Werkplan voor schrijfvaardigheid: een aanzet

werkplan voor schrijfvaardigheid een aanzet marc stevens het doel van schrijven op de lagere school is ervoor te zorgen dat leerlingen zich na zes jaar adequaat communicatief en expressie f persoonlijk en in al wat behoor lijk nederlands kunnen uitdrukken over hoe we dat doel kunnen bereiken zijn de meningen nogal verdeeld sommige didactici suggereren een aanpak waarin leer lingen zoveel mogelijk authentieke schrijftaken moeten uitvoeren deze manier van werken kan je holistisch noemen ze werkt synthetiserend omdat ze weinig opsplitst en leerlingen de schrijfvaardigheid zo geintegreerd mogelijk aanleert wordt vreemd genoeg soms analytisch taalonderwijs genoemd daarnaast kan je ook spreken van meer opsplitsende didactieken zij gaan uit van een analyserende aan pak van taal en proberen leerlingen schrijfvaardig te maken door hen te laten oefe nen op deeltaken u had het al geraden soms wordt voor deze aanpak de term synthetisch taalonderwijs gebruikt ot nader order en dat is te laten leren invullen voor deze aspectoe wanneer onderzoek vastge fening zullen we moeten werken met tek steld zal hebben welke van deze sten en zinvolle omgevingen teksten en aanpakken de meeste vruchten situaties waarin evenwel dat aspect op de afwerpt en zover zijn we nog niet wil voorgrond treedt len wij opteren voor een tussenoplos sing noem dit maar een interactieve om te tonen hoe de nieuwe leerplannen en aanpak binnen het taalonderwijs daarin eindtermen voor het lager onderwijs gereali willen we zowel aandacht besteden aan seerd kunnen worden willen we hieronder de communicatieve taak als aan het gefo een vulling voorstellen voor zes jaar schrijf cust oefenen en onder de knie krijgen van onderwijs we werken daarin zowel met een aantal deelvaardigheden net zoals dat totaal als aspectoefeningen in de tekst voor de andere vaardigheden het geval kan vindt u overigens hier en daar nog wat meer zijn zien wij voor stellen dus twee soorten uitleg in verband met deze termen het oefeningen mogelijk namelijk de totaaloefe onderdeel spelling werd niet ingebouwd ning en de aspectoefening let wel ook de gezien de specificiteit van deze discipline aspectoefening zal nooit communicatie we zijn er ons van bewust dat dit voorstel loos kunnen verlopen een oefening waarin nog wat te zwaar is aan leerkrachten om af het gebruik van verwijswoorden getraind te spreken wat haalbaar is in een bepaalde wordt kan er bijvoorbeeld niet in bestaan graad vooral dan inzake kwantiteit met om leerlingen in aparte zinnetjes woordjes onderstaand curriculum proberen we niet va 27 jaargang nummer 1 sept okt 1997 27e j o c om opnieuw het warme water uit te vinden taken te bedenken in zekere zin moet hij een heleboel van de ideeen die u hieronder erin slagen om de wereld in zijn klas binnen aantreft bestonden al een aantal dienden te brengen dat is niet simpel toch kunnen nog wat te worden omgebogen en geplooid we al stellen dat goede verhalen en boeiend naar de eisen van goede totaal of aspect beeldmateriaal dia s transparanten een lessen dat betekent bijvoorbeeld dat er goed hulpmiddel kunnen zijn stel dat we goed materiaal diende gezocht te worden een boeiende interessante en zinvolle om kinderen tot schrijven uit te dagen schrijftaak op het spoor zijn gekomen ook daar heeft de leerkracht wellicht al wat energie in moeten steken voorbeelden vol gen wat gebeurt er dan eerste graad vooraleer leerlingen stellen kunnen we werk maken van in ieder geval moeten we met de speciale het ieren verzamelen van materiaal schrijfsituatie van het eerste leerjaar reke vaak betekent het dat we in de klas ning houden aanvankelijk kunnen leerlingen dingen aanbieden die de leerlingen een aantal taken nog niet schriftelijk maken kunnen gebruiken tijdens het schrijven toch is het aangewezen om zo snel moge het betekent niet dat we alles voorzeg lijk met het onderstaande pakket oefenin gen want zo ieren leerlingen enkel gen te starten nabootsen ze leren niet hun eigen werk bedenken let op soms hoef je bij een schrijftaak niet te brainstormen totaaloefening in de klas zullen we dat dan ook niet doen bijvoorbeeld in een bedankings recent wetenschappelijk onderzoek in ver brief zullen niet zoveel ideeen steken band met schrijfgewoontes van mensen wel is er een leuke formulering nodig heeft een model opgeleverd dat nogal han het bedenken van de situatie waarin teerbaar is bij een globale aanpak van het geschreven wordt naar voor wie schrijf stellen of schrijven in dat model wordt je deze tekst mogen er dan fouten binnen het schrijfmoment zelf rekening instaan waarom schrijf je hem haar gehouden met drie componenten namelijk dit bericht eventueel vooraf op papier de planning van het schrijven gebeurt voor zetten ik schrijf naar en tijdens de revisie van het werk gebeurt het onderwerp van de tekst vastze tt en tijdens en na en het schrijven zelf orde en bedenken wie er vernoemd zal wor ning formulering in onze totaaloefening den ook nagaan of het waar en