in de subgroep 4 zie hiervoor zijn hier enkele er voor belang bij dergelijke weerstanden spelen suggesties aan toegevoegd wat ik belangrijk vind te meer als de resultaten van een andere aanpak is dat het niet zomaar om wat ideeen gaat maar niet duidelijk beter zijn of beloven te zijn dat die ideeen uitgaan van een analyse van pro psychologische weerstanden onder andere die blemen in een sectie weerstanden die worden opgeroepen door dege van den b erg en timmerman 20 geven een over nen die veranderingen voorstellen deskundigen zicht van analyses van vernieuwingsperikelen ze van buiten jonge onervaren collega s marxis onderscheiden vier typen weerstanden tisch denkenden en door de wijze waarop die 26 veranderingen worden voorgesteld doordram mijne mavo havo vwo stroom 4 volwassenen men opleggen voor het blok plaatsen educatie een deel van de tweede conferentiemid een eerste heel voorzichtige overweging de sug dag was gereserveerd voor informatie vanuit an gesties van constandse en van den heuvel lijken dere stromen dit met als doel mensen uit allerlei me bruikbaar om de psychologische weerstanden soort moedertaalonderwijs met elkaar in contact zo min mogelijk op te roepen ze kenmerken zich te brengen uitgangspunt hiervoor was de von door grote voorzichtigheid d e suggesties vanuit gedachte over longitudinaliteit de ontwikkeling de stroom lijken me voor een deel gericht op de van leerlingen moet een zo vloeiend mogelijk ver praktische weerstanden gezien de teneur van an loop hebben het hele onderwijs moet daar naar deren hoe dan ook lastig vallen werk bezorgen toe werken nu als ik iets gemist heb tijdens de je collega s zouden dan van twee kwaden mis conferentie is het wel die longitudinaliteit hoe schien de minste kunnen kiezen de informatiemiddag is uitgevallen zal wel blij wat ik aanmoet met weerstanden van type 1 ken uit de totale conferentie evaluatie mits die weet ik niet het lijkt me in elk geval goed ze op natuurlijk wordt gepubliceerd voor mijn gevoel te sporen zodat je weet waar je aan toe bent d e is er echter in stroom 3 tijdens twee dagen pra laatste suggestie van constandse en van den heu ten over onderwijs thematisch onderwijs en aller vel of meer in het algemeen de kiesschijf van ste lei sectieperikelen nauwelijks longitudinaal ge ven 21 lijkt me daar bruikbaar voor dacht ik bedoel waar naar mijn idee alles zo niet dan toch heel waarom ander taalonderwijs naast allerlei dat veel om draait dat zijn de machtsweerstanden ik hierboven heb beweerd en aangehaald een de autonomie van de leraar voor de klas lijkt me simpele reden omdat in basisscholen misschien een geweldig struikelblok zelfs al slaag je erin wel anders wordt gewerkt dan in voortgezet on met bepaalde strategieen vernieuwingen geacce p derwijs dat zou dan wel inhouden dat je dient te teerd te krijgen wie garandeert je dat je overge weten hoe jouw leerlingen op hun basisschool haalde overtuigde of afgetroefde collega zijn the taalonderwijs krijgen en dat is een andere bena matisch onderwijs niet zo uitvoert dat zijn le dering van de aansluitingsproblematiek dan de af raargedrag haaks staat o p jouw bedoelingen i k spraak welke grammaticale termen bekend moe vond het voor mezelf terwijl ik graag wou erg ten zijn je zult nu moeten gaan kijken en vra moeilijk te bepalen of mijn gedrag strookte met gen mijn wensen en dus heb ik twijfels over het ge hoe leer je leerlingen thematisch werken ga drag van minder vrijwillig meewerkende collega s kijken hoe ze het in de basisschool doen als ze veel bij elkaar in de klas zitten of liever nog een het daar doen ik