‘Wij horen hier even goed thuis als zij!’ Franstalige literatuur van de tweede generatie in Frankrijk wonende Algerijnen

yvonne mekaoui jansen wijhoren hier even goed thuis als zij franstalige literatuur van de tweede generatie in frankrijk wonende algerijnen sinds het begin van deze eeuw bestaat er een grote emigratiegolf van noord afrikanen die zich in frankrijk vestigen de immigranten afkomstig uit de drie franse ex ko lonies tunesie marokko en algerije noemt men ook wel maghrebijnen deze emigratie en met name de algerijnse heeft vanaf de 50 er jaren gezorgd voor een grote literaire produktie van schrijvers die in het frans schreven zo ontstond de maghreb literatuur binnen de franstalige literatuur neemt deze stroming inmiddels een belang rijke plaats in enkele grote maghreb schrijvers zijn tahar ben jelloun albert memmi mohamed dib en rachid boudjedra de maghreb literatuur behandelt vaak thema s als het leven in het geboorte land de onafhankelijkheids oorlog de revolutie de dekolonisatie en de emi gratie het is over het algemeen een protestliteratuur waarin veel sociale en politieke kritiek wordt geuit de maghreb schrijvers schrijven vanuit hun positie als maghrebijn en immigrant hieruit is in de 80 er jaren een geheel nieuwe franstalige literatuur ontstaan namelijk die van de tweede generatie maghrebijnen in frankrijk de kinderen van de immigranten omdat ook hier met name de algerijnen veel hebben geproduceerd mogelijk een gevolg van hun andere historische achtergrond dan die van de andere twee noordafrikaanse landen beperken we ons tot de be schrijving van de literatuur van de tweede generatie algerijnen onder deze groep vallen kinderen van geimmigreerde ouders die in frankrijk geboren zijn of die er op zeer jonge leeftijd met hun ouders gekomen zijn zo tot hun zevende jaar ongeveer ze zijn dus niet zelf als volwassenen geemi greerd dit betekent dat ze een andere achtergrond hebben dan de eerste gene ratie en de dingen dus vanuit een ander standpunt bekijken namelijk vanuit frankrijk en het immigrantenwereldje waar ze in leven ze schrijven vanuit hun dubbele afkomst maar voelen zich uiteindelijk meer frans dan algerijns men spreekt in de media ook vaak over de beurs als men het over de tweede generatie immigranten heeft die benaming heeft te maken met het feit dat men in het argot van franse jongeren door het omdraaien van twee letter grepen woorden veranderde ar abe werd op deze manier beur naar aanlei ding daarvan worden hun boeken ook als literature beur betiteld het ontstaan van deze literatuur wanneer en hoe is deze literatuur precies ontstaan het begin ervan in de 80 er jaren valt samen met twee belangrijke politieke res pectievelijk literaire gebeurtenissen de politieke was de marche tegen het racisme die op 15 oktober 1983 begon in marseille een grote manifes tatie die eindigde in parijs waar men op 3 december aankwam en waaraan naast de vele immigranten ook veel jongeren van de tweede generatie 2 mekaoui jansen wij horen hier even goed thuis als zij maghrebijnen meededen deze manifestatie is uitgebreid in de media bespro ken en heeft de jonge beurs aangespoord zich op verschillende artistieke terreinen te uiten in datzelfde jaar nog verscheen de wet van archi ahmed van mehdi charef een boek zo geruchtmakend dat het in zeer korte tijd een grote bekendheid kreeg de reden waarom zal u duidelijk worden uit de analyse die ik hieronder geef als gevolg van deze twee gebeurtenissen ontstond een nieuwe artistieke produktie die van groot sociaal en cultureel belang was de beurs manifes teerden zich vanaf dat moment openlijk op politiek sociaal en cultureel gebied ze wilden laten zien dat ze er waren en wie ze precies waren op het artistieke vlak uitten de jongeren zich op het gebied van muziek rai kunst film toneel poezie en literatuur de media interesseerde zich ook steeds meer voor deze tweede generatie en hun problematiek dit vraagstuk is erg actueel in alle landen die met een tweede generatie bui tenlanders te maken hebben dus ook in nederland we zien dat ook hier de media steeds meer in deze