Wat weet je als je ’taalvaardigheid’ meet?

jan sturm wat weet je als je toetsen taalvaard igheid meet eindtermen lijken onlosmakelijk verbonden met basisvorming er zullen selectieve landelijke toetsen komen voorspelt jan sturm maar wat valt er precies te meten in ieder geval geen taalvaardigheid zolang niet is vastgesteld wat taalvaardigheid precies is en hoe je die via onderwijs kunt ont wikkelen en verbeteren en juist hier blijft de onderzoekswetenschap in gebre ke een theorie is er niet en zonder theorie gaat het niet stelt de auteur jan sturm is als vakdidacticus werkzaam bij het instituut voor neerlandistiek van de universiteit van nijmegen in dit artikel werkt hij een van de tien stellin gen uit die hij presenteerde tijdens een conferentie van de valo moedertaal in december 1987 slogans i n het moed ertaal onder tuur l ijk krij ge n z e oo k in d e con te xt van het wijs en onderzoek m o e dertaal ond er wijs a llerlei betek e niss e n toegekend on de rzoekers b eleid sma k ers wat mij betreft mag de von twee spandoeken toetsont w ikkelaars lee rplanont w ik k elaars maken op het e ne zou kunne n s taan ein dtermen constructeurs wie weet hoe gau w ook d at al w eer een erkend onder wijsbe basisvorming moet i roep za l zij n en d ocente n hanteren alle m aal hun ei g e n b et ekenissen die sterk k unnen voor het an d ere sp andoek ste l i k voor verschillen dan z w ijg ik no g maar even over and ere direct betrokkenen b ij het on d erw ijs eindtermen gewenst l eerlingen en oude rs o ng et w ij fel d s p elen slog ans een belangrijke zij weet u als le zer nu al v eel over m ij e n m ijn het va ak o nv o l doen d e o pgemerk te rol in het onderwijsopvattingen ja m m er g enoeg niet o n d erw ijs e n d aar niet alleen zeker als er ver voo r slogans g el d t i m mers o p zichzelf be anderingen doorgevoerd moeten worden schouwd he bb en ze nau welijk s inhou d n a daarom ki es ik de slogan als vertre kp unt o m 66 een antwoord op de vraag uit de titel die zelf kunnen doorstaan zijn niet voorhanden een een gangbare slogan bevat te zoeken educated guess leert dat op middellange ter mijn binnen de voorgestelde invoeringster h et voordeel van een slog an is d at die i n ied er mijn van tien jaar of binnen afzienbare tijd g eval suggereert dat alle gebrui kers het eens daarna geen fundamentele doorbraak in zijn over tenminste de kern b etekenis ervan theorievorming en methodologie ter zake te teg elij k ertijd verl e ent n u juist d fe s ugg estie verwachten is e en onm isken b a a r b ed rie g lij k kara kter aan de sl og an de ge b rui k ers lij k en h e t over hetz elfd e op het probleem van eindtermen ga ik hier te heb b en maar een niet eens zo d ie pg aan d e aan de hand van deze stelling nader in analyse kan aan het licht brengen d at ze het over fundamenteel verschillende verschijnselen eindte rm en slo g ans en h un bet ekenisse n in hun werkelijkheid hebben ik vrees d at ik er zelf s a an toe mo e t voeg e n een o pt i m ist i sche va riant va n de sl ogan e in d d at sommige gebrui kers van slog a n s erop uit termen gewenst luidt eindter m en m oeten zijn d at bedrieglijk kara kt er te ex ploiteren ze een pessimistischer variant lui dt eindtermen zien er dan nau wk eurig op toe d at het gevoel zijn niet tege n te hou d en b ei d e slogans laten van het samen eens zijn d at d e slo g a n uiteraa rd onvermeld dat er minstens vier sterk op roept niet on d ergrav e n wordt door krit i sch e uiteenlopende definities van ein d termen zijn vra g en naar d e precieze bete k enis van d e slo arno 1987 p 12 13 de sl ogans l aten d a n g an voor d e verschillen d e gebruikers groepen ook vier heel ver schill ende ontwi kkelin g en v an moedertaal onderwijs toe wat mij betreft moeten slogans z eker als ze d e m inister van onderwijs en wetenschappen gaan over de verbeterin g van moedertaal on gebruikt in zijn richtlijnen voor de ontwikke derw ijs niet alteen in hun verd oezelend e func ling van eindtermen m inisterie van 0 w tie g ebruikt w or d en h oe noodza k elij k d at 1 98 7 een specifie ke definitie van het begrip soms voor een poosje oo k kan z ijn ze moe eindterm d aar kun je d an moeilijk omheen ten ook en liefst zo snel mog elijk c q tegelij w ant de minister heeft de nodige macht om kertijd een kritische discussie op gan g b ren zijn definitie door te dru kken in mijn inter gen m et d ie intentie zou den ze tenminste oo k pret at ie van d ie richtlijnen behelz e n d ie een gebruikt moeten worden voud i g het v oo rst e l of de opdrachtl z ie in dit themanummer van moer worden slo n oot 4 om ein dte rmen te ontw i kke le n in g ans rond moedertaalon de rw ijs in de b asis een verhulde vorm van meetbaar leerlingenge vorming aan een k ritisch ond erzoe k onder wor drag p en zodat ze hun functie als d iscussie prikkel d e concr ete l e e r doelen omvatt en altijd no g beter kunnen gaan vervullen o p een con ee n inhou d s en e en gedr agsc omp one n t d e ferentie van de va lo m oedertaal in d ecember g ed ra g scom ponen t o mvat ee n w er kw oord da t 19872 he b i k gepro b eerd e en bijd r ag e aan d e z o ee n d uidi g moge lijk om sc h rij ft we l k e ze discussie te leveren door tien enigszins denk handeling en de leerlin g kan verrich ten p rovocerende stellingen over ba sisvorm ing te of welk e gedrag ingen hij kan vertonen in p resenteren d e achtste stelling ging m eer in dien hij het gestelde doel heeft bereikt het bijzonder over d e ont w ikkeling van eindter richtlijnen p 9 men een activiteit d ie verwarrend g enoeg i k noem de vo r m v er h ul d omda t d e s tap