wan die zoals gezegd het schrijven wil aanleren neer belangrijk zijn desgevallend door leerlingen een complete communica schematisch op papier plaatsen tieve taak te laten uitwerken zullen we er het plannen reeds individueel van goed aan doen aan de drie elementen aan het uitzicht de structuur en de inhoud dacht te besteden voor tijdens en na het van het opstel moet het lang zijn hoe stellen zullen we aan die taken kunnen wer zal ik beginnen hoe eindigen des ken gevallend schematisch op papier zet ten maar voor de leerkracht is er nog meer werk aan de winkel dit onderwijs in schrijf omdat leerlingen zeer verschillend schrij strategieen krijgt pas voet aan de grond ven zou ik geen werk maken van taaltech wanneer de leerkracht erin slaagt om com nische oefeningen in de aard van begin municatief juiste en normaal functionele niet alle zinnen met en zulke zaken sept okt 1997 nummer 1 27 e jaargang mrti komen beter aan bod tijdens of na het adequaat te leren communiceren en om te schrijven en op individuele grondslag ook maken dat hun werk juist gewaardeerd met het voorlezen of tonen van goede wordt is het belangrijk dat de leerkracht in werkjes moeten we opletten vaak gaan de huid van de potentiele ontvanger van de leerlingen dan enkel nabootsen in plaats tekst kruipt en op die manier commentaar van hun eigen werk te bedenken geeft het is ook belangrijk dat hij de tekst niet kapot maakt door hem volledig in te tijdens het stellen kunnen we persoonlijk kleuren met rood uiteraard zullen we in rondlopen en hulp bieden maar we moeten de eerste graad slechts aanzetten geven leerlingen ook leren hoe zij de plannings en om deze stappen te zetten revisie activiteiten vorm kunnen geven na een tiental minuten kunnen we bijvoorbeeld tot slot moeten we in de totaaloefening ook even ophouden om na te gaan in hoeverre leerlingen leren schrijven stellen voor hun de persoonlijke planning nog klopt we kun werkelijke leven we moeten er met andere nen daarbij wat we al hebben herlezen en woorden niet enkel op letten dat ze correct vraagjes beantwoorden is het begin goed schrijven spelling zinsbouw maar we wil ik er nog iets aan veranderen we kun moeten ervoor zorgen dat ze in een bepaal nen ook verder plannen zeg ik hierover nog de situatie later ook nog naar hun pen grij meer hou ik het einde zoals ik het bedacht pen te vaak laten leerkrachten leerlingen had of verander ik er iets aan het is van schrijven om achteraf iets te kunnen zeggen zelfsprekend niet zo dat we deze momen over hun spelling en zinsbouw ten andere ten bij elk stelwerk moeten uitwerken het lijkt ook niet zo gezond dat de leer soms komt schrijven neer op het associa kracht altijd functioneert als ontvanger van tief op papier zetten van ideeen in dat de tekst leerlingen zouden eigenlijk naar geval is onze gestructureerdere aanpak andere soorten mensen moeten leren inderdaad nutt eloos schrijven een pleidooi dus voor levensech te stelopdrachten dus voor de productie na het stellen eigenlijk na de eerste ronde van echte teksten ieren we leerlingen herlezen want dat kun nen ze niet door bijvoorbeeld mekaars zelfs kinderen die nog problemen hebben werk te lezen en er commentaar op te met het vinden van woorden of structuren geven dit laatste ook op eenvoudige of met andere conventionele elementen van manier bijvoorbeeld inkleuren van afge het schrijven moeten aan deze oefeningen sproken pictogrammen of karakteriseren in kunnen deelnemen zelfs al is het resultaat een woord daarna mogen de leerlingen niet meteen om over naar huis te schrijven het werk nog aanpassen na deze tweede ook schrijven leer je door vaak opnieuw te ronde kan de leerkracht het werk een keer proberen bekijken en corrigeren om de leerlingen zakelijk communicatief leren reageren op een situatie waarin een schriftelijke reactie denk baar is dus niet mijn vakantie maar wel brief aan een vakantievriend de leerlingen hangen aan een prikbord opmerkingen bedenkingen enz ten opzichte van toestanden in de klas uit de anderen mogen daarop dan vrij reageren 278 jaargang nummer 1 sept okt 1997 we ontwerpen een heleboel wenskaarten voor allerlei gelegenheden waarvoor kan je mensen wensen sturen verjaardag genezen van ziekte thuiskomst een uitnodiging leren schrijven voor een verjaardagsfeest of voor het schoolfeest een recept schrijven voor een eenvoudig gerecht of reeks van gerechten de leerlingen noteren voor een van hun ouders een vermageringsprogramma invulling voor een week een weekplan maken wat ga ik deze week doen en wanneer een boodschappenlijst opstellen geordend een menu opstellen we maken een menu voor een dierenrestaurant ook leuke namen verzinnen voor gerechten hoort erbij etiketten schrijven voor dozen of boeken een verslag schrijven van een door iedereen meegemaakte gebeurtenis dat doen voor de schoolkrant kan een keer maar daarna moet de uitdaging op een andere manier gerealiseerd worden kinderen maken een verslag maar met als titel wat jij gisteren op de wande ling waarschijnlijk niet merkte maar