groep zijn geinteresseerd het is daarom belangrijk in deze bijdrage iets te zeggen over de literaire produktie van deze jongeren die zich nog steeds aan het uitbreiden is vanaf 1977 tot 1990 zijn er twintig boeken verschenen van de tweede gene ratie algerijnen het is een vrij homogene literatuur zowel qua vorm in houd doel als qua stijl de kracht van het autobiografisch schrijven de boeken van deze auteurs zijn alle autobiografisch dat wil zeggen dat erva ringen uit hun eigen leven als basis voor de roman dienen en dus enigzins geromantiseerd worden grotendeels autobiografische feiten zijn met fictie vermengd maar zonder uitzondering zijn al deze verhalen gebaseerd op levenservaringen van jonge beurs in frankrijk het zijn vooral beschrij vingen van de kinder en pubertijd het is logisch dat deze jonge auteurs ver tellen over dat wat het dichtst bij hen zelf staat en over hun meest recente ervaringen hun jeugd bovendien beseffen ze dat deze periode een heel belangrijke rol speelt in de identiteitsvorming van een individu maar de reden waarom ze schrijven is simpelweg om gehoord te worden ze willen niet langer tot zwijgen gedoemd zijn de auteurs zijn woordvoerders voor de hele tweede generatie maghrebijnen in frankrijk en in het algemeen zouden we kunnen stellen voor de hele tweede generatie buitenlanders in europa ze hebben een duidelijk politiek sociaal en cultureel doel voor ogen dat van een multicultureel frankrijk europa in het verlengde van de maghreb literatuur gaat het ook hier om een protestliteratuur met een bood schap wij hebben er schoon genoeg van om net als onze ouders als gast arbeiders te worden gezien wij willen gelijke kansen het dilemma van de identiteit dezelfde thema s komen in alle boeken terug centraal staan steeds de vroege jeugdjaren en puberteit gekenmerkt door materiele armoede met als woonom 7 mekaoui jansen wij horen hier even goed thuis als zij geving de betonnen buitenwijken sloppenwijken van een van de grote steden de confrontatie met en het leven tussen twee culturen zijn de belang rijkste onderwerpen het zoeken naar een identiteit loopt als een rode draad door deze hele literatuur eenmaal in de puberteit aangeland leven veel van deze jongeren aan de zelfkant van de maatschappij ze hebben met werkloos heid racisme drugs en vandalisme en soms met criminaliteit te maken ook het thema liefde komt veel voor zowel verliefdheid als de liefde die deze beurs voor hun ouders familie en geboorteland voelen een ding is zeker ondanks de vele problemen die ze op hun levenspad in frankrijk tegenkomen is dit geen sombere en zwaarmoedige literatuur ze vechten een voor een voor een beter leven en voor hun integratie in de franse maatschappij dat is hun doel ze ontdekken uiteindelijk dat ze zich thuisvoe len in frankrijk maar zijn desalniettemin trots op hun origine en de cultuur van hun ouders de schrijvers op een enkele uitzondering na getuigen allen van een gezonde levenslust een ander karakteristiek element van deze literatuur is dat hoewel in de boe ken westerse gewoonten en gebruiken naar voren komen het duidelijk merkbaar is dat de auteurs en de hoofdpersonen van niet westerse afkomst zijn er zjn heel wat algerijnse cultuur en taalelementen zichtbaar in de boeken toch is het zeker dat algerije niet het land van herkomst is van de schrijvers maar dat van hun ouders hoewel de algerijnse accenten steeds aanwezig zijn in hun teksten zijn de inhoud stijl en bezigheden van deze auteurs niet dezelfde als die van de eerste generatie maghreb schrijvers de thematiek van de literatuur van deze tweede generatie is erg actueel in heel europa zij brengt de problematiek van deze mensen onder de aandacht van de lezer en is daarom van groot belang de charme van de eenvoud de stijl waarin deze boeken zijn geschreven is over het algemeen een enkele uitzondering daargelaten eenvoudig en begrijpelijk de zinnen zijn kort en duidelijk de schrijvers gebruiken de spreektaal hun taal om zich te uiten hun enige doel is dan ook begrepen en gelezen te worden door een zo groot mogelijk publiek ze schrijven recht uit