‘Werken’, een projekt

werken een projek t frans van de pieterman jona maillan d van praten met iemand leer je meer dan uit de boekjes dat is het commentaar van een i b o leerling op de ervaringen in het projekt werken frans van de pieterman en jona mailland geloven dat ook ze beschrijven hier een projekt zo als dat door hen als medewerkers van de anna frank stichting samen met leraren van drie ver schillende f b o scholen is begeleid het is een kritische beschrijving geworden die anderen mo gelijkheden genoeg biedt om van de weergegeven ervaringen te leren dit arti kel gaat over een projekt zoals dat door medewerkers van de anne frank stichting afs met leerkrachten van drie versch i llende lbo scholen is uitgevoerd de ruimte om een uitgebreid verslag te geven ontbreekt hier om toch een indruk te geven van de gang van zaken is dit verhaal als volgt opgebouwd 1 voorgesch ieden i s hoe is het zo gekomen 2 de p rojektopzet het raamwerk van het projekt zoals dat op de drie scholen is gebruikt en dat in het kader van dit art ikel aangeeft in welke koptekst de punten 3 en 4 plaatsvonden 3 onderdeel interv iewen 4 onderdeel simulatiespe l deze laatste twee projektonderdelen worden uitgebreider beschreven omdat het voor de scholen belangrijke projektonderdelen bleken maar ook omdat ze zich mogelijk le nen voor zelfstandige uitvoering bovendien werd punt 3 door de leerlingen gewaardeerd als leuk en leerzaam en punt 4 als niet altijd leuk en wel leerzaam 5 moeilijkheden mogelijkheden konklusie s enkele ervaringen zoals die met het projekt zijn opgedaan en wat voorzichtige kon klusjes tussen de tekst door staan op en aanmerkingen van leerlingen en leraren gemaakt tijdens de uitvoering in de projektkrant spuit 11 en na afloop de projektevaluatie 1 voorgeschiedeni s vanaf 1968 bestaat er binnen de afs een afdeling vormingswerk die zich sinds 1974 steeds meer is gaan richten op begeleidingsprojekten in het lager beroepsonderwijs en het beroeps begeleidend onderwijs samen met leerkrachten uit de betreffende onderwijssoorten wordt geprobeerd in lessen en lesprogramma s vorm te geven aan fraaie begrippen als maatschap pelijke vorming mondigheid weerbaarheid enz 1 275 de ervaring met onderwijsprojekten in het lbo is i n eerste i nstantie opgedaan met het ver vaard igen en beschikbaar stellen van lesmater i aal als inlei ding voor i n het anne frank huis te houden tentoonstellingen later werd de koppel i ng lesmateriaal tentoonstellingsbezoek losgelaten en ontstonden kant en klare projektpakketten rond onderwerpen als gastarbeid wonen en werken aan een dergelijke manier van werken kleven veel bezwaren er i s geen mogel ijkheid voor de eigen i nbreng van leraren er kan geen rekening worden gehouden met de verschillen per school er is nauwelijks plaats voor het aansluiten bij of ingaan op e rvaringen van leerlingen kortom je gaat een beetje lijken op een alternatief schoolboekuitgeverijtje deze bezwaren vormden de reden om voor dit projekt uit te gaan van een projektopzet die aan scholen lera re n en leerlingen mogelijkheden zou bieden om bij verdere ontwikkeling en uitvoering tot een afstemming te kunnen komen op de specifieke situatie per klas met het idee van een meer vakken omvattend projekt rond het thema werken werd inge haakt op een initiatief van leden uit diverse vakgroepen van het harmonisatieprojekt 4 jarig lbo van de lpc 2 in verschillende deel raamplannen worden thematisch onder wijs en vakkenintegratie gepropageerd opzet ontwikkeling en uitvoe ring van een dergelijk projekt zou antwoorden kunnen geven op vragen die zich in de lespraktijk voordoen rond begrippen als vakkenintegratie harmon i satie en thematisch onderwijs in overleg met de mensen uit de vakgroepen van het harmonisatieprojekt werd besloten dat de afs in het schooljaar 76 een kernprojekt in het 2e leerjaar lbo zou uitvoeren als on derdeel van een globaal plan rond het thema werken dat in alle vierde leerjaren aan de orde zou kunnen komen een verslaggeving van het kernprojekt kon als bijlage bij het raamplan worden opgenomen b ij het opzetten van het projekt werken zijn de volgende uitgangspunten van belang ge weest onderzoeken van mogelijkheden en moeilijkheden bij een projekt dat vanu it het thema vakoverschrtjdend i s vakken nederlands maatschappijleer aardrijkskunde geschi e denis en algemene technieken of handenarbeid dus ook een poging tot integratie van doe en leervakken een kans bieden voor leerlingen om zich een re eel beeld te verwerv en van beroepsmo gelijkheden en toekomstige werksituatie onde rz oeken van overeenkomsten en verschillen tussen verschillende lbo typen in de onderbouw uitvoering van het projekt in lts leao en lhno door medewerkers van de afs werd een opzet uitgewerkt voor een projekt van drie a v i er weken met bijdragen vanuit de bovengenoemde vakken het maken van een dergelijke projektopzet werd nodig geacht om naar de scholen de u i t gangspunten te kunnen verduidelijken e n om niet met lege handen aan te komen b ij die projektopzet zie par 2 is naast bovengenoemde punten rekening gehouden met het volgende de opzet moet enerz ijds een duidelijk beeld geven hoe het projekt werken er u i t kan gaan 276 z ien maar moet ande rzijd s ru i mte l aten v o o r wijzig ing aanvulling ve randeri ng uitb re i ding en be spre