ik wel eenvoudige boekbespreking maken naar aanleiding van vragen of boeiende opdracht bijvoorbeeld laat de hoofdfiguur zich voorstellen expressief verhaaltje bij door de leerkracht aangeboden materiaal de leerkracht biedt visueel een tiental zeer uiteenlopende figuren aan de kin deren kiezen er twee uit en schrijven daarover een voorval dagboek bijhouden speciale momenten belangrijke momenten geheimen dat kan ook een speciaal soort van dagboek zijn dromenboek geen holle fanta sie nieuwsschrift welke speciale dingen zijn er deze week in jouw leven voorge vallen gevoelensboek leerlingen kiezen elke week een gevoelen en schrijven daarover observaties van waarneming verzamelen in de klas schrijven we alles op wat we hoorden maar niet konden zien deel of aspectoefeningen mogen aannemen dat met deze oefeningen verscheidene vliegen in een klap worden bedoeling is hier om werk te maken van het geslagen ook de andere vaardigheden oefenen op deelgebieden van onze taal lezen spreken kunnen ervan profiteren deze oefeningen hebben als doel om de per slot van rekening splits je taal zomaar schrijfvaardigheid te verhogen maar we niet op vandaar ook de parallellie met de sept okt 1997 nummer 1278 27 jaargang lrit deeloefeningen van de andere curricula taalomgeving dus geen aparte zinnen overigens zullen leerlingen in deze oefenin maar zoals eerder gezegd context en co gen niet steeds aan het schrijven zijn ze tekst vandaar dat we beter niet zouden zullen ook van de andere taalvaardigheden spreken van een oefening op een bepaald modi gebruik maken aspect van de taal maar oefeningen die vanuit een bepaalde invalshoek aan taal attentie elke aspectoefening moet didac vaardigheid werken daarom is het ook erg tisch verantwoord blijven er moet een interessant om een bepaalde aspectoefe opbouw inzitten de voorstellen die we hier ning te laten aansluiten voor of na bij een onder presenteren lijken dus niet op het totaaloefening waarin dat aspect uitgespro typische schoolboekoefeningetje waarin ken aan bod komt de totaaloefening leerlingen in 10 zinnen evenzoveel bijvoeglij schriftelijke instructies geven en de ke namen moeten invullen belangrijk ken aspectoefening waarin werk wordt gemaakt merk van de aspectoefening is dat de leer van soorten zinnen zijn lessen die op die lingen aan het denken slaan vanuit een manier bij mekaar passen invalshoeken in verband met taalgebruik communicatie realiseren realiseren dat schrijven een ontvanger lezer veronderstelt schriftelijke opdrachten geven en uitvoeren elke leerling zet op een blaadje een opdracht die een andere leerling in de klas moet uitvoeren bijvoorbeeld schrijf met krijt op het bord als de lezer de opdracht goed kan uitvoeren zoals de schrijver het bedoelde werd er duide lijk genoeg geschreven denken uitdrukken prenten in de juiste volgorde leggen en er dan een verhaal bij vertellen of schrijven chronologisch denken beperkter maar ook leerrijk is dezelfde oefening laten uit voeren met zinnen of met simpele alinea s watje ziet hoort voelt in een gerichte waarnemingsoefening noteren een voorwerp kort beschrijven op papier simpel denkprocede uitvoeren bij een foto uit een krant noteren watje ziet en wat je denkt dat er gebeurd is bij een tot kijken uitnodigende prent waarin vanalles dreigt verkeerd te gaan leerlingen voorspellingen laten maken als dan associeren op papier open denken gevoelen s uitdrukken objectieve en subjectieve commentaar leren neerschrijven bij een subjectief erva ren iets bijvoorbeeld een tv programma goed plezant droevig blij 278 jaargang nummer 1 sept okt 1997 invalshoeken in verband met taalopbouw structuur vlak van de tekst het begin midden slot aanbrengen in eenvoudige maar wel volledig doorlo pende tekst een begin schrijven bij een simpele tekst een slot schrijven bij een simpele tekst een tekst waarvan de delen door mekaar gegooid werden herstellen moet ook in curriculum lezen zi tt en titels voor teksten maken we tonen kaften van boeken en eventueel daarbij een simpele korte inhoud de kinderen moeten nu titels voor die boeken verzinnen we vergelijken vond sten vlak van de zin een tekst waarvan de zinnen allemaal op dezelfde manier beginnen beter maken zinsbouw dus varieren een idee bijvoorbeeld zichtbaar gemaakt in een zin verwoorden we tonen de kinderen een aantal gekende pictogrammen die moeten zij nu in woorden vertalen bijvoorbeeld hier is de ingang of hier kan je telefoneren uitnodigende met realiteitswaarde dus zinnen vervolledigen we geven de leerlingen enkele zinsaanzetten zij moeten die vervolledigen als ik was dan of ik hou veel van want of regen is niet prettig want een tekst met foute zinnen zo verbeteren dat de zinnen correct zijn vlak van het woord een tekst waarin enkele woorden vaak terugkeren beter laten maken door woor den door hun synoniemen eventueel omschrijvingen te laten vervangen we lezen een tekst met een aantal nonsenswoorden in nu moeten de leerlingen de nonsenswoorden vervangen door sprekende woorden we nemen een doorsnee