Wij tekenen voor poëzie. Een vakoverschrijdend poëzieleesdossier in de basisvorming.

nanette kneepkens van de gever en zelf in de trein is gaan zitten hoe in de nacht alleen de trein nog zichtbaar was hoe groot het pakje was en hoe goed het was ingepakt wij tekenen voor poezie na dit gedicht zijn er voor die leerlingen in de loop van drie cursusjaren 1993 1996 een een vakoverschrijdend stuk of negen gevolgd naast eigen gedichten en opstellen tekeningen en andere illustraties poezieleesdossier in de dat alles verzameld in hun poezieleesdossier ze vormen in 1996 1997 de eerste lichting basisvorming bovenbouwleerlingen die met het dossier werken onderstaand verslag is er dus een van lessen in de onderbouw vooral klaszen 2 hoe het programma zich in de bovenbouw ontwikkelt staat min of meer open ee n pakje m e t de pos t het poezieleesdossier iemand h eel ver hi e r vandaan h eeft aan mij ge da cht op s s g scheld emond legge n alle lee rl in h eeft ie ts in een doos gedaan g en van vbo tot en met vwo vanaf klas i tot naar d e pos t ge bracht en me t de voor eindexamenklas een po e zi e leesdossier aan in dit gezamenlijke project d e doos is m e t de tre in g egaan van de secties nederlands en tekenen trachten de trein ging do or de na ch t we de le erli ngen met betrokkenheid gedich en vanmorge n kwam het aan ten te laten l ezen en vooral te laten beleven wie had dat geda cht zodat verleg e nheid of stoere afweer overwon nen kunnen worden de lee rlingen beginnen willem wilmink in klas i met een gebonden cahier m et blanco papier daari n verzamelen ze ieder leerjaar e en m ooi g edicht dat krac htig b eelden weet op te drie of vier gedichten die in de lessen ned e r ro epen maar ook ruimte laat voor int erpretati e lands en tek e nen behandeld zijn ze voeg e n waaro m de nkt die iemand aan de ik figuur aan ieder gedicht eigen werk getekend e n wat z it er in dat pakje wi e s tuurt h e t gesc hreven toe waarom waarvandaan dit ge dicht was in w e zijn met het project begonnen in het dece mb e r 1993 voor de docente n nede rlands en cursusjaar 1993 1 994 en wel in het kade r van tek e nen van s s g sch e lde m o nd in vlissingen het z e euwse leesbevorderingsproject sirene h et begin van een poezieproject een van de waarvan hanny bruijnooge eld e rs in dit doce nten nan e tte kneepke n s beschrijft in dit nummer verslag doet we bes loten naast de artikel het project waaraan ze ook nu nog met do elgroep van sirene havo en vwo l e er vee l plezie r we rken lingen ook de mavo leerlingen te late n mee doen een j aar later zijn daar na e e n fusie de vs o leerlingen bijgekomen ook voor de toenmalige brugkla s l e erlingen hieronder volgt een beschrijving van het bleek het gedicht inspirerend nadat de leer project tot nu toe van onze gedacht en kracht het op verschi ll ende manieren had erachter en onze ervaringen ermee ons voorgeleze n blij verrast vol onbegrip e n als verhaal is dus niet af pas over een jaar als droog relaas kwamen ze met wilde veron de eer s te mavo leerlingen hun dossier afslui derste ll ingen persoonlijke verhalen opmer ten hebben we overzicht over een geheel kingen over heerlijke verrassingen maar ook leertraject over bomb rieven over mensen in bosnie en met tranen om oma in turkije er ontstonden beelden hoe de doos zich heeft losgemaakt 1997 3 moer i i i doelstelling en doelgroe p project de beleving van poezie centraal te ste ll en en de leerlingen