kin g vanuit de deelne mers de integrat i e van de deelnemende vakken wordt bepaald door het th ema m a w het thema i s niet ondersteunend voor toch al a anw ezige va k i nhoude n maa r ev ent n i eu w e v akinhouden zijn o nd ersteune nd v o or het them a ontwi kkel i n g e n ui t voer i ng va n l es prog ramm a s moet en in e n v a nuit de lesp ra ktijk pl aatsvinden vormgeving v a n ond erwijsvernie uwing is i n de eerste plaa t s een z aak van d e l e ra re n de noodzaak d aartoe voorwaa rden te sc he ppen kan med e v a nuit dit proj ekt w orde n aa n ge toond 2 de proje k topzet fas en in het projek t de projektopzet bevatte 5 fasen 1 introduktie 2 interviews 3 tussenfase 4 simulatiespe l 5 terug naar het eigen beroepsperspektief in het projekt staan een aantal dingen centraal a werken vroeger werken nu werken strak s b het beroepsperspektief van de leerlingen werken in het algemeen beroepenorientatie c beloonde arbeid werkloosheid en onbetaalde arbeid huisvrouw deze elementen vind je voortdurend in de verschillende fasen terug uitwerking van de fase n elke leerling krijgt een werkmap hierin kan al het komende materiaal verzameld worden een naamblad en een projektschema waarin alle bevindingen uit het projekt kunnen wor den geinventariseerd vormen de eerste bladzijden in deze map fase 1 introduktie deze fase kan bestaan uit 2 lessen de eerste wordt verzorgd en gemaakt door de dekaap de tweede les kan in maatschappijleer plaatsvinden 1e les het projekt en het thema worden geintroduceerd de bedoeling van deze les is ver der dat de leerl i ngen denken over en reageren op de vraag welk beroep ze w i llen kiezen en waarom er wordt voorlichting gegeven over de mogelijkheden en g re nzen van de opleidi ngen die de school verzorgt materiaal de eerste edi tie van de spuit 11 3 de spreekbuis oftewel de krant van het pro jekt met een kollage van banen beroepen ve rvolgoplei dingen di e voor de leerlingen zijn weggelegd het perspektief huisvrouw zijn werkloos zijn wordt hierbij niet vergeten 277 2 e les op het verschijnsel werken wordt nader ingegaan wat is werken waarom werken de mensen zijn er andere relaties tot werken dan geld verdienen huisvrouwenarbeid werkloosheid fase 2 interviews tweemaal worden er inte rv iews gehouden eerst met mensen di e nu werken met verge lijkbare oplei dingen daarna met mensen die vroeger hebben gewerkt op deze manier kunnen de leerlingen informatie verzamelen over de werksituatie zoals die nu is en vroeger was een vergelijking kan duidelijk maken hoe de werkomstandigheden in de loop der jaren zijn veranderd komst van machines arbeidsdeling sociale voorzieningen etc de inte rv iews worden gehouden rond een vijftal aandachtspunten 4 1 wat voor werk doet u naam van het beroep funktie welke handelingen voert h ij zij daarbij uit soo rt bedrijf dagindeling afwisseling 2 welk e school of opleiding hebt u gehad 3 wilde u worden wat u nu bent 4 wat vindt u prettige en onprett i ge kanten aan uw werk 5 welke veranderingen zijn er de laatste 5 tot 10 jaar i n uw werkzaamheden opgetreden als iemand in die tijd werkloos is geworden i s dat natuurlijk al een grote verandering de inte rv iews kunnen in de lessen nederlands worden voorbereid afgenomen en verspreid in de spuit 11 in maatschappijleer kan op de inte rviewresultaten worden ingegaan serie a inte rv iews met mensen die nu werken de leerlingen maken zelf vragen aan de hand van de aandachtspunten in vaste sub groepjes van vier iedereen draagt 1 kand i daat voor b v een vader of moeder de subgroepjes kiezen ie mand uit tijdens het intervi ew stellen 2 de vragen de andere 2 maken het verslag door middel van rollenspelletjes worden de inte rviewtechnieken getraind ook het ver slaan van het inte rv iew wordt geoefend interv iews houden met b v ouders geillustreerd komen de verslagen in de spuit 11 in het projektschema in de werkmap inventariseren de leerlingen m b v de aandachts punten hun interv iew overgang naar de 2e serie inte rviews inhoudelijk bespreekt de klas de interviews het gesprek toespitsen op de vraag zijn de werkomstandigheden van mensen waarover we nu wat aan de weet zijn gekomen altijd zo geweest of was het vroeger anders in de werkmap zijn verhaaltjes opgenomen over beroepen van vroeger een voeger huis vrouw kantoorbediende en winkelbediende weer m b v de aandachtspunten worden ver anderingen in de werkomstandigheden geinventariseerd en beknopt besproken 278 serie b interviews met mensen die vroeger werkte n de vragen zullen enigszins moeten worden aangepast dezelfde subgroepjes kiezen weer 1 kandidaat b v een oma opa of een bejaarde uit een tehuis de procedure is verder indentiek tenslotte worden de 2 interviews vergeleken de leerlingen leggen hun konklusies vast in het projektschema fase 3 tussenfase in de vorm van een strip worden de veranderingen waar de leerlingen i nmiddels wat zicht op hebben gekregen nogmaals samengevat benadrukt wordt dat je ook een andere re l a tie tot werken kan hebben dan geld verdienen onbetaald werk werkloos zijn mogelijk is di t in de i nterviews ook al tot ui t i ng gekomen aan de stri p is een kwis verbonden waarin de leerlingen vragen beantwoorden en beroepen uitbeelden de overgang naar het s i mulatiespel wordt gemaakt in de spuit 11 staat een be ri cht over een poppenfabriek