geef toe dat dat wat te simpel is vorm van stelselmatige teamteaching maken het gesteld de isala sectie bijvoorbeeld merkte op mogelijk dat gedrag bespreekbaar te maken 22 dat leerlingen geen behoorlijk kringgesprek met ik ben benieuwd hoe wat dit betreft de ervarin elkaar konden voeren hoewel ze dat op de basis gen binnen de taaltuin zijn 23 zelf heb ik in het school wel konden waar zit hem dat in je zou verleden een paar jaar een drie tot vier uur per daar met je leerlingen eens over moeten praten week lesgegeven samen met een pedagogiekdo andere leeftijd andere schoolwereld vijftien cent achteraf betreur ik dat onze nabesprekin elkaar afwisselende docenten voor de klas lijkt gen zo weinig systematisch ons leraargedrag be me heel wat anders dan steeds dezelfde ik noem troffen was dat te bedreigend maar wat ik denk dat teamteaching of lesbezoek of opna hoe krijg je iets op gang binnen je sectie con men op zichzelf al een geweldige hoeveelheid frontatie met hoe een basisschool werkt kan dan psychologische en praktische weerstanden zullen ook een ogenopener zijn oproepen je trapt midden in heilige omheinin gen toch lijkt me doorbreking van de autonomie aan het begin van mijn artikel schetste ik de ver uiterst wezenlijk voor echte vernieuwing wachtingen van de deelnemers in het algemeen ideeen opdoen ervaringen vergelijken geinspi over longitudinaliteit conferentie en regio s reerd worden mijn indruk van de evaluatiege sprekken is dat deze verwachtingen zijn uitgeko de von conferentie kende vier stromen stroom men zolang de conferentie duurde misschien 1 basisschool stroom 2 lbo mavo stroom 3 de twee van mijn brievenschrijvers hebben het ove r 27 de kater de ontnuchtering thuis ze dood tijdgebrek vrijblijvendheid etc derge ik weet dat er niet veel regionale groepen goed lijke belangen komen in het geding als je bijvoor werken ik vraag me af of een von bestuur niet beeld afspreekt bij elkaar op lesbezoek te gaan toch meer energie in het stimuleren daarvan zou ontdekken hoe een collega taalonderwijs of the moeten stoppen energie die nu aan de conferen matisch onderwijs geeft hoe een basisschoolle tie is besteed verwachtingen als van de deelne raar dat doet doen bespreken van je leraargedrag mers kunnen ook en vaker door regionale bij door bezoekende collega s het is maar een idee eenkomsten worden vervuld al denk ik wel dat ik zie de praktische bezwaren aan alle kanten op die regionale groepen vooral moeten werken op doemen maar het is toch maar een idee basis van persoonlijke belangen anders bloede n noten 1 maarten jan aarts addy beukenra bertus brouwer onderwijs emancipatie vormen denk ik een von thea van de geest sietse hooge boom ron plattel slogansysteem a loosely related chain composed of jan sturm en jacques de vroomen hebben meer of similar slogans all of which focus on s ome genera minder indringend bijgedragen tot dit artikel ze ga desired end ven informatie suggesties tips leverden kritiek op binnen zo n von s l ogansysteem z ijn we het snel een ee rste vers ie bes teedden tijd en m oe ite bedankt eens maar wat zegt dat als dat systeem niet eerst alle m aal grondig geanalyseerd is 2 je zou dit kunnen uitleggen al s het ontlopen van vak 9 ik m oe t op d i t soort gegevens afgaan onderzoek verantwoordelijkheid ik kom hier later op terug naar wat er in de praktijk gebeurt is nu eenmaal niet 3 tot hier is mijn weergave van het isala mcedertaal verricht onderwijs een verkorte parafrase van tijdens de con 10 evenwijn en koopmans 1980 ik vind voor dit artikel ferentie uitgedeelde schriftelijke informatie de ver deze vierde