ertoe te stimuleren in eerste instantie ri chtten we ons op de met het gedi c ht een persoonlijke band op te havo en vwo leerlingen hun literatuurles b o uwen d e inhoud te v e rtale n in e igen sen in de bovenbouw zouden tot de aange voelen en bel even w e s treve n ern aar d at de naamste van de s c hoolloopbaan moeten beho leerlingen gedi chte n zu ll en w a ardere n van r e n het merende e l v an d e l ee rlinge n h eeft poe zie ga an houden ook a ls m ee r g ec ompli e chter nauwe lijk s b elangs telling voor h et lezen ceerde verzen worden voorgelegd in d e bo v an po e zie en staat vreemd tegenover met a v enbouw van h a v o en vwo ook als leerlin fo riek die daa ri n nu eenmaal een belangrijke gen op de le eftijd zijn dat ze lieve r buiten dan rol sp ee lt ze lijk e n d e poeziele sse n en zeker binne n d e s chool op zoek gaan naar all es wat de l e s s en w aarin histo rische po ezi e aan de het lev e n inte re s sant maakt orde i s lijdza am te ondergaan als teks tve rkla ri ngs l es s e n of traininge n van nutt eloz e ken de k e uze van de g edi c hten nisopn a m e dat bete kent dat de arti stie ke ka nt van po e zi e literair e sc hoonheid die de w e kie z e n de ge dichte n tamelijk intuitief lez er ka n a angrijpe n te kort gedaan wordt algemene crit eria h ebb en w e niet ge e xplic i le erlin gen onde rvinden van dit alle s niet t e erd beh alv e dat de ge di c hten to e gank elijk allee n hind e r tijde ns hun li teratuurle ssen maar moete n zijn we hebben tot nu to e s teed s ook ontz egge n z e zich en dat is er g er een kind er en jeugdgedic ht e n gekoz e n ook bron van inspirati e en vreugde in hun leven voor klas 3 die me r e ndeels een an e kdotis c h n a de school karakter hebb en z e s tijgen bov en de an ek we kunnen d e kwes ti e ook in br eder ve r dot e uit doordat z e verwijzen naar h e rk en band plaa t se n dat hetge e n z e bij n e de rland s bare gevo e l en s of e rva ring en verrasse nder i s leren alles t e m a k e n he eft met hun eig en miss c hie n dat in d e me es te van deze g e dic hten b e le vingen ook hun innerlijk leve n ontgaat wordt g esp ee ld me t tegens te ll inge n s oms sub veel l eerlin gen ho e vele n sc hrij ve n er nie t tiel onde rhuids en soms duide lijke r dat kan gedi cht e n zond e r die ooit aa n ee n l eerkr acht h e t ge dicht een zek e re spannin g v erlen e n te dur ven laten zi e n hoev ee l leerlin ge n maken eenvo u d i s n i et zon der meer een criterium e r nie t m e t g root pl e zi er taalgrapj es zonde r sommi ge be handeld e ge di c hte n bevatten e nige humor t e v erwa c hten a l s z e naar d e les moeilijke s trofen d at ac ht en w e voor de g aan mavo havo en vwo l ee rlingen nie t bezwaarlijk mit s e r g enoeg in het ge di c ht op grond van dez e overwegingen b e trok ov erblijft wat de leerlinge n wel dir ec t aan ke n w e o o k de mavo l eerlingen e n in h e t spreekt inte g endeel het kan d e l e erlinge n tw eed e jaar n a de fusie d e vs o lee rlingen in w e nnen aan het id ee dat j e ni et a lles v a n ee n h e t pr oj ec t voor vel en onde r h e n do e t zi ch t e kst ho eft te begrijpe n om hem te appre c i e de kloo f tussen s choolta a l en ei gen t a algebruik re n omwi lle va n de vs o l ee rling en zijn we nog s te rk er voelen dan voor d e lee rlinge n van n a h e t eer s te ja ar de ge di chte n to c h nog havo e n v w o ne d e rlands lezen en sc hrijve n kriti sc