hun hart en houden zich niet bezig met de esthetiek de stijl van deze literatuur is soms ernstig poetisch of pessimistisch maar erg origineel zijn de humor en ironie en de positieve instelling waarde schrij vers van getuigen de vermenging met elementen uit de arabische cultuur en taal geeft deze literatuur een aantrekkelijk exotisch tintje daar het hier gaat om een geheel nieuwe literatuur van debuterende schrijvers is het literaire niveau over het algemeen nog lang niet te vergelijken met dat van de eerste generatie maghreb schrijvers het gaat de auteurs vooral om de inhoud en men zou dus een tweede of derde boek moeten afwachten om over de literaire kwaliteit te kunnen oordelen deze literatuur heeft op dit moment vooral een sociologische en documentaire waarde 8 mekaoui jansen wij horen hier even goed thuis als zij twee boeken ten voorbeeld van deze nieuwe literatuur wil ik hier twee voorbeelden bespreken ze gaan allebei over de periode van de puberteit en liggen dus qua inhoud dichtbij de belevingswereld van de middelbare scholieren bij hun onderlinge verschillen zijn beide werken karakteristiek voor deze literatuur na een korte samen vatting van de inhoud bespreek ik kort de thematiek en de stijl het eerder genoemde boek le the au harem d archi ahmed van mehdi charef uit 1983 is een voorbeeld van een echte autobiografie de schrijver vertelt hier over zijn eigen pubertijd en is zelf de hoofdpersoon madjid in het ver haal madjid is een achttienjarige puber die in een van de betonnen buitenwijken van parijs woont hij is samen met zijn moeder naar frankrijk gekomen toen hij zeven jaar oud was om bij zijn vader te gaan wonen die er al werkte als zoon van een gastarbeider leeft hij tussen twee culturen het gezin dat inmid dels uit moeder malika een demen terende vader en verschillende broertjes en zusjes van madjid bestaat huist in een klein appartement door ruimtegebrek leidt dat nog wel eens tot spanningen en ruzies madjid brengt dan ook liever zijn vrije tijd buitenshuis door en is altijd op stap met zijn vriend pat ze ex perimenteren met drugs versieren meisjes en halen samen nogal wat uit in hun troosteloze leventje zonder hoop op een betere toekomst is dit hun enige vertier pat en madjid zitten in een speciale klas voor buitenlandse kinderen met leerpro blemen door gebrek aan belangstelling boeken ze slechte resultaten ze begrijpen niet veel van de lessen als de leraar het over de wet van ar chimedes cf titel heeft denken zij dat hij praat over thee drinken bij de ha rem van archi ahmed op een gegeven moment maken ze het er te bont en worden allebei van school gestuurd en dat betekent voor hen een enkele reis naar de marginaliteit ze hebben geen zin om te werken geen ambities en ook geen hoge levens verwachtingen uiteindelijk worden ze opgepakt door de politie en belanden op heterdaad betrapt tijdens het stelen van een bmw in de gevangenis ook dat kan ze niet schelen zo gaat dat nou eenmaal het boek werd als gezegd een geweldig publicitair sukses en de film geba seerd op dit boek en gemaakt door de auteur zelf heeft in frankrijk de jean vigo prijs ontvangen de strijdbare toon kenmerkend is dat het leventje van madjid zich hoofdzakelijk afspeelt op straat in een van de sombere en armoedige buitenwijken van parijs in deze wijken vol grote betonnen flatgebouwen vaak zonder groenvoorzieningen of speelplaatsen groeien veel kinderen van gastarbeiders op deze onmenselijke woonomgeving drukt een stempel op hun persoonlijkheid mehdi charef schrijft dans le beton qu ils poussent les enfants ils grandissent et lui ressemblent a ce beton sec et ftoid ils sopt secs et ftoids aussi durs apparemment 0 mekaoui jansen wij horen hier even goed thuis als zij indestructibles mais il y a aussi desfissures dans le beton p 62 heel duidelijk is hier de invloed op de kinderen een tweede kenmerk vormen de slechte schoolresultaten doordat de ouders van deze kinderen vaak analfabeet zijn en niet weten wat zich binnen de schoolmuren afspeelt kunnen zij hun kinderen niet helpen of stimuleren veel jongeren zoals madjid gooien er dan