ling bruikbaar vanzelfsprekend zijn er dere informatie werd mondeling verstrekt het werd genuanceerder ind e lingen zie bijvoorbeeld nijhof me daarb ij overigen s niet duidelijk of in die gemeen 1979 en mulder 1982 schappelijke proefwerken nog wel iets terug te vin 11 deze windroos dient enkel en alleen om het volgende den valt van het communicatieve u i tgangspunt te verduidelijken en heeft geen enkele andere preten 4 waarom het vwo hier prioriteit krijgt weet ik niet tie zo zet ik min of meer gemak s halve beroep s ge ik heb verzuimd daarnaar te vragen richt tegenover leerlinggericht zonder daarmee een 5 of bijvoorbeeld in de invoering van gericht schr ijven gefundeerde uitspraak te doen in de bovenbouw havo en of in de onderbouw havo 12 centrale werkgroep moedertaalonde rwijs 1980 p 11 vwo en 12 6 overigens l ijken me ook bepaa l de soo rt en produkten 13 van calcar sturm 1980 p 21 moeil ijk te beoordelen creat i ef schrijven rollenspel 14 z ie moer 1981 2 p 57 e v als verwerking van gegevens bijvoorb ee ld van de 15 dat wil niet zeggen dat er geen relevante praktische andere kant lijkt het me wel mogelijk om met je leer publikaties zijn betreffende thematisch werken ik lingen dergelijke produkten en p r oce ssen samen te zou willen noemen beoordelen daarna kun je tot afspraken komen hoe l lentz taalonderwijs anders bekeken 1 ervaringen je gezamen l ijke oordelen verwerkt tot de verplichte met thematisch cursorisch onderwijs in het lnnova cijfers tiepro ectamsrerdam slo en schede 198 0 7 dat dit zo was realis eerde ik mij pas achteraf b i j het w boettcher e a lehrer und schuier machen unter l ezen van thavenius 1977 een boek over de pogin richt munchen 1976 met name i n hoofdstuk 4 das gen van een projectgroep leraren lerarenopleiders problem der realisierbarkeit en 5 methodische onderzoekers nieuw m oed e rtaalonderwijs te reali s e hilfe staan heel wat praktische tips overigens zijn ren binnen de groep bleek grote eensgezindheid op de auteurs veel optimistischer over de thematische het niveau van de onvredesymptomen naarmate de capaciteiten van leerlingen dan de conferentiegan analyse vorderde werd de con sensus minder gers 8 achteraf vraag ik me af wat ik he rken ik geef toe publikaties rond het projectonderwijs aan het wage dat ik me van dezelfde termen en argumenten pleeg nings lyceum te bedienen bedoel ik daarmee hetzelfde het ge theo jansen en anne ruth van kammen pro ekcon vaar lijkt me niet denkbeeldig dat we bezig zijn een derwijs afleren en aanleren tweede druk purmerend nietszeggend von jargon te ontwikkelen jan sturm 1978 over de analyse van praktische problemen wees me in dit verband op een om schrijving van het die je tegenkomt bij het realiseren van projectonder begrip slogan slogans are distinctive phra s es or wi js geschreven vanuit en gericht op de praktijk mottos meant to refer to characteristics of a group theo jansen en anne ruth van kammen themakeu or a cause a slogan then is a prescr i ptive state ze in open projektonderwijs purmerend 1982 na ment based upon belief s and meaning evenhart een beschrijving van wat open projectonderwijs is doyle 1980 p 67 e v kreten al s communicatie volgt een verslagje van de ontwikkeling die de pro 28 jectleraren en leerlingen in wageningen hebben literatuur doorgemaakt met betrekking tot het probleem van de themakeuze h van den berg w g timmerman weerstanden tegen theo jansen en anne ruth van kammen tussen verandering in info 9 1 1977 instituut voor onder disciplinering en vrijblijvendheid themanummer wijskunde groningen van over vernieuwing 11 nr 2 febr 1982 