onlos m ak elij k met de basisvorm in g zo wel naar toetsontwikkeling en beoordeling in het b asison d erw ijs als in het vo o rt g ez et on pas l ater gez et z al wo rden zo k a n h e t g evoel d er wijs verbonden w or d t de t e kst lui dd e als van h et samen eens zijn langer geko ester d volgt wo r d e n maar nauwk euri g e lezi n g van d e richt lijnen maa k t duidelij k e r mogen alleen 8 de techniek voor het meten van taalvaar ein dtermen geformu l eerd word en d ie d oor het digheid voor zover ontwikkeld berust op een c ito omg e ze t k unn en worden i n lan d el ij k e povere en desperate theorievorming en een toetsen 5 en de hoofdfunctie van die landelijke niet passende methodologie instrumenten die toetsen is o ok duidelij k ze moet en h et mo ge een analyse in termen van inhoudsvaliditeit lijk ma k en de lee rling en aan het ein d van d e rit gebaseerd op een brede consensus daarover in d rie prestatie g roepe n te ve r d el e n 67 1 de uitvallers 20 uitgangspunten alledaagse theorieen en 2 de eerste niveau ers 4 0 daarop gebaseerde voorschriften werkt 8 het 3 de tweede niveau ers 4 0 lib p 14 a l ledaagse meten gebeurt door midde l van vra de laatste groep mag na de basisvorming gen gesprekken allerle i toetsjes proefwer middelbaar en hoger onderwijs gaan volgen ken en noem maar op de kennis d ie dat me de tweede groep mag een mavo ibo diploma ten opleve rt kan e rtoe leiden dat de praktijk gaan halen en wat er met de eerste groep bijgesteld wordt of ze d i ent als bevestiging moet gebeuren blijft nog een beetje raadsel dat de prakt i jk werkt achtig ik heb zelden een helderder demonstra tie gezien van wat genoemd wordt de als activiteit wordt dat alledaagse meten en selectie en allocatiefunctie van onderwijs wie de uitkomsten daarvan per traditie ook voor er nog wel eens moeite mee heeft om zich heel andere doelen in het onderwijs gebruikt voor te stellen hoe het meritocratisch principe voor heel wat moedertaal docenten zijn dat in het onderwijsti uitwerkt kan hier zijn hart als ze erover nadenken oneigenlijke doelen ophalen bijvoorbeeld leerlingen onder controle houden ze disciplineren leerlingen extern motiveren stel nu dat we met zijn allen deze invulling ze binnenschools kwalificeren ten opzichte van van eindtermen niet tegen kunnen houden of elkaar maar ook en daarmee raak ik aan als we dat niet per se w illen er alleen maar in een uiterst lastig probleem leerlingen selec slagen om de scherpste selectieve kantjes er teren bij allerlei overgangen vooral die naar van af te halen d an zullen er dus ook voor een andere school omdat onze maatschappij het moedertaalonderwijs landelijke selectieve dat nu eenmaal vraagt niet iedereen kan of toetsen ontwikkeld moeten worden en die mag immers naar elke school voor voortgezet toetsen zullen natuurlijk voor een belangrijk onderwijs die z hij maar wil en niet iedereen deel de vormgeving van moedertaalonderwijs kan of mag een topsalaris gaan verdienen het in de basisvorming bepalen a ls die toetsen op woord zegt het al die manier een soort hoeksteen in de basisvor naarmate die schoolse selectie ingrijpender ge ming worden moet je natuurlijk wel goed we volgen krijgt voor de latere positie van leerlin ten wat die eigenlijk meten of kunnen meten gen in termen van inkomen status en macht over dat probleem gaat mijn stelling stellen docenten zelf maar ook leerlingen en ouders en andere betrokkenen bij de praktijk gegeven die onvermijdelijk centrale rol van van het onderwijs steeds meer rechtvaar taaltoetsen bij de uitwerking van moedertaal digingsvragen onderwijs in de basisvorming wil ik in het hoe kan ik gegeven de gevolgen die vier die tweede deel van dit artikel proberen de stelling ik voor het opstel van alex wil geven verant wat nader te concretiseren en te onderbou woorden als ik voor het opstel van monique wen ik heb er naar gestreefd zoveel mogelijk een acht wil geven methodologische rimram te vermijden en mijn het alledaagse meten kan daarop niet makke voorbeelden zo aardig mogelijk te kiezen lijk een antwoord geven noch vakinhoudelijk wie zich stoort aan w at hij zij denkt dat ver noch algemeen onderwijskundig daar was dat simpelingen zijn bied ik op voorhand graag alledaagse meten ook niet voor bedoeld zo n mijn excuses aan rechtvaardiging berustte per traditie op de bre de ervaringsautoriteit van de docent maar een meten i s wete n beroep daarop werkt lang zo krachtig niet meer als vroeger meten is weten is een geliefde slogan ook in daar komt nog iets bij de maatschappij die nu het onderwijs vooral omdat die verwijst naar eenmaal selectie vraagt gaat zekerheidsvragen de successen die in natuurwetenschappelijk stellen meestal bij monde van de overheid onderzoek zijn bereikt hoe kan ik ervan op aan dat ik met monique wat meet een moedertaal docent nu om wat toch geen kat in de zak koop en dat ik geen te weten te komen een antwoord ligt voor de kans laat liggen als ik alex maar laat lopenl hand zij hij wil iets te weten komen over het ook op die vragen kan het alledaagse meten resultaat van haar zijn onderwijs hij zij wil niet makkelijk bevredigende antwoorden leve weten of zijn haar praktijk het ratjetoe van ren en ook hier werkt het antwoord nee m 68 dat nou maar van mij als ervaren docent die resultaten volgens een m i n of meer aan niet meer goed geaccepteerd argumentatieschema geinter preteerd heeft wie zal het moeder taaldocenten kwalijk nemen dan mag z hij met recht en rede beweren dat dat ze die rechtvaardigings en zekerheidsvra z hij door te meten weet dat gen gedeeltelijk door schuiven niemand de hypothesen