harlekijn in dit fabriekje worden nog op ambachtelijke wijze trek poppen gemaakt hoewel het bedrijf enigszins i n fi nanc iele moe i lijkheden verkeert is de directeur vol ve rt rouwen over de toekomst de leerl i ngen worden erop voorbereid dat zij straks in de harlekijn gaan werken fase 4 het simulatiespel de bedoel i ng van d i t spel is dat de leerlingen inzicht verwe rven in veranderingen in de aard van het produkt veranderingen i n de aard van het werk overgang van beroep naar funkt i e veranderingen in de bedrijfshi erarchie speci ali satie veranderi ngen in de produkt i egrootte kosten winst het spel v i ndt plaats in de at of handenarbeidles deel a si mulatie ambachtel ijke produkt iewijze de leerli ngen die op vaste plaatsen zitten maken elk een of meer trekpoppen het produkt leve ren ze i n bij de leraar ba as de baas kontrolee rt en beoordeelt de produkten het ma teriaal brengt hij i n rekening de leerlingen krijgen hun loon in monopolygeld uitbetaald overgang naar het tweede deel van het spel er is weer een spuit 11 uitgekomen waarin te lezen staat dat de harlekijn is overgeno men door het bedrijf united toys corporation de hele produktie wordt gereorganiseerd maar wat zal dat voor een veranderingen tengevolge hebben in nederlands of maatschap pijleer kunnen de leerlingen zich hierin verdiepen deel b simulat ie van een geindustrialiseerde produktie de leerlingen zijn verdeeld over versch i llende funktiegroepen produktie eenheid admini strat i e dist ributie materi aal montageploeg schoonmaakploeg de leerkracht i s een mana ger hij organiseert het werk voert de kwal i teitskontrole uit aan de hand van een pun tensysteem worden de leerlingen betaald verwerking na het ie en of 2e deel van het spel kunnen de leerlingen een werkdagvers l ag maken b v in de les nederlands voor de spuit 11 279 fase 5 te rug naar het eigen beroepsperspektief aan de hand van dezelfde aandachtspunten als uit de inte rv iews eventueel m b v de werk dagverslagen worden e rv aringen van de leerlingen met de s i mulat ie vastgelegd in het pro jektschema in maatschappijleer kunnen deze worden besproken aangeven dat de in de s imulatie gekonstateerde veranderingen niet algemeen geldend z ijn het e i gen beroepsper spektief weer naar voren halen en teruggrijpen op de introdukt ie fase 1 van de dekaan de leerl i ngen kunnen vragen stellen aan een forum waarin b v een oud leerling een jeugd konsulent en iemand van een werkende jongeren organisatie z i tting hebben afs luit i ng van het projekt in een evaluatiespel het vuilewasspel wordt nagegaan welke projektonderdelen werk vormen etc de leerlingen leuk niet leuk vonden materiaal witte grijze en zwarte resp leuk neutraal niet leuk hemden broeken en sok ken de drie scholen met een aantal scholen i s er i n de voorbereid i ngstijd van het projekt kontakt gelegd via een vragenlijst is de s ituat ie op elke school i n kaa rt gebracht tenslotte zijn er 3 scholen leao lts en lhno uitgekozen waar startvoorwaarden aanwezig leken voor de uitvoe ring van het projekt op basis van de gemaakte projektopzet werd een praatpap ier gemaakt via het praatpapier werden al eerder gelegde kontakten met scholen en leraren omgezet i n afspraken voor de u i tvoer ing van het projekt ook de d irekt ies geven hun fiat t ijdens voorbereiding en u i t voeri ng van het projekt werkte een afs medewerker samen met de leraren van de betref fende klas de leao een kle i ne tamel ijk strak georganiseerde en daarom overzichtel ijke school roosterwijzigingen waren geen probleem de direkteur nam dat voor zijn re ken i ng tussen de 3 betrokken docenten bestond nog geen vaste vorm van samenwerking ze wilden wel naar zo n samenwerki ng toe op deze school vi ndt er geen vakkenintegrat i e plaats een van de deelnemende docenten laat de leerl ingen regelmatig in groepjes werken pas i n de 3e kl as wordt voor een bepaalde vakrichting gekozen het vak at wordt nog niet ge geven de lts deze school bev i ndt zich ineen overgangsfase naar een scholengemeenschap met 2 lhno s de situatie is hier minder overzichtelijk op de lts is geen sprake van vakken i ntegrat ie geen enkele vorm van samenwerking was van te voren aanwezig beter is zelfs te spreken van een onderlinge afstand tussen de docenten de leerlingen werken bij de be trokken docenten nooit in groepjes in het tweede jaar wordt voor een bepaalde vak ri chting gekozen het vak at is onde rverdeeld in at materiaal at hout at konsumpt ief etc het projekt zou hoofdzakelijk binnen het bestaande rooster vallen de lhno sinds ko rt maakt deze school deel uit van een scholengemeenschap lhno lts leao mavo de derde en v ierde klas z ijn kategoraal lhno apart aan het eind van de 3e wordt pas voor een vakrichting gekozen in de lhno afdeling is een grote nieuwe lichting docenten gekomen een vaste vorm van samenwerking door een aantal leraren wel gewenst is er niet in het 2e jaar van de brugperi ode krijgen de leerlingen at 280 3 interviewen voor dit paragraafje wordt gebruik gemaakt van de projektverslagen van de verschillende scholen de nadruk ligt op ervar i ngen in het lhno 5 de eerste twee lessen fase 1 in de lhno klas werden gegeven door de dekaan en door de lerare s maatschappijleer punten die daarin aan de orde kwamen mogelijkheden van de school vervolgopleidingen eigen keuze het