he r g a an select e r e n op b egrijp elijkhe id i s zwo ege n op he t vind en v an de juis t e l e tt e rs e en van de c olleg a s m erkte op d a t vooral e n j e door t ek ste n h een wors t ele n w a arv an d e gedic ht e n die ee n eleme nt van strijd bevatte n stre kkin g j e ontga a t h e t verwa c ht e oordeel in de v bo klas sen aan sl a an v a n d e leraar is all esb epal end eige n ge vo e hi eronde r gee f ik een ov erzicht p e r gro e p le ns e rva ri n gen inzi chte n zijn bij voorbaat l e erlingen zie afbe eldin g i d e brugklas lee r in di skre di e t lin gen van au gustus 1 993 h ebben e r dri e j a ar on s inzie ns bi edt jui s t po ezi e al s uiter s t opzitten de bru gklas leerlingen van 1994 en s ubjectiev e ta aluiting ee n mog elijkhe id om 1 99 5 re spectievelijk twe e en e e n j aa r d e l ee rling te do e n e rvare n dat taal e en krac htig en bevredi gend uitdrukkin gs middel kan z ijn van geda c ht e n en gevoel e ns ook di e van henz e lf daarto e tracht en wij in dit 112 moer 1997 3 i mh en ihv 1 993 1 994 t vm imh en ihv i994 z vm imh en i hv 1995 willem wi lmink een pakje 1 99 5 1996 met de pos t remco ekkers tas w illem wilrnink een pakje j bernlef alleen thuis els pelgro m want e r zijn met de post ted van lieshout glas dingen die kun je niet zeggen ted van lieshout vermist remco ekkers fot o paul van ostaijen berceuse een keuze uit de gedichten nr 2 johanna kruit weglopen 2 m e n 2hv 1994 1 99 5 dier verschoor contramine wiel kusters verliefd vb 2vm 2m e n 2hv en zij daar armand van assche de 1 995 1 996 thera coppens kus en al hand van mijn vader judith herzberg een kinder lemaal sprookjes paul van ostaijen melopee spiegel hans andreus de blauwe m 3h en 3v 1995 1 99 6 busse n judith herzberg een kinder een keuze uit de gedichten spiegel johanna kruit weglopen en een keuze uit de gedichten muziek van de voorstelling powezie diet verschoor contramine zien ruiken proeven van het en mezelf gezelsc h ap zimih c daniel billiet briefjes daniel billiet briefjes afbee lding 1 overz icht van ge dichten p er l eerjaar de lessen nederland s gedic ht e n als in d e ve rwe rkingsopdrac ht e n z eer uiteenlopende mog elijkhede n t e bi e den w e legge n in de le s se n n e d erlands het accent op inhoud en vooral op de w eerklank die de de b e hande lin g van ee n g edic ht in de lessen inhoud bij de le erlin g en oproept vormkwes n e derland s ke nt doorgaans d ri e fasen in twee ti es krijgen allee n a a nda c ht indien voor de of dri e lesuren e en introductie fase i die a an le erlingen het verband m e t d e inhoud of de de werkelijke behandelin g fase 2 voor a fgaat sfeer v a n he t gedicht duidelijk is en een verw erkings opdrac ht fase 3 wordt de leerlinge n notere n het b e h a ndelde ge de eerste fase gevormd door een sc hrijfop di c ht in hun cahi e r en vo e gen er eigen dracht dan i s d e d erde fase mees tal niet meer opstell en gedichte n e n of lo sse zinne n aan dan het bij schave n van het r e sulta at bij de nu toe in d e lage re klas sen vormen de eigen volgende uitw e rking v a n deze fasen maak ik schrijfprodu cten h e t res ultaat van welom st e eds ge bruik van voorb ee ld en uit en bij s c hreven opdracht en va n de doce nten neder allee n thuis v a n j b e rn lef imh e n rxv lands in de p a ragraaf over de tekenl esse n zal 1 993 1 994 blijken dat ook de vormgeving e n illustreri ng door de tekendo c enten tamelijk