die u it zijn haar theorie ook neem ik aan zeker niet als je weet dat de weer vo l gens de regels der kunst zi j n hulpverleners en nieuwe autoriteiten al jaren afgeleid op de stoep staan te trappelen de meten is houdbaar z i jn of niet weten onderzoekers die staan daar overigens overigens hoort d ie onderzoeker dan ook nog niet helemaal ten onrechte ze hebben een aan te geven groot arsenaal meettechnieken ter beschikking waar volgens hem of haar de zwakke plek die in allerlei meten is weten onderzoek ook ken zi tten i n op het gebied van onderwijs technisch be het instrument proefd en erkend zijn die onderzoekers gaan de meetprocedure dan ook graag de uitdaging aan om weten de verwerking van de resultaten en schappelijk dat wil zeggen met een uitgekien vooral de meettechniek vast te stellen van welke wel ke andere i nterpretaties eventueel leerling terecht gezegd mag worden dat die ook mogelijk zijn en een goede taal of schrijfvaardigheid bezit en waarom z hij d i e toch verworpen heeft van wie op goede gronden aangenomen mag worden dat h zij die naar behoren zal inzetten als dat allemaal gelukt is mag die onderzoe in het schools en maatschappelijk functione ker er ook vanuit gaan dat zijn bevindingen ren door vakgenoten die in dezelfde onderzoeks een kleine moeilijkheid moet dan nog wel op traditie werken voor waar gehouden wor gelost worden vaststellen wat taalvaardigheid den tot natuurlijk het tegendeel blijkt die on is en hoe je die via onderwijs kunt ontwikkelen derzoeker kan er jammer genoeg niet op of verbeteren anders gezegd er was en is rekenen dat de vakgenoten die in een andere behoefte aan een wetenschappelijke taal onderzoekstraditie werken zijn haar bevindin vaardigheidstheorie die getoetst en wel kan gen ook voor waar houden integendeel aangeven hoe je naar taalvaardigheid kan kij meestal zullen die de bevindingen juist met ken en die wat meestal wordt vergetens kracht bestrijden ook moet kunnen aangeven wat een goede goed meten is weten onderzoek is geen gerin en dus humane taalvaardigheid inhoudt ge klus dat moge duidelijk zijn een prachtige bestaat er zo n theorie het antwoord moet demonstratie daarvan geeft in mijn ogen het simpelweg luiden nee levert dat problemen proefschrift van gert rijlaarsdam 1986 over op voor moedertaaldocenten niet zo veel die de effecten van het geven van commentaar kunnen wel uit de voeten met hun praktijk door leerlingen op elkaars schrijfsels als je theorieen voor onderzoekers wel en niet zo zijn boeiende verslag van het onderzoek leest weinig ook zie je hem als het ware het hele rijtje punten dat hierboven weergegeven staat langs lopen de onderwijsonderzoeker die de slogan meten en hij neemt geen halve maatregelen om met is weten aanhangt weet natuurlijk wat die recht en rede te kunnen zeggen dat zijn hypo voor haar hem betekent in alledaags neder theses houdbaar zijn 1 2 lands kun je die onderzoekersbetekenis onge veer als volgt weergeven 1 0 iedereen voelt op zijn klompen aan dat i n de als de onderzoeker plausibel kan maken dat ze weten i s meten benader i ng van onderwijs z hi j onderzoek de theorie een belangri jke ro l een zo goed mogelijk meetinstrument ge speelt over wat een theo ri e precies is maakt heeft bestaat geen grote overeenstemming in ieder daarmee volgens de regels der niet zo geval bevat d i e een aantal samenhangende uit eenvoudige kunst gemeten heeft spraken over meestal een klein deel van de resultaten van dat meten ook nog zoals de werkel ij kheid aan de hand van zo n theor ie het hoort verwerkt heeft en ten slotte moet het mogelijk zijn om achteraf te verkla 69 ren waarom de werkel i jkheid eru i t ziet zoals theorie immers ont wikkeld en natuurlijk die eru i t z i et en n i et anders of om vooraf te be st aa t er in d ie p rak tijk een sterk ge l oof in de kunnen voorspe llen hoe en waarom de wer werkzaamheid van die voorschriften anders kelijkhei d eruit zal gaan zien en waarom n i et ha dd en z e het niet zo lan g uit g ehoud en e en anders onderzoeker met een erkende nieuwe theorie zal dan ook heel wat zendingswerk moeten w eet de onder w ijsonderzoek er door zijn haar ve rrichten voor h zij erin sla ag t d ie t heorie in gemest nu of z ij n haa r theo rie waa r is i n g ang te d o e n vinden in d e on d erw ijspraktij k genen dele d e theorie b lijft een hersenspin g elukk i g voo r d ie on d e rzoeker staa t h zij n iet sel en zal dat ook alt ijd b lijven doo r h et alle en voor d ie taa k d e hele verz org in g sst ruc meten produceert de onderzoeker alleen t u ur voor het onderw ijs sc h oling nascholin g steeds meer ar g umenten die de vakgenoten leerp l a n en t o etso ntw i kkelin g kan in ge scha overtuigen dat de theorie werkt dat w il zeg keld wo rd en me t h et on d erwijsbeleid o p d e g en d at het zinvol l ijkt om d e we rkel ij kheid achterh a n d te ordenen volgens die t h eorie anders ge z e gd naar de we r kel ijkhe i d te kij k e n doo r d e opnieuw is nu de vraag relevant bestaat er bril van de theorie een w ete nscha ppe lij k erkende taalvaardig d e w er kelijkhe i d van de ond erz oe k er va n m o e heidstheorie of is er een in o nt w i kkelin g die dertaalonder w ijs is datgene wat er g ebeurt in kans op al g emene erkennin g heeft n ee dus en rondom de taallessen op school d e meten dat antwoord hoeft niemand alleen maar op is weten onderzoe k er probeert bijvoorbeeld mijn g e zag t e aanvaar d en i k roe p een g etui g e een overtui g en de theorie over de taalvaardig aan d ie an d ers d an ik zijn sporen op het heid en de al dan ni et ge stuurde o n twi k keling moeilij k