versch i l tussen baantje en beroep tussen bijbaantje de meeste leerlingen hadden een bijbaan en toekomsti g werk de dekwan en de lerares maatschapp ijleer hadden hiervoor lesmateriaal en werkbladen ge maakt de bedoel i ng was dat vanuit gegevens uit deze lessen de interviewfase werd i ngevuld in te rviews met mensen die nu werken konden dan meer l i ggen i n de sfeer van de b ijbaantjes de door de leerl i ngen al gemaakte beroepskeuzen en het huisvrouw zijn de lerares neder lands die de interviewvoorbereiding voor haar rekening nam w i lde haar lessen voorbere i den met de andere leerkrachten door omstandigheden kon die gezamenl ijke voorberei ding niet doorgaan zodat informatie u it de eerste fase niet kon worden gebruikt bij de eerste i nter v i ewronde eerste interviewronde in het eerste lesuur somden de leerl i ngen personen en be roepen op d i e voor een i nte rview i n aanmerk i ng kwamen u i tei ndel ijk werden acht beroepen waa ro nder huisv rouw geko zen aan de hand van aandachtspunten g i ngen de leerl ingen daarna i n kleine groepen een aantal inte rviewvragen opstellen het tweede lesuur werd besteed aan het u i twi sselen en bespreken van de vragen en aan het oefenen in interv iewen en verslaggeven het proefi nterview tussen twee leerlingen verliep wat rommelig mede omdat e e a i n de aula moest plaatsv i nden ondanks de n iet geheel optimale voorberei d i ng was het afnemen van de inte rv iews een sukses de i ntervi ewgroe pen hadden daarvoor twee lesuren ter beschi kki ng enkele groepjes namen de inte rv iews s avonds af i v m de beschikbaarheid van de geinte rv iewde twee dagen later i n de lessen van de aardr gesch leraar kwamen de i nterv i ew resultaten b innen geinte rv iewd waren twee hu isvrouwen een slager een groepslei dster een polit ie agent en een ooga rt sass i stente met behulp van een schema met daarin de vijf aandachtspunten en de beroepen werden de interv i ewgegevens geinventariseerd om i n de projektmap opgeno men te worden b ij de vraagstell ing overheersten vragen over prettige onprett ige kanten van het werk aan de huisvrouw werd gevraagd zou u het werk van uw man w i llen overnemen tijdens het inventariseren kwamen per groepje herinneri ngen aan het i nte rv iew weer bovendrijven toen vroeg jij dat en toen zei zij dat enz het lu isteren naar elkaars i nte rviews was aan z ienl ijk mi nder boeiend het toppunt van ongenoegen werd bereikt toen ook nog om een uittre ksel van de inte rv iews voor spuit 11 werd gevraagd het praten t dens het projekt was niet leuk steeds moest je weer over serieuze dingen praten het is gezelliger om over leuke dingen te kletsen toch werd bij de evaluatie het luisteren naar elkaars inte rv iews b ij de leuke dingen van het projekt genoemd bij die evaluatie bleken nog een paar punten die waarschijnlijk va n 281 invloed waren achteraf hadden de leerlingen toch liever meer gezocht naar mensen die ook een lhno opleiding hadden gevolgd zoals aanvankelijk in de projektopzet was bedoeld in deze week waren te veel projektonderdelen gekonsentreerd op het laatst zei je oh weer dat projekt we interviewden mensen met beroepen die we he emaal niet gaan doen zoals bij meer projektonderdelen bleek ook hier dat het verwerken van de ervaringen met de hele klas een moeizame zaak is twee uur schrijven en luisteren is wel wat veel van het goede tweede inte rviewronde de tweede serie interviews met mensen die vroeger werkten werd afgenomen in een be jaardentehuis na wat moeilijkheden met roosterwijzigingen waardoor de leerlingen aan vankelijk dachten dat ze vrij waren werd dit voorbereid een beter begin was denkbaar begonnen werd met het lezen van de verslagen van de vorige serie in spuit 11 de leer lingen vonden het erg leuk om hun eigen woorden en handschrift op deze manier terug te zien nu ook kwamen geinteresseerde vragen over elkaars interviews wie heb jij geinter viewd wat vond je daarvan daarna zijn de afs verhaaltjes zie projektopzet inde groepen uitgedeeld en gelezen op een paar uitzonderingen na voelden ze er weinig voor om n a v passages uit die verhalen iets na te spelen de les daarop is met de leerlingen gesproken over de te stellen vragen de nadruk daarbij kwam te liggen op konkrete handelingen en veranderingen in het werk zoals de oudere mensen die hadden meegemaakt een tweetal leerlingen hielden een proefinterview met de lerares als bejaarde na deze les en een aantal andere projektlessen die te gekonsentreerd in deze week plaats vonden besloten de leraren het interview in het bejaardentehuis te laten doorgaan en daar na te besluiten of al dan niet met het projekt zou worden doorgegaan de hele dag projekt ging je de keel uithangen ze hadden het veel beter kunnen verspreiden de dag van het interview was iedereen om 9 30 uur op school samen met de lerares en een afs medewerker gingen ze naar het bejaardentehuis eerst werd daar samen koffie gedron ken en daarna verdween groep voor groep naar boven voor het interview het werd een groot sukses zowel voor de bejaarden als de leerlingen een paar interviewgroepjes waren tamelijk vlug klaar maar de meeste hebben ruim een uur gepraat enthousiast volgestopt met snoep en limonade kwamen ze soms na enig aandringen terug in het bejaardentehuis waren de mensen enthousiast zorgzaam en gezellig ze vertelden