We leren ze ook voorlezen – Hardop lezen?

gemaakt heeft voor vee l geld h ij geeft d e vader van fientje maar heel weinig geld zodat de vader van fientje in een heel klein huis moet wonen zelf houdt hij zovee l ge ld dat hij een groot huis kan kop en s avonds g eeft hij het potl oo dje aan zi j n d ochtertje charl otte d ie het na tuurlijk herkent en dan tekent het p ot l ood voor charlotte a lles wat het heeft beleefd dit boekje is geschrev en geteken d en uitgegeven d oor de commune iks te utrecht waarschijnl ijk be d oe ld v oor kind eren van 6 a 7 jaar veel tekenin gen grote l etters eenvoudige zinnen zo kan het oo k een oorloyscorrespondent schrijft aan zijn zoo n samen zijn wij nu vervuld van iets anders ik betwijfel of het me gelukt zou zijn lin pan jo mee te krijgen met het transport verminkte oorlogskinderen dat een van deze dagen naar europa vertrekt maar in elk geval is het niet meer nodig lin pan jo is dood ik miste hem al drie dagen toen ik giste ren zijn zusjes op een trottoirband zag zitten bedelend en met lin pan jo s zijden prentjes in de hand ben ik naar ze toe gegaan met moeite hebben we elkaar begrepen ze hebben mij naar die fietsenstalling gebracht daar lag hij in een hoek hij moest al de vorige dag gestorven zijn nu is dus ook lin pan jo een van die ontelbaar vele kinderen geworden voor wie alle hulp te laat komt zijn klein mager verminkt lijf daar in die donkere hoek zal ik nooit vergeten blz 84 uit met open ogen an rutgers van der loeff n samsom alphen aan de rij n we leren ze ook voorleze n har d op l ezen dana constands e lezer l ees voora l d it stuk hardop of beter nog laat het u voorlezen en lees in hetze lf d e tempo mee probeer het ondertussen te begrijpen en probeer ook te begrijpen waarom nog op zoveel scholen zoveel har d op ge lezen wordt een paar jaar gele d en ben ik op zoek gegaan naar de reden van al d at voor lezen ik had geconstateerd dat er in mijn klassen door de leerlingen meer luid dan sti l ge l ezen werd i n d e eerste p laats natuur lijk i n d e lees les d w z d e voorleesles met behulp van h et leesboek oftewe l voorleesboek maar ook elke zakel ijke tekst die bestudeerd was of diend e te worden d e vragen bij teksten d e zinnen uit de ont leedl esjes ik liet ze voor lezen of las ze ze lf waarom toch ik bedacht d at het vaak a ll een geb eurd e omdat i k ni et ge loof d e d at er gelezei 6 werd tenzij ik het hoorde onzinnig natuurlijk want tenslotte las er dan altijd maar een hoorbaar misschien was het een poging om de leerlingen te dwingen mee te doen enig experimenteren in verschillende klassen over tuigde me ervan dat de ontleedzinnen de teksten met vragen en de verhalen uit het leesboek ook in stilte best gelezen werden vermoedelijk zelfs beter omdat ieder kind nu zijn eigen tempo kon volgen liet ik ze dan zoveel luid lezen om ze daar in te oefenen maar eigenlijk had ik me al vanaf mijn eerste leraarsjaar afgevraagd waarom ik leerlingen moest leren voorlezen dat ik het jarenlang bij een vage onrust had gelaten kwam vermoedelijk omdat de leerlingen het als vanzelfsprekend accepteerden en ik ze nooit hoefde te motiveren nu echter wilde ik dan toch zelf wel eens gemotiveerd worden de vragen die ik me dan ook stelde waren is hardop lezen ergens goed voor is het nergens slecht voor bij het zoeken naar een antwoord op deze vragen bleek het verhelderend een onderscheid te maken tussen hardop lezen als doel op zichzelf en als middel en soms tussen hardop lezen van zakelijke en van artistieke teksten hardop lezen als doel 1 volgens de didactische handleiding 2 is het nodig de leerling te leren voor lezen opdat hij zich ervoor kan hoeden fouten te maken tijdens een in het leven der volwassenen zo frequente en o m voor hun sociale waardering zo gewichtige bezigheid als het voorlezen in het gezin op bijeenkomsten voor radio en televisie laten we beginnen met het gezin in het electriciteit en televisieloze tijd perk zal er wel meer in de familiekring zijn voorgelezen dan tegenwoordig gaf het al niet een gevoel van samenzijn het spaarde in elk geval kaarsen op het ogenblik zal het hardop lezen in het gezin zich wel beperken tot