losse s ten brinke the complete morher rongue curriculum nummers te bestellen door overmaking van f 5 20 op a tentative survey of all the relevant ways of teaching giro 4318788 t n v de stichting vernieuwing te am the mother tongue in secondary education groningen sterdam over de problemen van de groep wagening 197 6 se leraren die zij in de loop der jaren hebben meege w van calcar j sturm tactiek en strategie in een maakt bij het realiseren e n instandhouden van pro politiek beleid in moer 1980 5 p 19 2 9 jectonderwijs het afleren van de vertrouwde leraars centrale werkgr oep m oedertaalonderwijs van het con rol elkaar leren helpen bij het begeleiden van pro tactorgaan voor de innovatie van het onderwijs raam jectonderwijs plan voor taalonderwijs van morgen den bosch 1980 ik wijs ook nog op publikaties van de anne frank d constandse m m v t van den heuvel ik zou wel stichting met name op afschrift 2 werkvormen willen maar mijn sectie ii in moer 1979 1 p 2 7 wat wil je ermee wat kun je ermee zie voor een in everhart doyle the symbolic aspects of educational dicatie van het werk van de anne frank stichting innovation in anthropology and education quacerly moer 1981 2 p 46 e v 11 2 1980 p 67 e v 16 ik vraag me af of de dimensie interactionality veel s e m evenwijn f koopman vier visies op onder respectievelijk weinig interactie in je les ten brinke wijs beschrijving en kritiek in handboek onderwijs 1976 p 57 niet m oe t worden aangevuld met een di praktijk afl 10 198 0 mensie als veel respectievelijk weinig reflectie op de t van den heuvel m m v d constandse ik zou wel interactie en dan niet alleen bij thematisch onder willen maar mijn sectie l in moer 1978 5 p 12 22 wijs l lentz taalonderwijs anders bekeken 1 ervaringen 17 lentz 1980 p 150 resp 161 e v met thematisch cursorisch onderwijs in het innovatie 18 er waren een aantal belgen in stroom 3 hun infor project amsterdam slo enschede 1980 matie met betrekking tot sectieperikelen maakt dui m mulder medezeggenschap concreet ouderparticipa delijk dat we er in nederland nog niet zo slecht tie en schoolwerkplanontwikkeling in kugd in school voorstaan bijvoorbeeld wat betreft benoemingsbe en wereld 66 8 1982 p 496 505 leid de suggesties betreffende sectie aanpak lijken w j nijhof red aspecten van curriculumontwikkeling voor onze zuiderburen dan ook helemaal utopisch gron in ge n 197 9 jammer maar iets anders heb ik had de conferentie j thavenius red svenska i verkligheten fran arbetet hen niet te bieden med en alternativ svensundervisning lund 1977 19 van den heuvel 1978 en con s tands e 1979 20 van den berg en timmerman 1977 de auteurs be spreken vooral belemmeringen tegen van buiten af ingebrachte onderwijsvernieuwingen ik heb de in druk dat hun indeling ook wel te gebruiken valt bij het categoriseren van weerstanden tegen vernieuwin gen van binnen uit 21 een eerder in moer gebruikte aanduiding voor het systeem van moedertaalonderwijs alternatieven uit gewerkt in ten brinke 1976 22 je zou dat gedrag kunnen bespreken bijvoorbeeld aan de hand van ton kusters apparaten voor de analyse van taalgedrag in de klas in h bonset e a taalgedrag in de klas dcn cahier 9 groningen 1980 p 148 157 23 de taaltuin drie klaslokalen en de gang b ij elkaar gevoegd daarbij aansluitend drie halve lokaaltjes het werkterrein van de sectie nederlands van de snelliusscholengemeenschap te amstelveen en hun leerlingen minstens twee klassen tegelijk meestal drie soms vier zie moer 1977 3 p 29 e v het lijkt me onvermijdelijk datje zo werkend heel wat merkt van elkaars leraargedrag en dat dan ook bespreekt 29