maar door ook dingen die we niet gevraagd hadden de leerlingen waren zichtbaar onder de indruk van hetgeen ze gezien en gehoord hadden van de bejaarden hebben we dingen gehoord die we niet wisten je kan je nou voorstellen hoe het vroeger was om te werken deze interviews maakten ook de stemming bij de leerlingen en de leraren beter om met het projekt door te gaan vandaag was het heel wat beter dan gisteren deze mensen hadden de tijd voor je bij de andere interviews had je steeds het idee datje er een eind aan moest maken 282 leao in de tweede klas van het leao is door de leerkrachten besloten de twee series interviews te kombineren de interviewgroepen 3 leerlingen interviewden nu werkenden en ook vroeger werkenden het afnemen van de interviews werd door de leerlingen gedaan als huiswerk de geinterviewden waren in het algemeen familieleden het was leuk om eens met andere mensen te praten de voorbereiding was nogal strak gestruktureerd en in de vorm van rollenspelen werd e e a voorbereid in de uren nederlands ook hier bleek het verwerken en uitwisselen van de in terviewresultaten aanvankelijk nogal moeizaam na de eerste moeilijkheden is een werkvorm gevonden die alle leerlingen in staat stelde aktief te werken met de verzamelde gegevens bij het interview leer je om vragen te stellen en een verslag te schrijven voor de projektkrant en voor de eigen projektmap werden m b v letters plaatjes enz uit kranten en tijdschriften kollages gemaakt over werken vroeger en nu verschillen en over eenkomsten voor een les maatschappijleer werden die kollages het lesmateriaal aan de hand daarvan werd wat meer ingegaan op oorzaken van veranderingen geldverdienen werkuren mecha nisatie veranderingen in vrije tijd vervoer naar het werk enz lts ook in de tweede klas van de lts werd het interviewen geoefend d m v rollenspel de le raar en de afs medewerker werden geinterviewd door een tweetal leerlingen anderen kre gen als opdracht te noteren wat verkeerd en goed ging ook werd geoefend in het maken van aantekeningen voor een verslag het maken van de interviews gebeurde weer als huis werk enkele leerlingen die de daarop volgende les geen interview hadden werden er als nog op uitgestuurd om mensen in de school te interviewen het maken van verslagen en vooral het teruglezen daarvan in de eerste spuit 11 werd door de leerlingen positief gewaardeerd het bespreken ervan verliep moeizaam in een soort tussendoorles de afspraak met een bejaardentehuis was niet op tijd gemaakt zijn de door de afs geleverde interviews over vroeger geinventariseerd op de aandachts punten uit de interviews ook hier was het bezoek aan een bejaardentehuis toen de afspraak eenmaal tot stand was gekomen een doorslaggevend sukses toen de jongens terugkwa men zaten ze vol verhalen en begonnen onmiddellijk aan hun verslag enkelen kwamen in hun vrije tijd terug om dit af te maken leuk was het bejaardentehuis de mensen waren bereidwillig om met je te praten toen we klaar waren met het interview kwam een oude meneer naar ons toe en zei ik heb hele belangrijke dingen te vertellen uit mijn leven de bejaarden werkten heel goed mee en ik kon ze goed verstaan ook de verslagen van deze interviews kwamen in spuit 11 de lerares nederlands merkte over het interviewen op het bejaardentehuis heeft b ij mij en de meeste leerlingen de grootste indruk gemaakt dan zie je pas hoe anders ze kunnen zin nu zijn ze anderhalf uur intensief met nederlands bezig geweest 283 4 het simulatiespe l als voorbeeld is het spel op de leao genomen de e rv aringen op de lts en in het lhno worden aan het eind beknopt weergegeven b ij dit projektonderdeel waren op de leao alle drie de docenten betrokken in handvaardigheid handenarbeid zou het spel op een ochtend in 4 lesuren uitgevoerd worden in tegenstell i ng tot de projektopzet werd besloten om meteen na het spel de ervari ngen van de leerl i ngen te laten verwerken en te bespreken en d i t n iet uit te stellen tot de laatste fase voor het behandelen van de berichten in spuit 11 werden geen apa rte lessen gepland de leraar handenarbeid had van te voren een produkt iel ijn ontworpen en het mate riaal ge prepareerd door de afs waren de werkbriefjes het funktieklassi flkat ie en de adm i nistra ti eformuli eren verzorgd ook was monopoly geld beschikbaar voor de uitbetaling 6 de ambachtelijke produktielij n het eerste deel start te met het doornemen van het krantenber icht over de poppenfab ri ek harlekijn er werd uitgelegd wat er ging gebeuren de leerlingen wilden in groepjes wer ken m b v een instruktiepapi er gingen ze aan de slag uit triplex moesten eerst de li chaamsdelen gezaagd worden dat viel niet altijd mee maar met plez ier werd er gezwoegd heel verschillende poppen kwamen er tenslotte te voorschijn toch bleken de 100 mi nuten voor een stel leerl i ngen te kort te zijn om hun pop af te krij gen de leraar nederlands die ook bij het spel aanwezig was had de administratie op het bord bijgehouden nu moest elke harlekijn al dan niet af nog beoordeeld worden de ui tbetali ng vonden de meeste leerlin gen spannend we kreg en monopolygeld iedereen dacht dat we echt geld kregen maar zo gek zin jullie toch niet voor de pauze werd de spuit 11 met het ber i cht over de overname van de harlekijn door een groot bedrijf uitgedeeld de geindustrialiseerde