e ge b ie d van zogen a a md em p irisch daarvan ie vinden en te toetsen m aar in veel analyt isch taalvaard ighei d son d erzoek ruim gevallen is z o n on derwijsonderzoeker er niet schoots verd iend heeft de in 1987 overleden alleen maar op uit een mooie theorie te ont hildo wesdorp w i kkelen e n te toetsen h zij w il het ond er z oe k ook in d ien st ste lle n van de ond erw ijsp raktij k h zij w il de praktij k v an het moed ertaalon der onderzoek naar taalvaardighei d wijs verbatere n in termen van d oel matigh ei d efficientie of p e il kortom h zij wil de kwaliteit het z a l d e moer lez er niet on be k en d zijn dat ervan ver b eteren h ild o w esd orp jarenla n g onverm oei b a a r bezi g a ls he t du s lukt om e e n do or vakg e n ot en er is g e weest m et het b evorderen van on d erzoek ken de t h e o r ie ove r taalva ardig hei d te vin d en n aar het taalon de r w ijs he t be sta a n van d e en d e h oudba a rh e id d aarvan d oor t oetsend on uiterst produktieve taalgroep van de sco derz oe k te bewij zen dan zal de on de rz oe k er moet g rotendeels aan zijn insp anningen toe g e vervolg ens p robe ren m oe de rtaal d oce nten er schrev e n wo rd en teg elij kertij d dem ons t reert van te overt u i ge n d at d e t aalvaardighe id eruit die ook het relatieve succces van wesdorps ziet zoals de theorie het zegt en dat die do bemoeienissen welis w aar steekt d e overheid centen daarom hun taalvaardigheidsonderwijs o p het ogen b li k g el d in het onderzoek naar het best e ma a r zo en zo k unnen inrichten taalonderw ijs maar de taalg roep w erkt hoofd een p roblee m vo or de o nd erzo eker is d a t le za k elij k o p cont ract b asis een structurele ver ken inclusief moedertaaldocenten zelf ook ankering is er ei genlij k niet d at m aa kt een on theorieen hebben over hoe ta a l va a r d igh ei d er d erzoe k e r s groep kwets b aa r veel tij d voor uit ziet dat zijn gee n ge e xp lici teerd e en we lan g durig fundamenteel onderzoe k is er niet te nscha pp elijke the oriee n m aar i mp liciete o p d e opdrachtgever wil snel resultaten zien gebo u wd u i t ervaring en het g aat o m w at w aarmee onder wijsbelei d geleg itimeerd kan genoem d w ord t praktijktheorieen d ie pe r defi wor d en nit ie zelf s e r g moe ilij k te exp licite re n z i jn ma ar toch was niem an d van d e noo dzaa k van fun di e theorieen sc h rij ve n w el d uidelijk voor hoe d amenteel on derzoek meer overtuig d d an h il d o je het best taalv aard ig h eids o n derw ijs kunt ge was d orp zelf toen hij in het begin van dit de ven d ie voo rschri ften sl ui ten natuurlij k nau w cennium pro beerde te rechtvaardi g en waarom aa n bij w at er a l ja re n lan g i n d e p ra kt ij k van hij het d oor hem zo ge w enste ond erzoe k naar het o n de rw ij s gebeu rt op b asis daar van is de d e relatie t ussen g ramm at ica ond e rw ijs e n 70 taalvaardigheid niet voo rtzett e hoewel er geld tweede probleem h ij gaat vooral in op het voor was merkte hij op derde probleem en laat zien dat de techn i sche de problemen waarmee de onderzoeker wordt problemen ook nog lang niet bevred i gend zijn geconfronteerd zijn als volgt te kenschetsen opgelost op die constater i ng berust ook m ijn 1 er is geen taalbeheersingstheorie of taal verwachting dat er binnen afzienba r e tijd geen vaardigheidstheorie die het mogelijk maakt fundamentele doorbraak op het terre i n van de om op ee nduidige wijze te communiceren theor i evorming over taalvaard i ghei d te ver over datgene wat we willen veranderen bij wachten is de leerlingen dat leidt tot enorme spraak verwarring tot doelbepalingsproblemen en we sdo rps d ilemm a tot operationalisatie en dus meet proble men de onderzoeker die op basis van de nu voor 2 er is geen didactische theorie die beschrijft liggende eindtermen voor moedertaalonder hoe de in het moedertaalonderwijs belang wijs theoretisch te verantwoorden toetsen rijke vaardigheden op het gebied van de moet maken blijft met wesdorps dilemma taalbeheersing kunnen worden be invloed zitten verbeterd gestimuleerd hij kan weer een zoveelste operationalisatie 1 1 van schrijf of leesvaardigheid kiezen en daar 3 voor onderzoekers zijn er nog andere pro mee allerlei concurrerende opvattingen terzijde blemen die hebben te maken met de schuiven hij kan ook om de validiteit en mogelijkheden en onmogelijkheden van het daarmee de effectiviteit van zijn onderzoek te opzetten van een onderzoek vergroten allerlei zoveel mogelijk diverse wesdorp 1981 p 2 operationalisaties van de vaardigheid in kwestie in zijn onderzoek opnemen deze a an d ie har d e conclusies hoe f ik we inig m eer laatste oplossing garandeert dat veel verschil toe te voegen een theorie is er niet en zonder lende opvattingen in de onderzoeksopzet met theorie gaat het niet e r rijzen d an tw e e name in de metingen tot hun recht komen vragen maar tegelijk is deze laatste oplossing nauwe 1 is er sinds 19 8 1 nie t zoveel verand erd d at lijks realiseerbaar als men weet hoeveel ver de conclusies van w esdor p met b etre k kin g schillende opvattingen er over de genoemde t ot het b estaan van theorieen niet m e e r constructen bestaan en als men bovendien geldig zijn weet dat sommige van die opvattingen nog 2 wat gebeurt er dan allemaal in d e hierbo niet of nauwelijks aan operationalisatie toe ven genoemde onderzoe ken van d e taal zijn dan moet men constateren dat de sug groep bij het cit o en o p andere p laatsen gestie onuitvoerbaar is dus blijft de andere waar on d erzoek van moe d ertaalonder w ijs mogelijkheid over een eigen keuze een ei plaats vindt71 