het voorlezen aan kinderen die nog niet of net kunnen lezen het bijbellezen aan tafel laat ik buiten beschouwing voor hun ontwikkeling is dat ongetwijfeld belangrijk vinden we dat deze vaardigheid op school aan de toekomstige ouders moet worden geleerd dan zullen we in onze didactiek dit doel voor ogen moeten houden zeker zullen we eenvoudiger artistieke teksten moeten kiezen eventueel moeten we zorgen voor jongere luisteraars 3 misschien dat echter een aantal andere vaardigheden die voor a s ouders belangrijk zijn als schoolvak dan toch prioriteit verdienen hoe frequent zijn nu de andere voorleessituaties het voorlezen van notulen op bijeenkomsten komt nauwelijks meer voor sinds ze gestencild rondgestuurd kunnen worden wordt er op bijeenkomsten verder veel voorgelezen het enige afschrikwekkende voorbeeld dat ik ken is de tweede kamer en dan wordt er inderdaad wel voorgelezen voor radio en tv maar hoeveel van onze leerlingen worden parlementarier of nieuwslezer toch niet zoveel dat we ze allen ervoor zouden moeten opleiden zou het dan ook niet beter zijn dat we onze leerlin gen het voorlezen afleerden en al onze krachten inspanden om ze te leren spreken 7 als middel bij het begrijpend lezen van zakelijke tekste n een zakelijke tekst is vrijwel nooit geschreven om hardop te worden gelezen kranten en studieboeken worden in stilte bestudeerd alleen als de schrijver te ingewikkeld formulee rt of erg ongeloofwaardige beweringen poneert heeft de lezer de neiging zo n passage hardop te mompelen wat doen we nu in de klas het gebeu rt niet zelden dat er bij een les die het verbeteren van de stillees prestatie beoogt hardop gelezen wordt op verschillende momenten in zo n le kan dat het geval zijn voor de bestudering in plaats van de bestudering v66i de bespreking en als afsluiting van de les v o br de bestudering door de leerling gebeurt het volgens mij vaak om de klas te interesseren of stil te krijgen de opdracht lees deze tekst voor jezelf dooi kan echter hetzelfde effect hebben het is ook mogelijk dat de leraar de teks voorleest of laat voorlezen om de klas vast enig inzicht te geven in het totaal volgens de sq3r methode is een globaal overzicht voorafgaande aan een in dringender bestudering gewenst niet gewenst is het echter als deze globale orientatie geschiedt in een tempo dat niet ons eigen is zeker geldt dit als het luid lezen in de plaats komt van het bestuderen van de tekst in stilte is het onderwijsdoel de leerling te leren snel en met begrip zakelijke teksten te lezen dan zie ik niet hoe we dit doel denken te bereiken door hem te dwingen mee te lezen in het tempo van een luidlezer en ook voor de voor lezer die de beurt heeft is het nauwelijks zinvol om de tekst op deze wijze hardop te bestuderen om de betekenis van een tekst te begrijpen is verwer kend lezen nodig stil voor zichzelf voorlezen daarentegen is bedoeld om de betekenis uit te drukken is naar buiten gericht en veronderstelt dat de lezer rekening houdt met zijn publiek 4 het is natuurlijk wel mogelijk dat iemand zich bij een voorleesbeurt beter dar bij stillezen realisee rt dat hij een bepaalde zin niet begrijpt tallozen echter lezen ook hardop over hun onbegrip heen en dan de kleine paniek die een opdracht tot hardop lezen bij de meesten veroorzaakt kan het begrijpen van een tekst op dat ogenblik totaal blokkeren voor de leessnelheid is het zelfs schadelijk als de leerlingen nadat zij vlot sti lezen hebben geleerd nog voo rt durend worden gedwongen luid te lezen na de eerste klassen van de basisschool zou er eigenlijk nauwelijks meer hardop gele zen moeten worden 5 bij uitzondering als een leerling een zin niet ziet is he zinvol als hij probeert hem te horen maar dat luidlezen is dan niet voor pu bliek bedoeld verder wordt het hardop lezen nog veel gebruikt om na te gaan of een leerlin de tekst begrepen heeft dus na de bestudering wie echter dan daarna vragen stelt merkt vaak dat iets wat verkeerd was voorgelezen wel was begrepen en een vlekkeloos weergegeven volzin juist vele raadselen voor de lezer beva tt e het toetsen of een tekst begrepen is kan dunkt me beter door middel van vra gen geschieden wat