produktiewijze op het bord stond genoteerd wie in welke funkti egroep zat de leerlingen waren willekeurig over de groepen verdeeld van te voren was er i n het lokaal voor 2 produktielijnen een op stell i ng gemaakt ondanks deze voorbereiding was de bedoel i ng voor de leerlingen ondu i delijk het werd erg rumoerig in de kl as precies werd door de leraar handenarbeid aange wezen welke taak iedereen had ei ndel ijk kon de fabr iek gaan draaien di t keer werden de poppen van karton gemaakt het viel op dat sommigen zich flink moesten uitsloven terwijl anderen op hun lauweren konden rusten niet alleen door de ongelijkhe id in taken maar ook omdat de lijn gestremd w as na het maken van een 30 tal benen of armen raakten de leerlingen danig ve rveeld de ene produkt iel ijn lukte het om 2 poppen te fab riceren waa rvan er ook nog een werd af gekeurd bij de andere l ijn kwam er geen eindprodukt tot stand het verschil in beloning viel niet i n goede aarde de emoties laa i den hoog op zo n chef en d ie van de admin i stratie doen niks en verdienen het meest nog lang werd er over door gepraat de harlekijn dat was vrij en dus prettiger werken united toys corporation dat was niet vrij en ook niet leuk werken 284 verwerking diezelfde dag werden i n de les maatschappijleer eerst nog eens de krantenberichten over het bedrijp doorgenomen de re latie tussen deze beri chten en de simulatie zelf bleek voor de leerlingen niet helemaal dui del ijk te zijn en moest dan ook verder verklaard worden daarna hebben ze 2 werkdagverslagen gemaakt een over hun werk in de harlekijn de ander over het werken in de united toys corporat ion utc bespreking de dag na het spel zouden i n maatschapp ijleer de opgedane ervaringen van de leerl ingen besproken worden het was alleen niet mogelijk op zo korte termijn de werkdagverslagen i n de krant spu i t 11 te krijgen bovendien w as voor deze les geen goede werkvorm voor handen d ie moest nog verzonnen worden de leraar maatschappijleer vroeg de leerlingen i n een woord hun indruk te geven van het werken inde harlek ijn deze trefwoorden wer den op het bord geinventar iseerd u it deze lijst evenals uit de werkdagverslagen trouwens bleek dat de leerl i ngen het werk in een ambachtelijk bedrijf posit i ever beoordeelden dan i neen geindustrial i seerd bedrijf in een klassegesprek werd ve rv olgens vanu i t het spel over eenkomsten genoemd met de realiteit harlekijn zo was het vroeger utc zo is het nu een soort lopende band punten als ongelijke verdiensten mechani sati e sfeer op het werk verl iezen van overzicht b ij lopende bandwerk kwamen aan de orde tenslotte noemden de leerlingen voorbeelden van produkten d ie nog steeds min of meer ambachtel ijk worden ve rv aardi gd in de i nter views waren ze al dergel ijke produkten tegengekomen na een half uur verslapte de aandacht de leerlingen waren wel u itgepraat het gesp re k werd toen afgesloten lts het simulat i espel vond op de lts plaats in 12 lesuren algemene technieken metaal de leraar metaal had van te voren al een paar leerl i ngen een pop laten maken ze schreven daar bij tijd zodat het produktieproces beter te plannen was ook liet de leraar voor alle onder delen van de pop metalen plaatjes voorkn ippen uit de tijdschrijverij bleek dat er we1o uur nodig was voor het fabriceren van een pop daar om werd besloten de ambachtel ijke en geindustri al i seerde produktiewijze gelijktijdi g uit te voeren de krantenbe richten over de reorgan i sati e van de poppenfabriek harlek ijn kwa men daardoor te vervallen in het begin g i ngen de leerlingen enthousi ast aan het werk vier leerl i ngen werkten ambachtel ijk en vulden hun eigen werkbriefjes in de rest van de klas w as verdeeld over verschillende produktie eenheden er w as ook een voorraad en loonad m i nistrateur we hebben een fabriek gemaakt het is eentonig werk en je had het er niet druk er kwamen regelmatig stagnaties inde produktiel ijn voor de l ijn w as overigens visueel niet direkt du i delijk de leerlingen wisten materiaal en gereedschap te v i nden ze zochten rustig hun eigen weg de lessen verschilden niet veel van de gewone praktijkles toen de loonadm i nistratie op het bord werd geschreven kwamen er veel vragen los over het basisloon en premiestelsel volgens de leerlingen klopte er niets van wij gingen het hardst maar we verdienden het minst we hebben ons kapot gevijld 285 voor een aantal w as het een prikkel om alles na te rekenen en weer dr i ftig aan de slag te gaan in de 8e les zakte het animo voor het werken in de fabriek de beloning was de enige reden waarom sommigen nog steeds hard doorgingen en anderen overgehaald konden wor den om in te spri ngen bij knooppunten in de produktie de leraar metaal lichtte i n de laatste les het verschi l tussen de 2 produktiewijzen toe in de les nederlands hebben de leerlingen een werkdagverslag gemaakt lhno op de lhno is het spel weer in het vak handenarbeid gedaan de ambachtelijke en de gein dustrialiseerde produktie vonden na elkaar met een week ertussen plaats voordat de fa briek ging lopen werd het bericht uit de projektkrant voorgelezen ook hier leek het am bachtelijke bedrijf harlekijn teveel op een gewone handenarbeidles waar ze altijd een ei gen werkstuk maken de leerlingen werkten geanimeerd na een pop hielden ze het wel voor gezien het