4 gen operationalisatie lb p 4 een deel van dit dilemma kan de toetsenmaker op de eerste vraag moet het antwoord mijns doorschuiven naar de eindtermencommissie inziens ontkennen d luid en a l t hans i k hou d de nederlands die heeft al een flink aantal opvat n e d erlan dse lit eratuur redelij k b ij en ik ken tingen over moedertaalonderwijs uitgefilterd g een pu b likatie d ie in de door wesdorp gesi g zo helpt de ene hand de andere schoon te naleer d e lacune voorziet o f die d ui d elij ke b e wassen maar een theorie biedt de commissie loften bevat voor de nab ije toe k omst in een niet recent overzichtsartikel b eheydt 1988 dat vooral ingaat o p het toetsen van taalvaard i g natuurlijk concludeerde wasdorp in 1981 niet heid in het vreemde talenonderwijs komt b e dat we maar op moesten houden met onder heydt min of meer tot dezelfde conclusie hij zoek van moedertaalonderwijs ook niet met overziet overigens veel meer dan de neder empirisch effect onderzoek d e passage die hij landse literatuur waarvan in beheydts over daaraan wijdt vind ik te mooi om onvermeld zicht het c i to veel voor zijn rekening neem t te laten 1 o vooral het a meri k aanse ond erzoe k is rij k vert e want ik heb geconstateerd dat onder moe genw oo rd i gd b eheydt lij kt z ich ove rig ens m in dertaaldidactici en taalbeheersers d w z de der z orgen te ma ken over wesdo rp s eerste en beoefenaren van het vak taalbeheersing ee n 71 zekere skepsis bestaat t a v de mogelijkheden constructie van instrumenten en voor zover om met behulp van empirisch onderzoek en i ge ik dat kan beoordelen dat gebeurt deskundig vorderingen te maken i n die kringen was van en met een vernuft dat bewondering af oudsher de empir i sche weg voor lang niet ie dwingt ik schat dan ook dat de sco ers voor dereen de aangewezen route naar vermeerde het derde probleem dat wasdorp hierboven r i ng van het kenni sbestand maar sinds meuf formuleerde redelijke oplossingen gevonden fels 19781 1 6 zelf een empiricus liet zien hoe hebben anders gezegd dat ze daar vooruit veel haken en ogen er aan het effect onder gang geboekt hebben maar wie tegelijkertijd zoek op het gebied van de taa l vaardighe i d zit de vakinhoudelijke besprekingen leest van die ten heb i k velen horen zeggen dat ze de zin onderzoeken in de vakpers voor het moeder van zu l k onderzoek niet zagen ik denk dat taalonderwijs18 komt tot ontdekking dat er meuffels hiermee een ongewenst neveneffect ondanks alle waardering voor de technische heeft bewerkstell i gd daarom zeg i k h i er a l kwaliteit van de instrumenten weinig eensge vast dat ondanks al l e problemen die ik i n het zindheid bestaat over wat ze eigenlijk meten volgende za l illustreren ik er sterk van over voor het eerste en tweede probleem van was tuigd blijf dat empirisch effect onderzoek een dorp zijn de oplossingen kennelijk nog niet noodzake li jke schakel is in het proces van ken gevonden nisvermeerdering zonder theorievorm i ng is geen zinn i g onderzoek mogel ijk is mijn bood natuurlijk meten de sco instrumenten iets schap maar ook zonder onderzoek is geen maar er is geen algemeen aanvaarde laat theorieversterking moge l ijk lb p 3 staan getoetste taalvaardigheids theorie waar aan het e i nde van zijn a rtike l geeft wasdorp in dat iets verankerd is of kan worden even zelfs een globale schets van wat er al l emaa l min is er een brede overeenstemming met de aan onderzoek op het terre i n van moede rt aal potentiele gebruikers over de rationale van onderw ijs mogelijk eigenlijk eerst noodzakelijk toetsen een voorstel van ebel 1986 om prak is tische validering van vaardigheidstoetsen te misschien moeten de aspiraties van vakgeno garanderen bereikt of zelfs nagestreefd ten taalbeheersers moede rt aaldidactici z i ch daarom blijft wesdorps pessimisme uit 1981 vooral richten op theoretische bez inning ener ook nu nog geldig zijds en bepaa l de bas i s typen van onderzoek 1 dat unanimiteit m b t de belangrijkste zoals instrumenteel en descriptief onderzoek constructen van de wetenschap in kwestie anderz ijds voor het hogere werk i c het niet bestaat en nog heel ver weg is ook brede toetsingsonderzoek zijn de omstan meuffels is niet optimistisch want hij consta digheden niet gunstig ib p 26 teert en naar onze mening terecht dat el vanuit die ste l lingname is ook te begrijpen wat ke operationalisatie een daad van willekeur is er voor onderzoek aan bijvoorbeeld de sco tot ib p 4 nu toe gebeu rt op die overweging berust mijn stelling dat er onderzoek ter constructie van instrumenten geen instrumenten voor het meten van taal zulk onderzoek is aangewezen als door een vaardigheid voorhanden zijn die een analyse in ontbrekend of onvoldoende val i de of onvo l termen van inhoudsvaliditeit kunnen doorstaan doende uitgewerkt instrumentarium voor empi die gebaseerd is op een brede consensus rische bas is begrippen wein i g vorderingen kun nen worden gemaakt i n de ontwikkeling en wat weet je dus als je gegeven de huidige toetsing van bruikbare theorieen hypothesen stand van zaken taalvaardigheid meet zo methoden naar m ij n mening is het onder w el voor d e onderzoeker als voor de moeder zoeksgebied waar in taalbeheersers en vakdi taaldocent geldt dat ze allebei een willekeuri dact i ci zich bevinden typisch zo n onderont ge operationalisatie meten ze komen dus iets wikkeld gebied lb p 25 te w eten over w at zij denken in een heel al ledaagse betekenis van dat woor d dat taal de meet in s trumenten vaar d igheid is of over wat zij denken dat op een of an d ere manier met taalvaardigheid te wie de uiterst i nteressante