smurfverhaal eventueel een strip leerlingen sporen alle smurfwoorden op en vervangen ze door meer betekenende equivalen ten vlak van de letter spelling sluit aan bij het curriculum spelling eventueel kan de leerkracht leerlingen nog extra laten oefenen op woorden die ze in hun stelwerken frequent hanteren en die niet in de woordpakketten van het gebruikte boek zi tt en sept okt 1997 nummer 1 27 jaargang tweede graad volg ik desgevallend kan een lees of spreekoefening aanleiding worden om te gaan schrijven dat is bijvoorbeeld zo bij de totaaloefening volgende gedichtoefening we praten aan vankelijk over kleuren en waar die zich voor opnieuw groeit de schrijftaak uit het thema doen alles heeft kleur dan zien we hoe we reiken de leerlingen echte schrijfsituaties kleuren symbool kunnen zijn voor een aan en richten hen op die taak verder leren gemoedstoestand zwart rouw wit huwe we hun strategieen aan zodat ze tijdens en lijk en ten slotte laten we kinderen in een na het schrijven op hun eigen werk kunnen schrijfoefening dagen van de week combi ingrijpen vanaf het derde leerjaar kunnen neren met passende kleuren we op het vlak van strategie een en ander formaliseren dat betekent dat de leerlingen tijdens het stellen blijven we onze oor met een set van vragen kunnen werken die spronkelijke planning volgen we gaan op ze te allen tijde kunnen gebruiken voor en bepaalde ogenblikken na of wat we reeds tijdens de schrijfoefening maar die voor elk geschreven hebben voldoet aan onze oor nieuw genre wel wat anders dienen inge spronkelijke planning reviseren vuld te worden na het stellen wisselen we ideeen over het ultieme instrument om de leerlingen mekaars werk uit en verbeteren zonodig een serieus houvast te geven bij het plan eventueel kunnen we ook hier een soort nen en om hen strategisch schrijfgedrag te van schema gebruiken dat leerlingen moet leren ontplooien vandaag leren schrijven toelaten om mekaars werk beter van com voor elke volgende keer die gaat komen is mentaar te voorzien dit schema kan even de schrijfkaart waarin via vragen of aan tueel varieren van oefening tot oefening dachtspunten checklist leerlingen leren stil die commentaar kan ook op een specifiek staan bij te nemen opties en hun plannings vlak gebeuren bijvoorbeeld dat van het gedrag de schrijfkaart blijft simpel en zeer ieren waarderen op dat moment kunnen overzichtelijk maar houdt meer items in we met een semantische schaal waarden dan in de eerste graad schrijfdoel moet al schaal werken preciezer worden ingevuld leerlijn mogelijkheden in verband met het verloop vanzelfsprekend zullen in de tweede graad de activiteiten uitgebreid en complexer voor het stellen bakenen we het schrijfge ingevuld worden leerlijn belangrijk blijft dat bied af naar wie schrijf ik wat schrijf ik dan leerlingen gemotiveerd geraken vanuit het onderwerp heb ik er genoeg materiaal thema voor de schrijfoefening dat er dus voor waar kan ik meer materiaal vinden nood is om te schrijven hoe begin ik voor wie schrijf ik welke weg zakelijk een brief met duidelijke bedoeling schrijven klacht bedanking we bekijken foto s van dieren in hachelijke situaties een prent toont bijvoor beeld een treurende aap in de dierentuin dat beest is niet zo tevreden en heeft nogal wat klachten over de behandeling we laten de kinderen nu een 27e jaargang nummer 1 sept okt 1997 klachtenbrief naar de directeur van de zoo schrijven bijvoorbeeld als dieren tuinbezoeker of eventueel als aap we schrijven een bedankingsbrief naar iemand die in onze klas op bezoek is geweest we schrijven een waarschuwingsbriefje naar de buurtbewoners om te waar schuwen voor vandalen dieven we stellen zelf een nieuwjaarsbrief op misschien moeten we hier en daar ook wel een kritische noot laten horen zelf een advertentie schrijven poes is weggelopen wie brengt haar terug communicatieve reactie op een situatie je wil iemand laten weten wat je van iets vindt pudding tarzan uit het gelijknamige kinderboek geschreven door 011e lund kirkegaard wordt door de grote jongens altijd geplaagd de leerlingen moeten na het lezen van een stukje uit het boek een brief schrijven aan pt met een mogelijke oplossing voor zijn probleem iedereen schrijft een vijftal pre tt ige of rare momenten in een zin op een blad papier we lezen mekaars voorvallen en zetten een kruisje bij het voorval waar over we wat meer te weten willen komen als iedereen zijn blad terug hee ft wordt er over het voorval met de meeste kruisjes uitleg gegeven aan de klas nieuwsgierige ontvanger vanzelfsprekend kunnen we niet elke situatie in de klas echt laten plaatsgrijpen sommige oefeningen zullen vanuit fantasiesituaties ontstaan wat niet wil zeggen dat de leerlingen er niets uit kunnen leren bijvoorbeeld de leerkracht leest een ver haal van een schipbreuk voor enkele overlevenden landen op een eiland en willen in een fles een bericht naar de buitenwereld sturen schrijf zo n bericht een verslag schrijven van een door de hele klas meegemaakte gebeurtenis let wel niet voor de leerkracht