s trak geleid allee n thuis worden dit is hoe t egen s trijdig het ook mag klinken bedo eld om lee rlingen uiteindelijk e n in de ke uke n vrijh eid te bieden dus om ze keuzemogelijk ie ts valt heden te prese nt eren zonder a anvankelijke plo tseling l eiding komen ze ve elal uit op cliches die kijk ik gespann e n weinig met hun pers oonlijke beleving te naar h et ev e nwicht maken hebben we l mo eten de le erli n g en ook o m mij h ee n op eigen initiatief el emente n aan het geh e el kunnen toevoeg en in het afgelopen cursus de k op op tafel jaar 1 99 5 1 996 hebben we ge tra cht de het s childerij aan de muur grotere zelfstandigheid van de derdeklas sers en op de televisie rec ht te doen door ze zowel in ke uze van de de toes tand in de were ld 1997 3 moer 113 introductie van het onderwerp dat het een waarachtig relaas moest zijn dus geen spectaculair spookverhaal en dat de weerk e rend refrein bij d e behandeling van leerling de nadruk moest leggen op zintuig d e g e di c hte n i s dat we trachten de verbe el lijk e w aarneminge n ding in de letterlijke betekenis v an het voor het klassengesprek naar aanleiding van gedicht in de hoofden van de leerlingen te deze opste ll en had ied e re leerkra c ht zijn eigen s timule r e n m ees tal i s h et goe d h e bb e n w e aanpak e e n do c en t v ertelde e rvaren de fantasie van de leerlinge n te daarna hebb en de leerlinge n in g ro epjes van prikkel e n nog voor z ij het ge di c ht horen of vie r e lkaars v erhale n ge lezen de l eerlinge n b eoo r lezen zelfs veel brugklasl e erlingen hoe dee lden we lke ve rhalen het b es t aan de cri teria jong ook hebben a l een n egati e f b ee ld van v o lde den dit res ultee rde in zes b es te verhal e n po e zie ontwikkeld d a t is maar e e n hou waaruit o o k wee r de b es te we rd gesel ecteerd dit ding maa r die m a g ni e t beve stigd worden alles nam v eel tijd erna he bb en we h et gedicht doorda t ze lukr aa k ee n ge dicht v oor hun b espro ken he t vi e l op dat h e t ge dic ht veel n e u s krijge n ove ree nk o m ste n had m et het verh aal dat het m ees t aan de voorw aarde n vo ld eed zo zijn een klasse ng espre k op basi s van wat pri kkelende vrag e n een sc hrijfopdr acht of e e n ande re leerkr a cht hi e ld dire c t na h et een ge zamenlijke brain s torm goede midd e len sc hrijven he t klass engesprek en legde de ge bl eken om te zorgen dat de leerli ngen nadruk op d e erv aringen zelf nieuwsgieri g uitkijke n n aar h e t gedi cht h e t voor de meeste leerlinge n bego n de a vo nd leuk aardige is dat in een goed g evo erd kla sse n chips t v dingen doen di e e ige nlijk ni e t m oge n ge s prek z e er t e gen s trijdige re ac ti es op een maar in de loop v an de avo nd v o e ld e n ze z i ch onde rwerp te horen zijn e n dat le erlingen zich mind e r op hun ge mak ze h oorde n ge luiden e n daardoor b ewu s t word en van de verwarrin g in wilden dat hun oude rs wee r thuis k wam en hun eige n g evo el ens al s z e die zelfde gec om in het ges pre k in deze klas sen werd vooral plic ee rdheid te ru gvind en in h e t gedic ht sc hrik ve el aand acht be s te e d aan mani eren om di e ken z e daar nie t me er voor terug spanning op te lo ssen t v hard zetten j e z e lf d at geldt d es te mee r als d e le e rlingen zich d e dag v erte lle n ve el snoepen e tce tera eerst bij ee n sc hrijfopdr a cht op hun e igen vervolgens kr e gen de leerlingen de opdracht e