onderzoeksversla maken heeft e n aangezien gen van de sco l eest hoeft niet lang te twij zelfs een simpele vaardigheid m euffels felen dat het daar hoofdzakelijk om gaat de ontkent zelfs dat het hier om een taalvaardig 72 held gaat als spellen diverse operationalisa te wer k en toch g e b eurt d at met het peilin g s tievormen kent die blijkens onderzoek niet onderzoek voor moedertaalonderw ijs met in hetzelfde meten wesdorp 1981 p 5 houdelijk dubieuze en willekeurige operationali komen ze beiden niets te weten wat voor de saties20 wordt zij het w ellicht via technisch beoordeling van taalvaardigheid in het onder perfecte instrumenten allereerst een oordeel wijs van enig algemeen belang is het verschil uitgespro ken over de prakt ijk van bestaand tussen de onderzoeker en de docent zit hem moedertaalonder w ijs d aardoor zullen moe d er louter in de omstandigheid dat de eerste de taaldocenten zich vervolgens ged w ongen voe manier waarop h zij dat iets gemeten heeft len hun onder w ijs te richten op de operationa wetenschappelijk kan verantwoorden zodat lisaties in de toetsen uit de peiling en niet h zij over dat iets zogenaamd hardere uit meer op wat zij denken d at hun leerlingen be spraken kan doen maar dat geeft haar hem hoeven natuurlijk niet het recht net te doen alsof dat a ls het toch om w illekeurige o p erationalisaties iets daarom minder willekeurig is als opera gaat dan zeggen mijn normen voor maat tionalisatie van taalvaardigheid dan alle ande schappelijke rechtvaardighei d dat het beter is re fietsen van welke docenten dan ook het die willekeur zo breed mogelijk te spreiden geeft haar hem ook niet meer recht uitspraken iaat d ocenten hun eigen definitie van moe over taalvaardigheid te doen en daar beslissin dertaalonder w ijs maar in eigen toetsen o p era gen op te baseren dan welke moedertaaldo tionaliseren dat lijkt mij voor de leerlingen in cent ook s het onderwijs rechtvaardiger met het oog op hun latere kansen dan ze te onderwerpen aan beweer ik hiermee iets ten nadele van onder d e w illek eur van een beperkt aantal deskundi zoek van moedertaalonderwijs in genen dele gen hoe goed die het oo k bedoelen ik zeg alleen in navolging van wesdorp je moet niet verder springen dan je polsstok lang als de tekenen mij niet bedriegen gaat het is ik ga wel een stapje verder je moet als met de eindtermen en nog erger met de ni onderzoeker zelf meteen in verzet komen als veaubepaling dezelfde kant op de eindter je alleen maar vermoedt dat anderen denken mencommissie nederlands volgt de eindter ook al heb je daar als onderzoeker zelf geen mendefinitie van de minister die de commissie aanleiding toe gegeven dat je polsstok lan eigenlijk niet verantwoord vond ze presen ger is dan hij is bijvoorbeeld de voorstudie teert op basis daarvan vervolgens een verder periodieke peiling van het onderwijsniveau niet onderbouwde selectie uit alle mogelijke het proefonderzoek naar het taalonderwijs in eindtermen 21 en ze geeft een oncontroleerba de zesde klas van de basisscholen wesdorp re niveau aanduiding 2 2 1985 was alleen een haalbaarheidsstudie lb onder dekking van het technisch kunnen van p 5 in termen van wesdorps hierboven het empirisch analytisch onderzoek naar moe weergegeven problemen het probeerde een dertaalonderwijs zal die willekeurige selectie oplossing te vinden voor het derde probleem en dubieuze niveaubepaling op dubieuze en dat wesdorp zelf als oppervlakkig benoemde willekeurige wijze in toetsen geoperationali in vergelijking met de eerste twee problemen seerd worden wie daar het slachtofeer van 1981 p 2 dat is gelukt technisch qua in worden is te voorspellen de leerlingen die be strumentatie en design is zo n peiling haalbaar horen tot de maatschappelijke groepen die dat maar voor wesdorps eerste twee problemen altijd al waren alleen individuele leerlingen uit biedt het geen oplossing dat suggereren de die groepen zullen nog minder kans maken aan onderzoeksverslagen ook niet mijns inziens die cultuur specifieke selectie te ontsnappen hadden de betrokken onderzoekers dan ook zo perfect zal het instrument wel worden krachtig moeten protesteren toen het cito de daartegen horen we te protesteren de onder opdracht kreeg en aanvaardde om te gaan zoekers zelf als eersten als ze zichzelf althans peilen ook voor het moedertaalonderwijs serieus nemen ook voor hen geldt immers de volkswijsheid vervat in de slogan louter het feit dat iets technisch uitvoerbaar blijkt kan noch mag een rechtvaardiging zijn wat je zegt da t b e n je ze l f om het dan ook maar te doen de vergelijking met de atoomenergie hoef i k voor niemand uit of naar de situatie vertaald 73 wat je m eet dat be n je zelfii i de eerste kolom noem ik de landel ijke toetsen die we kunnen verwachten w at w eet je d us als je t aalvaard ighei d 6 m atthijsen 1 982 p 79 85 en 13 8 1 4 3 meet vanu i t een wetenschappelijk perspectief kun je wat je zelf ben oe m t a ls die zo benoemen zo n praktijktheor ie schrijft bij taal v aard ig h ei d i voorbeeld voor dat het niet verstandig is al leen maar een kale schrijfopdracht aan kinderen te geven een opdracht met iets erbij meestal eerst even erover praten aangeven dat het noten schrij fsel in het pracht i ge schrijfschri ft overge schreven mag worden een tekenopdracht eraan zi e voor een boeiende u i teenzetting over de sym verbinden werkt beter een wetenschappel ij bolische aspecten van onderwijsvern ieuwing en ke theorie over het schr ijfproces geeft al die ac over de rol van slogans daarb i j everha rt doyl e tivite i ten een plaatsje in de schrij fomgeving en 1980 her lees ook het