met de pet naar ook speelt racisme onder de leraren vaak een rol die geven kinderen van buitenlandse afkomst al geen kansen zo werd madjid en met hem velen die misschien best goed konden leren alleen om die reden in een speciale klas geplaatst a l ecole des fleurs la direction avait cree une section pour enfants analphabetes ou amoitie on l appelait classe de rattrapage mais bientot elle devint la classe desfous ceux qu on montre du doigt en mimant des grimaces de chimpanze on entassait la toute la mauvaise herbe du beton tous les futurs locataires du fleury merogis p 1tx veel jongeren verlaten de school zonder een diploma en zijn vaak laagge schoold er wordt hun geboren in frankrijk als kinderen van gastarbeiders niet veel kans geboden om zich te ontwikkelen en te integreren door werk loosheid en een innerlijke verscheurdheid ten gevolge van een cultuur en identiteitscrisis komen ze vaak aan de rand van de maatschappij terecht als ze geen oplossing voor hun problemen vinden die identiteitscrisis beschrijft mehdi charef als volgt madjid est convaincu qu il est ni arabe ni francais depuis bien longtemps il est fils d immigre paume entre deux cultures deux histoires deux langues deux couleurs de peau ni blanc ni noir a s inventer ses propres racines ses attaches se les fabriquer p 17 het leven in de marginaliteit heeft voor madjid een onvermijdelijk gevolg hij gaat uiteindelijk de gevangenis in wat had hij nog te verliezen de schrijver zelf heeft ook een gevangenisstraf uitgezeten voor het plegen van een autodiefstal hij heeft gelukkig afstand kunnen nemen van het marginale wereldje en is schrijver en cineast geworden de stijl van dit boek is onderhoudend en bevat veel dialogen en korte be schrijvingen het taalgebruik in de dialogen is nogal eens grof omdat er echte spreektaal en jongerentaal argot wordt gebruikt de stijl brengt ook een sfeer van melancholie en pessimisme over wat versterkt wordt door het taal gebruik zowel de inhoud als de manier van schrijven brengen eensluidend een boodschap over er moet wat gedaan worden om deze jongeren uit hun benarde situatie te redden een tweede boek le sourire de brahim brahim de hoofdpersoon van dit boek van nacer kettane uit 1985 is in frankrijk gekomen toen hij zes was samen met zijn moeder en zijn broertje kader ze zijn gevlucht voor de oorlog in algerije en hebben zich gevestigd in de parijse banlieue ze hopen daar een rustig leven op te kunnen bouwen desondanks zal hun eerste confrontatie met hun nieuwe land erg pijnlijk wor den op 17 oktober 1961 wordt er een manifestatie gehouden in parijs voor 10 mekaoui jansen wij horen hier even goed thuis als zij de onafhankelijkheid en vrede in algerije enorm veel algerijnen deden aan deze historische demonstratie mee deze manifestatie werd door de me ge welddadig beeindigd na afloop waren er vele tientallen doden en gewonden te betreuren en hier komen we weer in de roman een van de slachtoffers is het kleine broertje van brahim op die dag verliest brahim zijn glimlach vandaar de titel ook brahim groeit op in een wijk van beton waar jeugdbendes de mensen ter roriseren en hun bedreigde identiteit verdedigen in de wijk hangt duidelijk een mediterraans sfeertje doordat er vele maghrebijnse families wonen brahim vindt het leuk om naar school te gaan en doet er goed zijn best hij haalt goe de cijfers en zal een van de eersten en een van de weinige gastarbeiderskin deren zijn die naar het atheneum gaan in de puberteit realiseert hij zich steeds meer hoe moeilijk het bestaan van de gastarbeiders is als op een dag zijn vriendinnetje sophie gehandicapt blijft na een racistische aanslag van skinheads wordt zijn haat tegenover racisten nog groter en ver dwijnt zijn glimlach voor de tweede keer brahim slaagt voor zijn eindexamen en gaat medicijnen studeren hij interes seert zich steeds meer voor zijn geboorteland en wordt zich steeds meer be wust van zijn dubbele identiteit hij besluit een zoektocht te ondernemen naar zijn afkomst en reist naar algerije in de hoop een antwoord te vinden op al zijn vragen nu kan hij eindelijk met