rvari ng en ge concentre e rd he bben zonder in hun opst el d ri e zinn en te ki ez en die de elk a ar direct al t e b einvloeden e e n pl e zi eri g sfeer van zo n avond hee l duidelijk v erb eeld n ev e n effect van z elf wor s telen m et h et s c hrij d e n in de ene kla s lukte dat b et er dan in de ve n is da t de l e erlinge n nad e rhand vol b e won ande re rennend l a ngs de kaps to k t e gen dering kunne n c ons t a te re n d a t de di c hter in over ik b e n bang sta a t is v eel op te roepen in we inig woord e n bov endi e n blijke n er in iede re kl as onver de introdu cti e mo e t uite raard goed a fge moede tale nt en te s chuile n di e in di e b e won stemd zijn op d e inhoud van h et ge di c ht het dering d el e n klasse nge s prek ove r v e rlie fdh eid dat ve rli efd na tuurlijk zijn d e schrijfopdracht en ook op van wiel kust ers mo es t introduceren gin g in zic hz elf waardevol mits de opdra c ht en vrij e en am klas onde r m ee r ove r h e t ve rsc hil strak ge formul ee rd zijn om ve rlege nhe id tus se n al g emene s ymbol en en persoonlijke ge en kan s te geven erva ren d e l ee rlinge n dat beelden van v e rliefdheid zo a ls verte d e r ende ze he el go e d e ige n ervaringe n en gevoel e ns detail s in het uiterlijk of d e ge woont en va n de ond er woorden kunne n bre ng en t e n s lotte aange be dene h et gedicht gaat e c ht er v e el eer vormen de eig en ops t ellen en gedichten over emotion ele verwarring en volde ed ni e t n a tuurlijk p e rs o o nlijke bijdrage n aan h e t aan de hoogg esp annen verwachtingen van poeziele es do s si er leerlin ge n sommige gedi c hte n zoals ee n p a kje m et de vooraf aan alleen t huis hebben we de opdra c ht p ost van wi ll em wilmink hebben we wel ge gev en een avond te b esc hrijv en waarop de dire c t gepre sent eerd we dac hten dat een l ee rling alle en thuis w as met twee re strictie s voorafgaand programmaonderd eel ni ets zou 114 moer 1997 3 toevoege n bovendien is het aardiger e n span zin is beter dan waarom schrijft de dicht e r nender voor zowel le erli ngen als leerkr a cht als hier de aanpak van de ge dichten va riee rt bij alleen thuis hebben we bijvoorbeeld in s ommige kla s sen gevraagd waarom er iets valt de bespreking van het gedich t zou staan en niet valt iets of plo tseling bij de ee rs te of derde reg e l hoort d e woordschik meestal present e re n we het g edic ht dubbel king vormt ove ri gens een voorbeeld van he t het staat op het bord en de le e rkracht leest het verschijn sel dat de leerling en niet alles van e en voor soms zou de leerkracht met dat voor g edicht hoeve n te begrijpen om he t te wa ar le z en t e zeer zijn interpretatie opl egge n deren all een thuis is ni et voorg e lez en om d e afwij in h e t alg e meen vrag en we de le erlinge n pas kende ty pografie r ec ht te do en e n g e en a a n het einde van de bespreking naar hun int erpret atie van het woordje plo tseling op te mening ov er een ge di c ht een voorbari g legge n oordeel va lt al gauw onnodig n e gati e f uit als de eerst e fa s e van de behandeling van he t l e erlingen zic h w erkelijk in een ge di c ht ve r ge dicht z e lf b es taat er altijd in dat de le erlin diept he bb e n zijn ze mees t a l tam elijk pos i ge n het in stilte van het bord ove rnemen dat tief geeft ze de kan s he t in zi ch op te nemen zond er dat ze voorba ri g c ommenta ar gev e n d e e i ge n bij dr ag e om het ge