maar voor de klaskrant handleidingen en recepten schrijven bijvoorbeeld voor een gerecht dat helemaal niet bestaat zie eerste graad of voor een voorwerp dat de leerlingen zelf uitvinden op basis van een bestaand voorwerp zie het boek catalogue d objects introuva bles door carelman uitgegeven bij balland zoals een bad met een deur in een schommelstoel die naar opzij schommelt een bijl met dubbele steel om samen te hakken enz klassikaal werken we aan een heksenkookboek iemand wil ons komen bezoeken maar kent de buurt niet wij leggen uit aan de hand van een plan hoe de persoon ons huis of onze school kan bereiken uiteraard levert de taak reisroute beschrijven ook een zeer goede spreek en luisterles op boekbesprekingen de leerlingen mogen een titelblad voor een fictief kinderboek ontwerpen ook de korte inhoud noteren ze de leerlingen krijgen van de leerkracht een lijst met vragen die ze moeten stel len aan de hoofdfiguur uit een boek dat ze lazen zij noteren antwoorden en maken op die manier een schri ftelijk interview tegelijkertijd stellen ze een facet van hun boek voor sept okt 1997 nummer 1 27 jaargang i expressief persoonlijke reactie op een fenomeen situatie tekst gedicht we voeren een kringgesprek over troetelberen dieren daarna moet iedereen zijn eigen troetelbeer voorstellen op papier niet enkel beschrijvend maar ook inlevend dagboekpassages die eventueel door de medeleerlingen gelezen mogen worden en allerlei andere vormen van dagboek schrijven een gedicht schrijven vanzelfsprekend kunnen kinderen dat niet zomaar het schrijven van gedichten is overigens ook geen echte doelstelling reacties geven op uitnodigingen tot expressie van de leerkracht de leerlingen wordt gevraagd wie ze op het moment zelf zouden willen zijn en krijgen een aantal keuzemogelijkheden ze maken telkens een keuze wil ik wel zijn wil ik niet zijn en lichten die schri ftelijk toe deel of aspectoefeningen de leerlijnen die we in de eerste graad opstartten proberen we nu door te trekken aspecten van de leerlijn hebben te maken met langere of grotere gehelen meer complexi teit en cognitief zwaardere belasting invalshoeken in verband met taalgebruik communicatie realiseren experimenteren met zenders en zenderrollen experimenteren met ontvangers en ontvangerrollen experimenteren met boodschappen een dialoogje tussen twee mensen waarvan slechts de hel ft is opgenomen afwerken bijvoorbeeld in een stripverhaal experimenteren met bedoelingen teksten met opvallende communicatieve fouten verbeteren tevens lezen bijvoorbeeld een reclametekst die zijn product lelijk voorstelt denken uitdrukken een verhaal waarvan de delen een vijftal alinea s niet in de juiste volgorde staan herstellen is ook een leesoefening een getekend schema in een doorlopende tekst gieten een classificatie leren uit leggen 27e jaargang nummer 1 sept okt 1997 een complexere handeling die in prenten wordt uitgedrukt in tekst gieten moeilijkere vormen van beschrijven en vergelijken eerst schematisch dan in doorlopende tekst er liggen in het midden van de klas zeven verschillende takken op de grond genummerd de kinderen maken op papier de beschrijving van een tak ze verklappen niet welke daarna worden de briefjes gelezen kunnen we raden om welke tak het gaat dan was de beschrijving nauwkeurig een soortgelijke oefening als de voorgaande is mogelijk met allerlei genum merde afbeeldingen van sinterklaas de meest uiteenlopende afbeeldingen van deze figuur vind je vanaf november in allerlei reclameblaadjes we tonen de leerlingen twee overeenkomstige prenten ze noteren overeen komsten en verschillen wat is er hetzelfde wat is er anders straks houden we in de klas een modeshow met echte kleren in groepjes van twee zullen we een outfit presenteren een leerling wandelt de andere stelt voor maar eerst moeten we onze outfit op papier aantrekkelijk en voldoende uitgebreid voorstellen we maken met z n allen een beschrijvende overzichtslijst van de verloren voor werpen van onze school die lijst kan verspreid worden associaties op papier zetten bijvoorbeeld in de vorm van een vergelijking onze auto lijkt op een we geven een bijvoeglijk naamwoord op en gaan na welke voorwerpen of figuren die eigenschap hebben bijvoorbeeld hard is een steen een vuist een dikke boom met die elementen maken we een gedicht de kinderen beden ken iets specifieks dat naar hun gevoelen hard is en maken daar vergelijkingen bij wanneer je kwaad bent ben je hard als een zware steen als een dikke boom die voor me staat op simpele wijze argumenten verzamelen bij een stelling de leerkracht geeft een stelling op uit de leefwereld van de leerlingen de voor kennis moet voldoende groot zijn de leerlingen proberen zoveel mogelijk argumenten op te schrijven om die stelling hard te maken of te ontkrachten bijvoorbeeld voetbal is een veel te harde sport deze les kan uitmonden in een totaalles discussie gevoelens uitdrukken zelf een tekst gedicht schrijven die dat elementen van de waarneming gebruikt sluit aan bij het leren beschrijven