maken van een trekpop was het allervervelendst het was verschrikkelijk werk dat je meer zou verdienen door een 2e pop te maken motiveerde niet of was niet duidelijk de uitbetaling vonden de leerlingen interessant en ze waren teleurgesteld als het loon laag uitviel in de utc liep de produktie redelijk gesmeerd hoewel hier en daar de benen of armen zich te snel ophoopten luidkeels zongen de leerlingen mee met de radio de drie leerlin gen die de administratie en het materiaal beheerden werden zo nu en dan op de hak ge nomen he zullen jullie niet moe worden na krap een uur zakte de motivatie dertig benen waren meer dan genoeg een leerling ging staken dit keer waren een aantal leerlingen zeer verontwaardigd over de loonverschillen zij cheffinnen verdienen veel meer en ze hebben helemaal niks gedaan over de achtergronden hiervan is niet meer gesproken aan het eind van het projekt is de film coup pour coup gedraaid in het evaluatiegesprek legden de leerlingen de relatie tus sen hun eigen werken in de utc en de film we begrepen nu best dat die vrouwen geen zin hadden in dat saaie werk 5 moeilijkheden mogelijkheden konklusies het projekt is met de deelnemers als volgt geevalueerd met de leerlinge n op twee scholen met het vullewasspel op een school door een enquete daarna is door twee niet bij de uitvoering betrokken afs medewerkers een nagesprek gehouden met vijf leerlingen per klas rond de vragen wat was leuk niet leuk in het projekt wat was leer zaam niet leerzaam met de leraren eerst individueel aan de hand van een vragenlijst daarna bij twee scholen met het team aan de hand van gegevens uit de individuele gesprekken en gegevens uit het praatpapier 286 wat hier volgt is een erg globale samenvatting gelardeerd met opmerkingen van projekt deelnemers projektopzet projektu itwerki ng de bedoeling van de projektopzet om in samenwerking met leerkrachten tot een specifieke uitwerking te komen is niet geheel geslaagd op een school werd het projekt duidelijk be schouwd als een samenwerkingsprojekt en kwam een groot deel van de invulling voor re kening van de leraren op de andere twee scholen bleef het een afs projekt vrijwel alle leraren hebben veel tijd besteed aan het uitvoeren van het projekt helaas bleek de tijd be schikbaar voor de voorbereiding wat kort er werd voor je georganiseerd en tegelijkertijd iets van je verwacht de projektopzet en het materiaal zoals dat door de afs aangeboden werd was een goede steun en stimulerend bij een eerste poging tot projektonderwijs vakkenintegratie rond het thema werken het projekt was opgezet vanuit een thema werken daa rn a werd gekeken b i nnen welke vakken en vanuit welke vakinhouden ondersteunend zou kunnen worden gewerkt t b v het thema bij de ui tvoering is gebleken dat deze gedachte wel i swaar door de meeste leer krachten zinvol wordt gevonden maar dat verwerkel ijki ng daarv an op moei lijkheden kan stuiten de leraar is gewend om andersom te denken nl vanuit bepaalde vak i nhouden zoe ken naar mogelijke onderwerpen een gevolg daa rv an was dat soms meer dan wenselijk was vanuit het vak naar het thema werd gedacht het idee hoe kunnen wij als leerkrach ten samen het thema werken zo goed mogelijk vorm geven kwam mede door beperkte samenwerkingsmogelijkheden niet altijd voldoende aan bod in het nagesprek werd door de leraren naar voren gebracht dat voor het werken aan een vakoverschr ijdend thematisch projekt nodig i s dat leraren van deelnemende vakken al of niet met ondersteuning van bui ten de school samen het thema k iezen en verantwoorden de kans en de mogel ijkheid heb ben om het samen te ontwi kkelen samen bij de u itvoering betrokken zijn en tijdens ont wikkel i ng en u itvoeri ng mogelijkheden tot overleg en u i twi ssel ing van erv aringen hebben de belangrijkste voorwaarde i s wel dat tussen de deelnemende leraren enige overeenstem ming i s voor wat betreft de uitgangspunten wat w i llen we met de schoo l wat willen we met de leerlingen wat willen we met dit thema waarom en hoe mede door de gebrekkige overlegmogelijkheden op de scholen werd aan dit laatste niet toe gekomen of speelden dergelijke diskussies zich af tijdens de u i tvoering daar waar wat meer sprake was van overleg en ontwikkeling kon dat alleen doordat een overmati g beroep moest worden gedaan op i nzet en t ijd van enkele leraren op enkele plaatsen in het projekt was de re latie tussen denk en doe vakken aanwezig in het simulatiespel en het verbinden van konklus i es daara an maar ook in het denken over intervi ewvragen het houden van inte rv iews en het verwerken van i nterv i ewresultaten daar waar deze aktiviteiten zich afspeelden in een vak i s d i e relati e wel tot stand gekomen daar waar deze projektonderdelen over een paar vakken verdeeld werden kwam dit m inder uit de verf bovendien i s gebleken dat het doen gemakkelijker was dan de verwerk ing e rv an 287 nu heb je eens een alibi om eens b anderen te gaan kijken in de klas anders kom je er niet vooral niet in een praktijklokaal je kunt een projekt ook starten met een diskussie over de vakinhouden waarb ij je probeert ge meenschappelijke inhouden te ontdekken dit zal waarsch ijnlijk leiden tot een andere opvatting van je eigen vakinhoud dat geldt vooral voor aardrijkskunde en nederlands waarvan de vak inhoud niet vast omschreven is