bovendien het voordeel heeft dat de hele klas erdoor wordt bereikt en niet slechts een leerling 8 het voorlezen van de tekst nadat de behandeling ervan is beeindigd kan ge beuren omdat het stillezen in dienst stond van een ander doel het goed hard op lezen dat een grondige bestudering van de tekst aan ieder voorlezen vooraf dient te gaan is duidelijk als we de leerling dan ook het voorlezen willen leren dan zal zo n les zeker afgesloten dienen te worden met een voor leesprestatie meestal bedoelt dit afrondend luidlezen echter in dienst van de stilleesles te staan het kan gebeuren om na te gaan of de tekst nu werkelijk begrepen is maar zoals ik heb betoogd is de diagnostische waarde van het hardop lezen betwijfelbaar ook is het mogelijk dat de les wordt afgerond met een voor lezing van de behandelde tekst om deze nog eens in zijn totaliteit te zien kan dat echter ook niet best beter stillezend gebeuren als middel bij het begrijpen van a rt istieke t ekste n liggen de zaken voor artistieke teksten anders in elk geval ontbreekt daarbij het facet snel in ons leerdoel dat komt geloof ik omdat bij artistieke teksten de klank en het ritme een essentieel aspect vormen en het niet de bedoeling is dat we daar overheen lezen op zoek naar de betekenis houdt dat in dat dat we alle artistieke teksten hardop moeten lezen om tot een volledig begrijpen ervan te komen volgens ulshnfer 6 leidt het vertolken van klank en ritmeaspecten tot inzicht in de functie ervan dat is ongetwijfeld juist maar misschien is het niet de enige weg tot dit inzicht en hoeft het ook niet voortdurend te geschieden zo kan men ook luisteren naar vertolkingen van anderen en er daarna over praten het gaat er meen ik vooral om dat de leerling een gehoor voor de taalvorm ontwikkelt maar zeker een spelen met klank en ritme maar op welk niveau en wanneer kan er zeker toe leiden dat de leerling zijn inner lijk gehoor ontwikkelt in deze richting volgens whitehead 7 moet het hardop lezen van artistiek proza alleen dienen om de klas tot effectief en enthousiast stillezen te brengen zodra ze in staat zijn de gedrukte tekst voor zich te laten leven en zodra ze bereid zijn daar individueel mee verder te gaan heeft het geen zin meer ze aan het luidlezen te zetten dit tijdstip moet volgens hem tegen het dertiende jaar bereikt zijn voor het gebruiken van een voorleesbeurt om na te gaan of een leerling een artistieke tekst begrepen heeft geldt meer nog wat ik naar aanleiding daar van voor de zakelijke tekst naar voren bracht het vertolken brengt hier zoveel extra moeilijkheden mee dat het heel wel mogelijk is dat de leerlingen de bedoeling wel aanvoelen er ook over kunnen praten maar het niet zo kunnen durven voorlezen dat het overkomt ter verbetering van de taalvaardigheid daarvoor diende het hardop lezen volgens een van mijn leerlingen de twee de klas gymnasium had mij in oktober gevraagd waarom we nooit oefenden i n 9 het voorlezen toen ik ze had gezegd er de zin niet van te zien brachten ze een aantal argumenten naar voren zoals het gezin en de radio maar vonden deze zelf al geen sterke motivatiekracht hebben toen zei ton dat het hem goed leek als de leerling geoefend werd in het luidlezen van zinnen die hij zelf niet zou kunnen maken zijn taalvermogen zou er beter van worden en daar had ik niet van terug het staat trouwens ook in de didactische hand leiding zag ik later dat de leerling zich oefent in het zeggen van zinnen die syntactisch en lexicologisch op hoger niveau staan dan zijn spontane spre ken 8 inmiddels ben ik me gaan afvragen of deze taalontwikkeling niet ook tot stand komt via het stillezen en het luisteren en ik ben een beetje bang dat veel voorleesgebreken ontstaan doordat we een leerling teksten laten voorlezen die boven zijn niveau liggen 9 veel voorleesangst en afkeer zou er ook een ge volg van kunnen zijn willen we bereiken dat de leerlingen later als ouders goed en met plezier voorlezen dan zou het wel eens schadelijk kunnen zij n als we hen terwille van zijn taalvaardigheid te moeilijke teksten gaven is niet luid laten leze n ra mp zalig sinds ik het voorlezen door leerlingen niet meer zo erg nodig