sept okt 1997 nummer 1 27 e jaargang invalshoeken in verband met taalopbouw vlak van de tekst begin midden slot aanbrengen in een volledig doorlopende tekst begin of slot schrijven bij een korte tekst soorten schrijfopdrachten leren onderscheiden soorten teksten kennen en kun nen benoemen zicht hebben op soorten titels en goede titels bedenken vlak van de zinnen een tekst waarin zinnen ontbreken vervolledigen met opdracht bijvoorbeeld lange zin korte zin bij een tekst een paralleltekst schrijven die qua vorm min of meer hetzelfde is maar qua inhoud anders schrijven naar een model vlak van de woorden kleurende woorden aanpassen we geven de leerlingen de tekst van roodkapje waarin de bijvoeglijke naam woorden vervangen zijn door hun tegengestelden na een reactie vragen we hen het sprookje te herstellen daarna moeten de leerlingen zelf originele sprookjes ombouwen wellicht een oefening voor de volgende graad correcte verwijswoorden voornaamwoorden leren gebruiken invultekst derde graad ven maar dat ze ontstaat vanuit het thema oorzakelijk dus zodat de leerlingen in meer dere of mindere mate een schrijfnood voe in de derde graad is een aantal kinderen len deze taken worden weer moeilijker echt schrijfvaardig we zullen dus pre tt ige cognitief en communicatief de schrijfkaar en zeer gevarieerde oefeningen moeten ten die de kinderen gebruiken worden ook aanbieden nochtans staan niet alle leerlin genuanceerder leerlijn want in de derde gen even ver voor differentiatie moeten we graad mogen we verwachten dat ze echt dus ook zeker oog hebben rekening kunnen houden met de ontvanger van hun tekst en dat ze het hele schrijfge beuren veel beter overzien meta positie totaaloefening we blijven er zorg voor dragen dat de totaaloefening niet zomaar wordt opgege 27e jaargang nummer 1 sept okt 1997 zakelijk moeilijkere briefsoorten bijvoorbeeld de lezersbrief we schrijven een lezersbrief naar een jongerentijdschrift waarin we een mening weergeven ten opzichte van een artikel dat in dat tijdschri ft verscheen je vriend is verliefd op een meisje maar durft het haar niet te zeggen hij kan het ook niet goed op papier krijgen jij wordt een schriftelijke go between want je schrij ft zijn liefdesbrief reageren op een advertentie waarin iemand naar iets op zoek is jij hebt dat voorwerp en kan het bezorgen vertellen dromen noteren zodat een medeleerling er achteraf een verklaring kan bij noteren maar opgelet voor ongeremde fantasien een sprookje maken met eigentijdse elementen een sprookje schrijven dat het echte op zijn kop zet beginnen met een uitno digende afbeelding zie ook aspectoefeningen in de vorige graad instructies geven je gaat op vakantie en laat je huisdier bij een vriend achter zet op papier gestructureerd wat hij allemaal moet doen om het dier goed te verzorgen een toeristische folder in mekaar steken andere reclameteksten maken bij voorbeeld voor de eigen school moeilijkere vormen van receptschrijven we schrijven een reglement voor onze school of het leven in onze klas bij voorbeeld klasbibliotheek ontleningen verslagen maken bij een foto een verhaal krantenverslag schrijven liefst dan nog met foto s die de kinderen zelf gemaakt hebben een fotocollage maken met toevallig bij mekaar gelegde prenten en die van een verhaal of commentaar voorzien in de tekenles maakten we allerlei abstracte schilderijen elke kunstenaar moet nu een stukje schrijven waarin hij zichzelf en zijn werk voortstelt bijvoor beeld aan een publiek van ouders die op een schoolfeest de tentoonstelling zullen bezoeken ook mogelijk is het werk van een medeleerling voorstellen uiteraard kunnen we met zo n tentoonstelling nog allerlei andere wegen op uitnodigingen maken en versturen reclame maken enz boekbesprekingen de leerlingen ontwerpen een reclamefolder voor een boek dat ze lazen ook alle schrijfvormen uit de voorgaande graad expressief beschrijving van een stukje klas 10 cm bij 10 cm gedichten maken naar aanleiding van een ervaring haiku elfje gedichten maken naar aanleiding van suggesties van de leerkracht de leerlingen beantwoorden een vragenlijst lievelingskleur kleding dag seizoen lievelingsplaats in een stad idem op de buiten idem in een ander sept okt 1997 nummer 1 27e jaargang land lievelingstemperatuur enz dan steken ze al die elementen in een gebal de tekst fantasieverhaal tot slot laten ze de nietszeggende woorden en woorden die naar henzelf verwijzen weg de leerkracht laat stukken uiteenlopende muziek horen er wordt gepraat over beelden en associaties waar ben je wat zie je wat gebeurt er bij het laat ste stuk muziek dat de leerkracht laat horen schrijven de leerlingen hun beel den neer bij een titel die de leerkracht opgeeft bijvoorbeeld ik loop deel of aspectoefeningen invalshoeken in verband met taalgebruik communicatie en taalhandelen een onvolledige boodschap waarin informatie ontbreekt afdoend vervolledigen de leerlingen krijgen berichten waarin gegevens ontbreken bijvoorbeeld een uitnodiging waa ri n men vergeten is om het uur te