sprek op gang te bre ng en z a l de leerkrac ht vrage n st elle n inhoudelijke vra g en n aar a a nleidin g van het gedic ht of een a s p ec t e n vra g e n die e e n beroep do e n op de ve rb ee l daarvan geven we de l e erlin g en mees t al na de ding s kracht van de l e erlingen vragen die gedi chtbe s preking d e opdra c ht oo k ze l f iets te juiste of onjuiste a ntwoorde n opro ep e n sc hrijv e n als bijdra ge a an hun doss i e r als dat kunn e n b ete r vermed en word e n naar eigen e en ge dic ht i s is rijm al gauw af t e r a de n h e t ervari ngen hoeft de leerkracht nauwelijk s te l evert te veel gelegenh eidskronkels e n stop informere n leerlinge n komen er me estal van lappen op ze lf m ee als de s feer er eenmaal naar i s d ez e schrijfopdra c ht ve rvalt me e stal als der gelijk e verbe e ldingsvrage n he bb e n we l ee rlinge n al in de introdu ctie fase i et s h ebb e n ook gesteld bij allee n thuis wat i s er vooraf geschreven in dat geval krijg en ze nu de kan s aan de e erste zin gebeurd wa t zou er daaraa n no g te sc hav e n voord a t ze hun geva llen kunne n zijn ho e zou dat kom en bijdrag e in het c ahi e r not e re n vooral v eel waar zou de ik figuur zic h bevinden van op s tell en maar ook g edic ht e n zijn nam e lijk wi e kan die kop op tafe l zijn wat h eeft eri n wijdlopi g e n weinig krac hti g v an uitdruk gezeten wat zie j e op het sc hilde rij w a t is kin g dan is h et bij v oorbe eld zinvol l ee rlin er op d e te l e vi si e gen e lkaars we rk te late n re dige ren ze in sommige klass en was in het voorafgaan schrappe n alle zinnen di e ni e t s aan de sfeer de ge s pre k al aand ac ht b es t ee d a a n manieren bijdrag e n of s t repen jui st di e zinnen aan die om de ze nuwen de b a as te worden zodat de ess enti e van ee n ervari ng in een c on c ree t toch e en lees vraa g voor de hand la g wa t beeld weergev en d ergelijke kr ac hti ge zin do et de ik om d e spanning op te lo ss en en n e n uit ee n op s tel kunnen de lee rlin ge n onder v e rvolgen s zou dat h elpen en opnieuw elka ar z e tt e n en na eni g scha afwerk h ebben ze we lk pr o gramma zou er nu echt op de uit het op s tel ee n eige n gedicht laten ontsta an tele visie zijn uiteraard ho eft de leerling een v oorg estelde ve rbe teri ng ni et over te nem e n als h et gespre k ee nm aal ge animeerd verloopt een van de klass en heeft uit d e op s tell en over kan de leerkra cht d es gewenst per s oo nlijkere all e en thu is zijn kla ssikaal zinnen ge s ele cte e rd vragen stell en ook kan hij in di e s fee r van en ingeko rt en daa rvan een g edi c ht s am e nge spraakzaamheid vormkwe sties aansnijden in s teld het was een mooi e erva ri ng maar ha d d e e ne klas gemakkelijker dan in de andere het nadeel dat niet alle leerlingen aan bod ma a r h et blijft zaak de rol van alle sw e ter te kwamen vernujde n vinden jullie dat ge en gekke 1997 3 moer 115 all ee n thuis naar iets ruimers neigen naar enige symbo liek bedenken veelal cliches als hartje s en eindelijk bloemetjes in dezelfde sfeer ligt het pro ze zijn weg bleem dat de l ee rling uit zic hz elf gee n raad ik plof op de bank weet met een bladzijde en de verdeling van hoorde ik daar niet iets eleme nten daarov e r hij kan niet de werke vast wel de wind lijkh eid lo slate n waa rin bove n bov en is o nder onder en een stuk gla s zomaar w a t mate ri aal ik zet de ka ch e l h og er zo vrij als de di c hter