werken als thema volgens een aantal leraren was de projektopzet nogal overladen het ging over drie dingen tegelijk beroepsorientatie beroepsperspektief en werken in het algemeen werken als the ma in een tweede of derde klas werd door de leraren verschillend gewaardeerd sommigen vonden het noodzakelijk daaraan nu al aandacht te besteden anderen dachten dat het voor de leerlingen te ver van hun bed lag en weer anderen vonden het niet zinvol leerlingen met een naar hun oordeel weinig rooskleurig perspektief op te zadelen volgens de leerlingen is werken een onderwerp dat in alle leerjaren op zijn plaats is we moeten weten hoe het later toegaat in je werk in de vierde klas ben je te laat om er mee te beginnen leao meer horen van andere beroepen die wij zouden kunnen doen lhno aan een projekt werken moet wel in de tweede klas want in de derde of vierde is het te laat lts harmonisatie het offic ie le idee van harmonisatie i s het op elkaar afstemmen van de eindtermen de nor men waaraan leerlingen moeten voldoen in de verschillende kategorale vormen van lbo door met eenzelfde projektopzet in drie verschillende schooltypen te werken is het mo gelijk enkele voorzichtige konklusies over harmonisat i e te geven bij de leerkrachten blijkt het begrip nauwelijks te leven in een enkel geval wordt het als bedreigend e rv aren er z ijn hemelsbrede verschillen tussen de kategorale scholen ju ist met betrekking tot de genoemde uitgangspunten de toekomsti ge maatschappelijke positie van b v lhno en lts leerlingen verschilt ten tweede is elke school ook nog eens een wereld apart het lijkt daarom niet wenselijk e n onmogel ijk om harmonisatie i n de zin van dezelfde eindtermen voor de verschillende typen lbo na te streven zeker niet waar het gaat om maatschappelijk vormende aspekten deze eindtermen zijn gekoppeld aan de specifieke vakinhouden met andere woorden het onderwijs blijft binnen deze offici ele opvatting van harmonisatie geprogrammeerd vanuit de verschillende vakinhouden waarom moete n we allemaal hetzelfde do en n je lessen pakje iets aan wat binn en de realiteit van de lee rlingen voorkomt dat v erschilt p er school per buurt de meeste leraren vinden het zinvoller om hun onderwijs af te stemmen op hun leerlingen die eigen e rv aringen interesses en belangen hebben de harmonisatie gedachte die uitgaat van een onderwijsaanbod dat dat mogelijk maakt i s te prefereren zeker waar dat onderwijs pretenties van maatschappelijke vorming heeft de konsekwent ie daarv an lesprogramma s ontwikkelen in de school wordt door de meeste leraren aanvaard zij het dat beperkingen in mogelijkheden tijd overleg organisatie rem mend werken de volgende voorbeelden geven aan dat de projektopzet mede door het idee om harmonisatie in praktijk te brengen te strak bleek om te kunnen ingaan op wat i n de school gebeurde 288 het spe l het spel blijkt achteraf te lts erlg voor leao had veel beter gezocht kunnen worden naar een simulatie van veranderingen in de kantoorpraktijk en ook bij lhno was een betere op zet denkbaar de interview s per school had een betere afstemming moeten plaatsvinden tussen beroepsmogelijkheden van leerlingen en te interviewen personen bij het lhno is de mogelijkheid blijven liggen om bij het bezoek aan het bejaardentehuis ook mensen die daar werken te interviewen ten slotte is het werk als bejaardenhelpster een mogelijk beroepsperspektief leerlingen en het projekt tot slot nog wat op en aanmerkingen van leerlingen n a v het projekt gemaakt in de vijf gesprekken zelf een werkstuk pop maken is leuker en je werkt dan beter ais je alleen een onderdeeltje moet maken wordt het veel slordiger ik heb geleerd om trekpoppen te maken k had het zelf niet kunnen bedenken we zouden nog wel meer willen weten hoe het in een kantoor of fabriek toegaat b v een paar dagen werken in een fabriek meisjes in de klas halen die van deze school komen en nu werken en dan horen wat ze ver dienen wat leuke en nare kanten van het werk zijn van praten met iemand leer je meer dan uit de boekjes alsje later getrouwd bent met een hoger iemand en die neemt eens iemand mee dan moetje toch met hem kunnen praten na vierjaar leren ga ik niet meteen trouwen dan wil ik eerst wel eens een tijd werken liever gewoon aardrijkskunde en geschiedenis het leerboek komt anders niet uit het projekt geeft geen ciffers je kreeg geen ciffer dat was ook niet belangrijk de een doet het nou eenmaal beter dan de ander daar kun je geen cijfer voor geven bij het forum hebben we voor het eerst gehoord van de vakbond en de streekschool we wisten niet dat die bestonden projekt dat is een leuke manier om te leren noten 1 zi e m aat schappelij ke bege leidi n g in het be roepsbegeleiden d o n der w ijs vormi ngswerkkahler 1 7 s tu diecentr um nc vo am ersfoort 1 9 76 2 in m oer nr 4 vindt u mee r over dit p roj ekt 3 ee n m ap me t projektmaterlaal is t egen kostprijs b esc h i kbaar voor dege nen die overw egen een der gelijk projekt u i t te voeren afs prinse ngrac ht 263 am sterdam tel 2 4 10 9 7 4 een interviewhand l eidi ng voor de leerli ngen was event uee l beschikb aar 5 projektvers l ag lh n o projektverslag lts proje ktverslag leao interne p ublikaties afs j uni 1 976 in septe mber komt een u itgebreide ve rslaggev i ng besch ikb aar 6 zie p roj ekt matedaal noot 3 289