vermelden ook complexer twee berichten schrijven die dezelfde boodschap moeten overbrengen ten opzich te van twee verschillende soorten ontvangers een eenvoudig bericht met een uitgesproken bedoeling herschrijven om er een andere bedoeling mee te realiseren bijvoorbeeld van informeren naar overtuigen argumenten voor een stelling formuleren bij een gegeven situatie een smoes bedenken enkele taalhandelingen in woorden gieten en zoveel mogelijk gradaties inbouwen protesteren bedanken al wat complexer feliciteren uitnodigen al complexer een bevel geven vlak van het denken doorlopende tekst vertalen in een telegram overhouden van de kern hoofdzaken schriftelijk uitleggen wat een woord betekent definieren en omschrijven de leerkracht gee ft elke leerling een moeilijk woord dat in een bepaald thema behandeld werd de leerling moet dat woord definieren en omschrijven daarna leest hij zijn definitie voor de klas zou moeten kunnen raden om welk woord het gaat beschrijvingen formuleren vergelijkingen maken verklaringen geven en een evolu tie schetsen opsporingsbericht waarin je jezelf beschrijft beschrijven 1 n 27 jaargang nummer 1 sept okt bij twee prenten die eenzelfde realiteit anders tonen een vergelijkende tekst schrijven vergelijken terugkijken vanuit het jaar 2000 en schetsen hoe een voorwerp bijvoorbeeld een wekker veranderd is evolutieschets eerst bij simpele situaties telkens enkele aanvaardbare verklaringen verzinnen en neerschrijven bijvoorbeeld waarom was de meester juf te laat vandaag daarna enkele verklaringen neerschrijven die in onze wereld niet kunnen verklaringen geven een aantal los aangeboden ideeen op zo n manier ordenen dat er een samenhan gende tekst uit ontstaat een eenvoudige redenering waarbij een stuk ontbreekt kunnen aanvullen uit een tiental door de leerkracht aangeboden ideeen die aanduiden die gebruikt kunnen worden voor een tekst over een bepaald opgegeven onderwerp definities opstellen leerlingen die hierin wat gevorderd zijn kunnen eens proberen om onbestaande woorden te definiren omgekeerde oefening de leerkracht toont een niet bestaand voorwerp getekend de leerlingen geven het een naam leggen de werking ervan uit en verwoorden ten slo tt e waarom dit voorwerp niet kan bestaan een niet te complexe opdracht formuleren bijvoorbeeld een simpele gebruiksaan wijzing voor een product dus geen totaaloefening duidelijk een mening ten opzichte van een probleem kunnen neerschrijven vlak van gevoelens een tekst herschrijven vanuit een ander personage in het boek roos van erik lotichius vertelt een hond wat hij meemaakt bij een familie kinderen zelf een voorval vanuit de ogen van de hond laten beschrij ven poetische technieken zelf eens uitproberen vergelijkingen klankwerking beeld spraak de leerkracht leest de beschrijving van een situatie voor de leerlingen moeten een kleur associeren aan die situatie en ook uitleggen waarom daarna moe ten de leerlingen bij elke weekdag een kleur associeren en er kort onder schrij ven waarom invalshoeken in verband met taalopbouw of systematiek vlak van de tekst en samenhang binnen de tekst een ongestructureerde tekst alinea gestructureerd herschrijven experimenteren met specifieke structuren stijlen van teksten tekstsoorten na een studie en onderzoeksronde lezen laten we de kinderen een gekend sprookje in een reclametekst gieten in een krantenartikel sept okt 1997 nummer 1 27e jaargang een tekst aanvullen waarin een alinea ontbreekt zie ook denken waarin de inlei ding ontbreekt waarin het slot ontbreekt een niet samenhangende tekst op het vlak van de alinea tot een geheel uitwerken door alineaovergangen bij te voegen titels maken voor allerlei soorten van teksten met de tekst erbij maar ook zonder in dit laatste geval omschrijft de leerkracht de situatie bijvoorbeeld een kranten tekst over het doodkloppen van zeehonden in een tekst aanvullingen aanbrengen de leerlingen krijgen een korte krantentekst de leerkracht vertelt hen dat er op de redactie achteraf nog nieuwe informatie over die gebeurtenis is binnen gelopen die moeten de leerlingen nu in de oorspronkelijke tekst verwerken van opgegeven ideeen in telegramstijl een samenhangende tekst maken leerlingen moeten ordenen en uitschrijven vlak van de zinnen een moeilijk geformuleerd bericht herschrijven naar een gemakkelijker leesbare versie van een kort voorgelezen nieuwsbericht een geschreven versie maken advertenties in doorlopende tekst schrijven reclameslogans verzinnen complexe zinnen leren bouwen in allerlei situaties in een tekst laten we het stuk zin na een voegwoord weg aan de kinderen om de ontbrekende delen aan te vullen vlak van de woorden signaalwoorden leren hanteren door in een tekst lege plekken ontbrekende sig naalwoorden op te vullen gradatielijsten van woorden aanleggen bijvoorbeeld slenteren kuieren drentelen wandelen hollen lopen enz experimenteren met letterlijke en fi guurlijke taal nieuwe woorden ontwerpen bij door de leerkracht gegeven omschrijvingen willem mooiman juist gebruik van u je een