moer a rt ikel van piet beredenee rt waarom ze daar thuishoren of j u ist hein van de ven waar i n hij verslag uitbrengt ni et en waarom ze werken over de von conferentie 1982 hij behandelt daar dr ie vragen betreff ende vern i euwing van 8 in het o nde rw ijs gaat het a nders dan z oals het voo rt gezet moede rt aalonderw ij s waarom straks zal b lijken in de wetenschap natuurlijk wat voor hoe van de ven 1982 n i et om het toetsen van die al l edaagse theorie en dat kan he l emaal niet want die z i jn n i et 2 aan de conferentie namen moedertaaldocenten geexpliciteerd op l eiders leerplanontwikkelaars toetsontw i kke laars en onderzoekers deel het versl ag van de 9 zie voor dit belangr ijke ethische ni veau van confe r ent ie valo m 1989 i s zo lang de theor i evorm i ng vooral het boeiende boek van voorraad strekt gratis verkr ijgbaar bij de kunneman 1986 valo moede rt aa l postbus 2061 7500 cb en schede tel 053 84 02 52 10 het afgelopen jaar heb i k dri e boeken ove r onder zoeksmethodolog ie gelezen die me zeer geinspi de voll ed i ge tekst van de ti en ste ll ingen is te vin reerd hebben in d it verhaal ben ik i n ieder geval den i n valo m 1989 m i jn toelichti ng in dit schatplichtig aan die drie daarom vermeld i k ze moe r arti kel op de acht s te ste ll ing moet ge lezen in deze noot kunneman 1986 wardekker 1986 word en tege n de a cht erg ro n d van de a rgumenta en smal i ng 1987 tie d ie i n het geheel van deze ste lli ngen opge bouwd wo rdt i n sturm 1987 1989a en 1989b 11 z i e voor een verhelderende toel i chting op het be heb i k andere onderdelen uit die argumentat i e grip onderzoekstraditie in dit verband hetebrij toegelicht wardekker 1986 4 dat d i e macht werkt is inmiddels gebleken co 12 zeker zo boe i end i s de bespreki ng die eimers heeft de eindtermencommissie nederlands onder wegman 1987 over d i t onderzoeks verslag ge voorz itt ers c hap van steven ten b ri nke de def i n i schreven hebben ze laten name l ij k zien dat al tie van de m i nister aanvaa rd wi e de publ i katies d i e maatrege l en e rt oe leiden dat het onderzoek over moedertaalonderwij s van een aantal van de ni et meer gaat over wat in het a l ledaagse schrijf comm iss ieleden zoals van addie gerritsen onderw ijs bedoeld wordt met commentaar ge steven ten brinks en johan e i mers kent kan ven op e lkaars schrijfsels z i e voor eenzelfde zich daarover alleen maar verbazen soo rt kr i tiek op het proefschrift va n henk b l ok 1987 janssen 1987 de i nte rp r etat ie die de bureaus va n slo e n cito van de richtl ij nen hanteren u itgeschreven i n 13 zo n theorie kan schr ijfvaardi gheid b ijvoorbeeld kremers v an de b rink 198 7 en van de bri nk k r e zien a l s de beschikking hebben over hee l veel m ers 1988 laat er we ini g on d ui d el ij kh eid over woorden als je d i e er maar genoeg hebt dan bestaan dat het om die l ande lijke toetsen gaat in sch i eten je gedachten vanzelf wel in d i e woor het schema op pag i na 7 5 76 laat i k op schemat i den en je kr ijgt de beschikki ng over veel woor sche w ijze zien hoe de aanw ijzingen van kre den al s j e veel l eest van veel lezen l eer je dus mers van de brink de selectie van de geeigende goed schrijven e indtermen voor moedertaalonderw ijs sturen in de tweede kolom van het schema geef ik aan 14 ik beperk me kortheidshalve tot datgene wat er wat we daardoor al lemaal ve r liezen onderaan i n b i nnen de sco sti cht i ng centrum voor onder 74 op weg naar eindtermen wat niet meetelt keuzecriteri a algemen e vakdoelstellingen keuze 1 1 1 doelen op het 1 voorschrif t terrei n van hou van o w d i nge n 1 2 doelen op he t terrein van waarden keuze 2 2 1 doelen waarover 2 1 brede consensu s geen brede consensus 2 2 un i forme meet 2 2 handelingsdoel en bare effecten bij leerlinge n 2 3 open doe l en 2 3 formuleerbaarhe i d he i d op intermediai r abstractien i vea u 2 4 formuleerbaa r in een inhouds en een gedragscomponent keuze 3 3 schoolspecifieke 3 1 wat er staat in doe l en lbo mavo exame n wrr advie s gangbar e school boeken 3 2 basisvaard i gheden kenni s inzicht vaard i gheden 3 3 beschikbare tijd 3 4 centraal toetsbaa r keuze 4 4 1 doe l en die op meer dan 4 1 een landel ijk geaccep een manier te teerde operationaliser in g operationaliseren zijn 4 2 toetstechnisch haalbaar 4 2 doe l en die objectief n i et op prakti sche betrouwbaar wijze te toetsen zij n valide 4 3 doorstrom ingsbelang 4 4 toetsprakti sch haalbaa r keuze 5 5 1 wat niet i n de stofl ijst 5 opva tti ngen van staat de e i ndtermencommissie 5 2 wat n i et i n de gedrags lijst staat eindtermen 75 we l ke toetsen z ij n te verwachten wat telt n i et mee wat te l t waarsch ijn lijk al s voorbeeld genoemd ll niet mee teks tbegri p fun c tione le schrijftoetsen l i teratuu r leesplez i e r zie ppon toetsbatter ij sp r eken luiste r en een commun icati eve voor lezen en s chr ij ven houding e r kenn i ng van anderer taal cultuur b i b li otheekbezoek w ij nonderzoek gebeu rt op het geb i ed van onder w i js niet i n ei ndte rmen vo l gens de defi n it ie van zoek van het moede rt aalonderw ij s naar m ijn i n de min iste r te vangen z ijn en ze had zich moe scha tti ng za l het onderzoek dat daar gebeu rt het ten ve rantwoorden voor de gevolgen daarvan vaakst gebru i kt worden ter legit i mer i ng van de i nvoeri ng van s el ectie ve e i ndtermen op twee ni 22 oncont r oleerbaar omdat ze natuurlij k geen a b vea u s voor moede rtaa l onderw ij s in de ba sisvor so luut crite r ium kan geven waarvan de n i veaus m ing of de betrokken ond erzoekers dat nu wil af te lei den z ij