zijn eigen ogen het land van zijn dromen eens zien brahim gaat vrijwilligerswerk doen in algerije maar het valt hem erg tegen hij ontdekt dat het land een politieke chaos is en dat er aan alles een tekort is daarginds leert hij ook malika kennen die net als hij vrijwilligerswerk doet voor dezelfde reden het bezoek aan zijn tante in kabylie maakt weer veel goed hij geniet daar echt van en vindt het moeilijk afscheid te nemen een deel van zijn ziel blijft achter in het geboorteland van zijn ouders toch staat nu voor hem vast dat frankrijk zijn thuis is als net na zijn terugkomst zijn vriend larbi wordt vermoord door een racist besluit brahim verbitterd nog actiever deel te nemen aan de strijd van de beurs hun slogan is wij horen hier even goed thuis als zij de alge rijnse culturele organisatie die hij opzet is een groot succes op een zekere dag als brahim meeloopt met een manifestatie tegen racisme in parijs ziet hij plotseling malika opduiken in de menseiunas sa en daar mee keert de glimlach terug op zijn gezicht de rijkdom van de dubbelcultuur opvallend in vergelijking met de inhoud van het vorige boek is dat deze roman veel positiever is grofweg kunnen we de beurs dan ook in twee groepen indelen de pubers zoals madjid die aan de zelfkant van de maatschappij leven omdat ze geen medicijn vonden tegen hun innerlijke verscheurdheid of zij die op brahim lijken en knokken om er toch wat van te maken en zo toch een persoonlijke oplossing of invulling voor het probleem vinden brahim die zijn schoolperiode goed doorloopt denkt veel na over zijn positie als kind van een immigrant de zoektocht naar een identiteit staat voor hem 11 mekaoui jansen wij horen hier even goed thuis als zij centraal est ce qu il faut vraiment avoir un pays pour se dire qu on existe p 172 de jonge immigrantenkinderen moeten zich steeds bewijzen en vechten voor een plaats in de franse samenleving waar ze niet echt worden geaccepteerd ze voelen al heel snel dat ze nergens echt thuis zijn jeunes immigres qu ils nous appellent ces cons mais moi j ai jamais emigre disait said p 166 ze vallen tussen de wal en het schip omdat daar moeilijk mee te leven is loopt het vaak uit op een identiteitscrisis bij vele jongeren resulteert de nostalgie die ze voelen voor hun land van her komst en de zoektocht naar een identiteit in een persoonlijke enquete naar hun roots vroeg of laat interesseren ze zich voor hun geboorteland of dat van hun ouders en gaan ze er vragen over stellen eerst aan hun ouders en uiteindelijk gaan ze vaak zelf naar het land net als brahim cela lui permettait de decouvrir l algerie l algerie de ses aieux l algerie de sa tres petite enfance l algerie de ses fantasmes p 86 hij maakt een symbolische reis waarin hij probeert zijn eigen ik te vinden en een manier om zich te kunnen verzoenen zowel met zichzelf als met de men sen om hem heen meestal leidt een dergelijk onderzoek naar de oorsprong tot de beslissing een toekomst te zoeken in frankrijk en tegelijkertijd trots te zijn op de eigen afkomst en de arabische cultuur zo richt brahim een orga nisatie op voor het in stand houden van de algerijnse cultuur het thema racisme is hier belangrijk het hele verhaal speelt zich af tegen een achtergrond van racistische moorden de manifestatie van 1961 waar vele algerijnen werden vermoord de dood van brahims broertje en die van zijn vriend larbi deze brute moorden vormen de drijfveren van brahims actie met de beurs discriminatie en racisme maken het de jonge beurs niet makke lijk om te integreren in frankrijk uiteindelijk vinden vele jongeren dezelfde oplossing als brahim ze willen integreren en komen tegelijkertijd uit voor hun algerijnse afkomst ze heb ben ervaren dat het leven met twee culturen juist heel positief kan zijn als het geleid heeft tot een reorganisatie van hun eigen persoonlijkheid ze vinden een nieuwe identiteit die bi cultureel en verrijkend is de schrijver van deze roman nacer kettane is net al zijn hoofdfiguur goed terecht gekomen hij is arts geworden dit boek heeft ook een documentarische waarde door de vele historische feiten