tekst waarin woorden te vaak voorkomen verbeteren door die woorden te vervangen door synoniemen of omschrijvingen marc stevens constant jorislaan 11 2100 deurne w t 278 jaargang nummer 1 sept okt 1997 noot 1 dit is de licht gewijzigde tekst van een lezing die ik gehouden heb op de methode conferentie rond schrijven leren in het basisonderwijs georganiseerd door de nederlandse taalunie antwerpen 7 en 8 juni 1996 geannoteerde bibliografie blok h a van gelderen het verbeteren van een geschreven tekst door leerlingen uit de bovenbouw van het basisonderwijs pedagogische studien 1994 71 p 4 15 aan het einde van de basisschool vertonen leerlingen bijzonder weinig revisiegedrag nochtans beheersen ze al een aantal deelprocessen van het reviseren revisie moet dus meer expliciete aandacht krijgen bonset h m de boer t ekens nederlands in de basisvorming een praktische didactiek muiderberg coutinho 1992 recentste overzicht van didactiek nederlands tamel jki simpele nuchtere maar ook inte ressante manier om naar taalonderwijs te kijken is wel bedoeld voor de eerste jaren van het secundair onderwijs de lessuggesties zijn te hoog gegrepen voor de basisschool dekkers p werkplan taal stellen amphireeks den bosch malmberg 1981 klassieker over stelonderwijs degelijk maar al wat ouder wordend het schrijfproces wordt hierin nog veel te sterk beschreven als een lineair proces en ook de strategieen die aan bod komen zijn te simpel voorgesteld toch zitten er in het boek nog een hele boel knappe lesontwerpen nijmeegse werkgroep taaldidactiek taaldidactiek aan de basis groningen wolters noordhoff 1992 rijlaarsdam g m eiting r schoonen wat werkt in het stelonderwijs een explora tie naar de effectiviteit van omgevingsvariabelen en vakinhoudelijke kenmerken van een stelvaardigheidscurriculum tijdschrift voor taalbeheersing 1989 2 p 81 91 de auteurs stellen zich vragen over het effect van bepaalde deelhandelingen die bij het traditionele opstel verricht worden zo lijkt het effect van de feedback van een docent klein de transfer naar eigen werk lukt niet te best de auteurs pleiten er daarom voor om veel aandacht te laten gaan naar het schrijven van een eerste versie en het kritisch bekijken ervan door de leerling en de feedback van een docent in ieder geval te laten volgen door verwerkingsopdrachten spoelders m p yde over schrijven geschreven reeks communication cogni tion gent ug 1992 overzicht van wat de laatste jaren gepubliceerd is met betrekking tot schrijven en schrijfvaardigheid het laatste hoofdstuk biedt een goed overzicht van schrijfaanpakken in het onderwijs verder koppelen de auteurs aan de resultaten van verscheidene wetenschappelijke onderzoeken ook een aantal aanbevelingen voor het schrijfonder wijs zeer overzichtelijk goede samenvatting sept okt 1997 nummer 1 27 e jaargang van de ven p h naar aanleiding van uw schrijven moer 1992 8 p 282 292 van de ven p h schrijven als sociaal proces moer 1993 1 p 2 11 in deze artikelen stelt de auteur het schrijfmodel van rower hayes ter discussie van wege het feit dat schrijven niet enkel een cognitief maar ook een sociaal proces is hij zet de interactie tussen schrijver en lezer centraal en geeft consequenties van deze visie voor het schrijfonderwijs van gelderen a h blok het stelonderwijs op de basisschool onderzoek en aan bevelingen moer 1990 2 p 42 52 de auteurs brengen verslag van een onderzoek waarin ze diverse aspecten van het stelonderwijs op de basisschool nader bekeken aanpak gebruikte methodes ze formuleren conclusies en aanbevelingen om de didactiek van het schrijven te verrijken welschen a formuleervaardigheid en de cognitieve balans bij het schrijven tijdschrift voor taalbeheersing 1982 4 p 131 162 schrijven is een dermate complexe taak dat het niet mogelijk is om bewust aandacht te geven aan alle aspecten ervan dat is het uitgangspunt van welschen vraag is alleen wat in het onderwijs dan eerst getraind moet worden de lagere of de hogere taken het is in ieder geval zo dat er op een aantal vlakken automatismen moeten ontstaan tusse ndoor nr 54 kv centrum voor didactiek het centrum voor didactiek cvd van de universiteit antwerpen ufsia richt tijdens het eerste semester van het schooljaar 1997 98 de volgende nascholingsactiviteiten in voor leraren nederlands van het secundair onderwijs schrijfvaardigheidsonderwijs en zelfstandig leren doelgroep leraren nederlands ode 5de en 6de jaar so a b en c richtingen begeleiding michel couzijn karen bos datum woensdag 22 oktober 1997 van 14 15 tot 17 15 uur leerlijnen hoe kom je erbij doelgroep leraren nederlands so begeleiding mark van bavel datum woensdag 19 november 1997 van 14 30 tot 17 30 uur spreken en luisteren doelgroep leraren nederlands so begeleiding jan bonne marita van auwenis datum woensdag 26 november 1997 van 14 30 tot 17 30 uur inlichtingen en inschrijvingen cvd reinilde van moer prinsstraat 13 2000 antwerpen tel 03 220 46 82 e mail ida vanmoerr alpha ufsia ac be y c 222 r j r 1c o 3 z y y aa a f t a x a j 2 v w h t 1 n z g g