is beelden mog en de kam e r krijg t een ro de gloed onwerkelijk en zelfs absurd zijn geen zin hoeft luiste r gramma ti c aal te kloppen de regels kunnen vrij geen broertje met compute r inge deeld worde n zo vrij zou de lee rling zic h geen v ad e r m e t z n b eatles uiteindelijk mo e t en vo elen in het beelde nd ze lfs in de ke uke n is h e t s til vormgeve n van het gedi cht id e aa l zou zijn zach tjes s luip ik naar bo ve n dat in d e vormgeving op de e en of and ere m n zakmes manie r iets van de ruimere draagwijdte van snel naar b e n e den het gedi cht tot uitdrukking zou kom e n dat is de voor v ee l brugklas s ers nog te moeilijk traploper sluip t onze do ce nten h e bben e r voor gekoz en di cht a cht er bij de we e rgave v an d e an ekdote di e in het me g edic ht of die van de leerling t e blijven aan maar teg elijke rt ijd een dieper liggend asp ec t nog een h af l uu r van he t gedicht t e ben a drukken door de keuze van een bepaalde techniek zo werd bij de tekenlessen d e opdracht voor een pakj e m et de p os t de tegens t elling ver dic htbij b en adrukt le erlin direc t na de wee k van de lessen nederlands i s gen t ek e nde n omlijnde miniatuurtj es di e het het vak t eke ne n a an de b e urt omdat de effec t h a dden van doorkijkjes le erli ngen h et ge dicht en a lle beelde n die ze in allee n thuis krijgen door de bijzond ere zi c h e rbij gevormd hebben no g vers in het e nj ambemente n e n woordvolgorde b e paalde g eheugen moeten hebb en als ze ze vo rmgeve n woord en e n woordgroepen veel nadruk in de soms is het aardig de volgorde om te draaie n inhoud zien we t e genst ellingen plot s elinge in d e ee rste te kenles v a n he t proj ec t krijgen b e weging naast b e w egingloo sheid e ven w ic ht de l e erlingen richtlijne n voor d e ind e ling van n a ast gebrek a an ev enwi c ht d e le e rlingen he t sc hrift h e bben in de e e rste tek enl es bij dit ge dic ht iets geleerd ov er typo gr afie e n kl eur e n e n sla de eerste paar bladzijden over richt een over d e man ie r waarop j e m et b e hulp daarvan titelblad in reserveer een blad voor de de emotionel e waarde van e en woord of zin inhoudsopgave neem voor ieder gedicht vier kunt be nadrukke n als illu strati e di e nde b oem bladzijden een voor het gedicht drie voor de pauk es lag v a n v an o staijen z e he bb e n daa r verwerking snijd eventueel een blad uit als je na l etters uit tijd s ch ri fte n geknipt en h et veel geplakt hebt noteer het gedicht midden gedi c ht in die ge knipt e le tte rs in hun c a hie r op de bladzijde gebruik bij het overschrijven overge nom e n groot of klein breed of smal een gel ijnd papier als onderlegger zw a rt of kl eu ri g recht of danse nd re gelmatig of van s te eds wiss elend e vorm alle va ri atie s bij de beh andeling p e r gedi c ht gev en de konden ze toepass e n do cent e n vooral in d e eerste twee kla ssen d e l ee rlinge n bleken gein spiree rd te zijn en tam e lijk strakke ri chtlijnen laatje de lee rlin kwamen met he el eigen interpretaties een gen dir ec t vrij dan komen de mee ste niet woord a l s plo tseling is wel in de m e e ste ca hiers ve rd e r d a n ee n fa nta siearme weergave van d e groot e n in lange sma ll e lette rs n eergezet anekdote in h et gedic ht le erlingen die to c h maar bijvoorbeeld de toes tand in d e we rel d rro moer 1997 3 vertoonde veel variaties het was in het ene als ik terug van schoo l kwam