n len of ni et 15 het artikel van wasdo rp zou om de zovee l t ijd l iteratu ur opn i euw gepub li ceerd moeten worden totdat het wee rlegd is het zou i n i eder geva l tot de ver adv i esraad voo r de ee rste fase van het voo rtgezet pl ichte l iteratuu r van elke onderzoeker va n moe onderw ijs lee rp lannen voor bas isvorm ing zei st ar de rt aal onderw ijs moeten behoren opval l end ge vo 198 7 noeg komt het niet voor in de l iteratuu r ve rwijz i n g e n b ij r ijl aa rs d a m 1986 blok 1987 de g l oppe r beheydt l toetsen van taal vaard igheid onderzoek 1988 en va n den bergh 1988 en aandachtsgebieden i n toegepaste taal weten schap in artikelen jr g 32 1 988 nr 3 p 20 3 8 16 zi e m e uffel s 1982 bergh h van den examens geexamineerd 17 ve rge lij k r ijl aa rsdam 1986 blok 198 7 de glop s gravenhalte svo 1988 se le c tareek s per 1988 van den bergh 1988 b l ok h taa l voor alledag fei ten en men ingen over 18 zie o a eimers wegman 1987 jansen 1988 en het taalgebrui k van lbo en mavo leerlinge n in a lle bonset 1988 daagse situaties s g ravenha lt e svo 1 98 7 diss uva 19 natu url i j k d ient zo n on der zoeker e e n a l g e meen b e la n g doordat z h ij bij d raagt aan de vermeer de bon n et h wat kunnen we h i e r nu van leren een r i n g van de kenn is over de werke lijkhe i d het besprek ing van h bl ok taal voor a lledag i n spiegel iet s dat geope r ationali seerd is dat l ijkt m i j a l j rg 6 1 988 nr 3 p 73 8 0 h eel w at t br i nk g j van de e j j kramers de ontw i kke 20 zie voor een u its tekende onderbouwing van dez e l i ng va n eindtermen voor de ba s isvorm i ng i n han d u its pra ak schel l ekens 1985 boek basisvorming 1988 afl everi ng 1 i v i bri p 1 1 4 21 het lijkt me van be lang om op te merken dat de comm issie niet aangeeft u i t we l ke verzamel ing ebel r l de p rakt i sche valideri ng van vaard i g mogeli jke e i ndte rmen ze gekozen heeft op d i e heidstoetsen in paspoort voor de onderwijspraktijk man i e r maakt de commissie het iedereen we l erg 1986 n r 1 5 3 1 6 moe ilijk met haar i n d is cu ssie te treden overi g e ns al s de comm issi e we l de hel e li j st mogel ij eimars j h wegman d egel i jk vakwer k besp r e ke e in dte r men gepub li cee rd had en haar keuze king van g c w rijlaarsdam effecten van leerlingen daa r u it verantwoord dan nog had ze moeten respons op aspecten van stalvaardigheid in spiegel aangeven we l ke i nhouden van moede rt aa l onde r j rg 6 1987 nr 3 p 61 8 2 76 everha rt r b w j doyl e the symbo lic a s pe c ts smali ng a methodologische objectiviteit en kwali of educati ona l innovation i n anthropology edu tatief onderzoek li sse swets zeitlinger 1987 cation q uarterly j rg 1 1 1 980 nr 2 p 6 7 9 0 d iss rul g l opper k de schrijven be s chreven inhoud op sturm j nederland s in vernieuwing jrg 46 brengsten en achte rgronden van het schrijfonderwijs 1987 nr 10 p 7 9 in de ee rs te vier lee rjaren van het voo r tgezet onder wijs s gravenhalt e s v o 1988 diss u va sturm j op weg naar het einde kale te r men om gedrag leer li ngen te meten i n het school blad j rg hetebrij m w l wardekke r de kwa lite i t van d is 24 1 989 nr 2 p 7 9 cu s s i es over kwalitat i ef onderzoek i n pedagogische studien j rg 63 1986 p 485 49 7 sturm j bas isvorm i ng en moede rtaa l onderw ij s over le g iti mite it realisee rba arheid en relat i ev e zin jan ssen d funct ionele t a al vaard ighe i d getoetst vol he i d i n valo moedertaal 198 9 i n levende talen 1987 nr 424 p 561 564 valo moedertaal ve rslag van de conferentie moe dertaa londerw ijs en basisvorming 10 11 december kramers e j j g j van de bri nk op weg naar 1987 lunteren enschede valo m 198 9 eindtermen aanwijz ingen voor het ops te llen van vakspeci fieke eindtermenontwerpen voo r de basis ven p h van de waarom wat voor hoe drie vra vorm ing in het voortgezet o nderwijs arnhem cito gen betreffende vern i euw i ng van het voortgezet 1987 al gemene pub li katie n r 55 moede rtaalonderw ij s i n moer 1982 4 p 17 2 9 kunneman h de waarheids t re c hter een comm un i wardekker w l wetensc hapstraditi es en onder wijs catietheoretisch p erspec tief op weten s chap en sa vern ieuwing naar een cultuurh istorische visie menl eving amster da m bo om m e ppel 198 7 am ster d a m vu u itgeverij 1 986 d iss r u g ma tthi j s en m a j m de elite en de mythe een so wasdorp h over de problemen bij toe tsingsonder ciologische analyse van strijd om onderwijsverande zoek op het geb ied van het moedertaalonderwijs ring d e ve nter van loghum slate ru s 198 2 eindrappo rt van het svo p r oject 0412 mt eva luatie van het g rammatica onderwijs amsterdam sco meuffels b studies over taalvaa rdighe id amster 1981 mi m en dam 1 982 d is s u va wasdorp h goed onderwijs wat is dat voorstudie m i n i ste rie van onderwi js en wetenschappen de ont periodieke pe iling van het onderwijsniveau een sa wikkeling v an eindtermen vo or het basisonde rwijs menva tting van de res ultaten van het p roefonder en de basis vo rm ing in het v o ortgezet o n derwijs zoe zoek naar het taalonderwijs in de zesde k las van de termeer m i nister ie van o w 1987 mimeo ref bas isscholen s gravenhalte svo 1985 selecte tr 863 688 r ichtlijnen reeks rij laa rs dam g c w effecte n va n lee rlingenrespon s wetenschappeli jke raad voor het regeringsbeleid op aspecten van stalvaardighe id amsterdam sco basisvorming in het onder wijs s g r avenhalte 1 986 d iss u v a sco rappo rt nr 88 staats uitgever ij 1986 rapporten aan de reger i ng 27 s c he ll ekens e taa londerw i js i n de pe i l i ng i n moe r 1 98 5 6 p 1 6 25 77