die erin verwerkt zitten zowel van politieke als van culturele aard de stijl is zeer realistisch en helder het werk bevat veel monologen de gedachten en fantasieen van brahim zijn op een gevoelige en poetische manier weerge geven het taalgebruik is teder en vol mediterraanse accenten al deze ingre dienten staan borg voor de goede kwaliteit van de roman het belang van deze literatuur voor ons onderwijs waarom is deze literatuur zo geschikt voor bespreking in ons nederlandse literatuuronderwijs bij frans of als u over een vertaling beschikt bij neder lands 12 mekaoui jansen wij horen hier even goed thuis als zij doordat de immigratie in frankrijk al veel eerder begonnen is leeft daar ook al een oudere tweede generatie buitenlanders het wat specifiekere geval van de surinaamse en antilliaanse nederlanders laat ik hier buiten beschouwing in nederland is de immigratie jonger en zeker de gezinshereniging is hier veel later op gang gekomen de tweede generatie buitenlanders en dan vooral marokkanen of turken zijn hier dus nog jonger en gaan nu naar de lagere of middelbare school de media beginnen steeds meer aandacht aan deze groep te besteden we zouden dus kunnen stellen dat deze literatuur van de tweede generatie in frankrijk wonende algerijnen als voorbeeld kan dienen voor nederland zowel wat betreft de inhoud de sociaal politieke aspecten als wat betreft de literaire uitingsvorm het is goed mogelijk dat als de huidige tweede generatie marokkanen en turken in nederland iets ouder is ze een dergelijke literatuur gaat creeren en in feite is dat al begonnen zohra zarouali 18 jaar heeft in 1988 a m e l gepubliceerd waarin ze haar ervaringen als marokkaans meisje in nederland beschrijft qua inhoud geldt zeker hetzelfde veel jongeren wier ouders naar nederland zijn gekomen of zij die hier zelf geboren zijn en dan vooral degenen die van arabische afkomst zijn zullen zichzelf herkennen in deze boeken jongeren van nederlandse afkomst zien hun buitenlandse arabische klasgenoten eens vanuit een ander perspectief en zullen hun cultuur en problemen veel beter begrijpen kortom deze literatuur door en voor jongeren zal iedereen aanspre ken en zal langs de omweg van de literatuur ook bijdragen aan de strijd tegen discriminatie en racisme mij lijkt dat ze precies past in het kader van inter cultureel onderwijs binnen de multiculturele samenleving die ook nederland bezig is te worden omdat het niveau van de franse taal over het algemeen vrij makkelijk is en er geen sprake is van hoogdravend literair taalgebruik leent deze literatuur zich ook in dit opzicht goed voor nederlandse leerlingen en omdat de inhoud van de boeken aansluit op hun eigen leefwereld zullen ze juist gemotiveerd kunnen worden franstalige literatuur te gaan lezen yvonne mekaoui jansen is lid van de werkgroep intercultureel literatuuronderwijs van de spl adres bosbesstraat 29 nijmegen 080 784569 bibliografie romans over de pubertijd charef m le the au harem d archi ahmed paris mercure de france 1983 kettane n le sourire de brahim paris denoel 1985 lallaoui m les beurs de seine paris arcantere 1986 raith m palpitations intrainuros paris l harmattan 1986 rezzoug l apprivoiser l insolence paris l harmattan 1988 tadjer a les ani du tassili paris le seuil 1984 touabti h l amour quand meme paris belfond 1981 yacine j l l escargot paris lharmattan 1986 aan te bevelen secundaire literatuur over het onderwerp hargreaves a g voices from the north african immigrant cominunity in france 13 mekaoui jansen wij horen hier even goed thuis als zij immigration and identity in beur fiction oxford berg publishers 1992 laronde m autour du roman beur paris l harmattan 1993 mekaoui jansen y jeune generation algerienne en france expresslons litteraires doct scr frans k t 1 niimtg n 1992 wilhelm busch der bauer und der windmuller die luft ist kuhi es weht der wind ei denkt der brave bauersmann der bauer zieht zur muhl geschwind da bind ich meinen esel an der base muller hat s gesehn den esel zieht es fort o graus 23 und hibt sogleich die muhle gein der muller guckt zum loch heraus 14