vind zijn er veel stille perioden in de les verhalen uit het leesboek lezen we meestal voor onszelf en daarna praten we erover ik herinner me nog de verbazing die zich van me meester maakte toen ik twee jaar terug met een vierde klas kaas van elsschot klassikaal begon te lezen ik vroeg willen jullie voor je zelf lezen of moet er voorgelezen worden en ze wilden voor zichzelf lezen en deden dat het hele uur soms lachte er eens een maar verder heerste er vijf tig minuten geconcentreerde stilte en ik had het hart niet ze te storen met vragen over de tekst in latere lessen werd er dan wel weer eens voorgelezen omdat er een aantal waren die dat graag wilden ik vermoed uit behoefte aan samen met hetzelf de bezig zijn er waren dan altijd wel vrijwilligers die best wilden voorlezen maar sommigen hebben toen toch in die klas geen enkele leesbeurt gehad en ook nooit verbeterde ik de niet zo goed gelezen zinnen ik had dan ook niet de indruk dat deze klas echt les in luidlezen kreeg ook het volgende jaar niet en nu ik ze in de zesde heb merk ik geen verschil met vroegere klassen op het mondeling examen zullen ze hun stukje tekst niet slechter voorlezen dan andere kandidaten maar misschien oefenen ze wel bij andere vakken of misschien is het helemaal niet zo erg nodig dat voorlezen steeds te oefe nen zo heb ik in de lagere klassen altijd tevergeefs moeite gedaan de lees toon af te leren maar meestal was die in een hogere klas dan ineens vanzelf weg of misschien niet vanzelf maar doordat er geen aandacht meer aan be steed was misschien heb ik ze vroeger altijd op de verkeerde manier het voorlezen probe ren te leren in elk geval merk ik geen verslechtering vergeleken met mij n 10 klassen van vroeger nu ik nauwe l ijks meer tijd en aandacht besteed aan het hardop lezen van de leerling samenvatting slechts weinigen zullen later in een positie komen waarin ze regelmatig moe ten voorlezen uitgezonderd misschien het gezinsverband of en hoe de school op zou moeten leiden tot lezen voor het gezin is echter problematisch voorlezen is altijd minder snel dan stillezen het is meer gericht op een pu bliek dan op eigen verwerking en kan daardoor het snel begrijpend lezen in de weg staan als middel om na te gaan of de tekst begrepen is is het niet zon der meer te gebruiken en het geldt bovendien slechts voor een leerling tegelijk om een leerling op een hoger niveau van taalvaardigheid te brengen is het misschien niet ongeschikt alleen is het de vraag of hetzelfde niet door stillezen kan gebeuren het laten voorlezen van zinnen die op een hoger niveau staan dan de eigen taal kan leiden tot grotere geremdheid als middel om inzicht te krijgen in de functie van ritme en klank van artistie ke teksten is het te gebruiken maar het is mogelijk dat de lezer hier op den duur een innerlijk gehoor voor heeft zolang ik niet weet of voorlezen wel zin heeft en zolang ik vermoed dat het soms ergens slecht voor is laat ik het de leerlingen maar zo min mogelijk doen wie het leuk vindt mag natuurlijk best eens zo schadelijk lijkt het me nu ook weer niet tenminste als het artistieke teksten betreft en wie vindt nu het voorlezen van zakelijke teksten leuk noten 1 merkwaardig dat ik in buitenlandse handboeken over het moedertaalonderwij s nergens voorlezen als doel op zichzelf genoemd vond 2 didactische handleiding voor de leraar in de moedert aal vijfde druk groningen z j blz 90 3 waar las ik onlangs van een school waar de oudere leerlingen de jongere voorlazen of was dat in een bibliotheek 4 zie voor een vollediger analyse van het verschil j bekaert problematiek rond en methodes voor de verhoging der leesprestaties bij stil en expressief lezen in ps 46 1969 blz 385 394 ook te vinden in voorwerp va n aa n houdende zorg 5 i h anderson and w f dearborn the psychology of teaching reading new york 1952 blz 174 5 6 r ulshbfer methodik des deutschunterrichts dl i unterstufe stuttgart 1969 blz 75 78 7 f whitehead the disappearing dais london 1966 blz 32 8 zie noot 2 9 zo bij anderson en dearborn noot 5 if material is used which the pupil can read witti understanding oral errors will largely disappear as a problem blz 169 11