kee k ik even cahier een verzameling grote zakelijke let h e t vi e rde raam begane gro nd ters als een dwingende krantenkop in het ee n witte muur met stille plooien andere een schots en scheve warboel alsof de vrouw ni e t echt bestond als leerlingen tijd over hadden konden ze het aspect van het evenwicht ook in een en toen kwam ik haar buite n tege n tekenopdracht uitwerken sommigen teken haar gang voorz ichtig als op g las den koppen op tafels schilderijen aan muren ik groett e haar ze liep op sch e rve n etcetera steeds op de rand van het evenwicht ze wist inee ns ni et wie ik was in allerlei variaties leken ze van het papier af te kunnen vallen voor de brugklassers van 1 993 1 994 was dit ge dicht van ted van lie s hout het derde in de in dergelijke opdra chten gevraagde tech hun dossier we hebben ons laten inspireren niek blijft voor de leerli ngen aan de vei li ge door van de wouw en coehorst 1 988 kant maar daa rbi nnen worden ze toch zoveel de eerste les begon me t h e t woord g las mogelijk vrijgelaten zod at ze iets v a n de groot op he t bord in e e n kla s sika al gesprek inspirati e kunnen overbrengen die ze aan het noemden de leerlingen zoveel mogelijk ei gedicht hebben overgehouden tegelijke rt ijd genschappen e n functies v an glas ze we rden maken de le e rlingen door de afwisse ling van rond het woord glas g enote erd geordend in technieken kennis met vel e mogelijkheden tot drie groep en met als g emeenschapp elijke beeldende v erwerking in de loop der jaren ke nmerken res pec tievelijk doorzichti gh e id mo e t d e e igen inbreng van de l e erli ngen bre ekbaarheid en ondoord ri ngbaarheid daar s teeds grot er worden na kregen de leerlingen de opdra cht een op scheldemond sluite n de tekenle s sen rond rijmloos gedi c ht te schrijven met als tit e l glas de gedicht e n nauw aan bij het gewone teken en als laat s te regel ze wis t inee ns ni e t wie ik was programma ook daa ri n berust d e nage v a n die laatste ei s vro egen ove ri ge ns ve e l stre efde ontwikkeling op de drie pijl e rs het le e rlingen ontheffing ander en grepen naar aa nleren van v er s chill ende technieken de h et glas van de bril die mens e n onherkenbaar groei van vei li gheid naar keuzevrijh e id en maakt maar ook voor sommigen noodzake het verband tu s sen vormgeving of g ekozen lijk blijkt om anderen te h e rke nnen techniek en str e kking toch veroorzaakt het in de m ee ste kla ssen w e rd e n alle gedi c hten gedicht enprogramma eni ge tijdsdruk omdat voorgel ez e n in sommig e klassen h e bb e n de s ommige te c hnieken die e ri n aangeleerd leerlingen de b este eruit gekozen die we rd e n worden anders niet aan de orde zouden groot op het p ri kbord gehangen en ook door zijn ge weest aanvankelijk best e edden we andere kla s s e n druk gelez en enkele voorbeel gewoonlijk aan e en gedicht twee tek enle ssen den volgen hieronder zie afbee lding 3 toen voor bepa alde klas s en e c hter die sl ec ht s een later het uitgangsge dicht glas besproken was lesuur per w e ek tekene n h e bben i s het teken noteerd en d e leerlingen behalve dat ook hun gedeelte van het project in 1995 1 996 tot een eigen gedi cht eventueel bijges c haafd in hun uur per gedicht beperkt cahi e r sommigen namen ook gedi chten van sommige de rde kl ass en hebben geen te kenles klasgenoten op meer de le erkrac ht nederlands bepaalt dan of in de tweed e le s konde n de leerling e n het hij explic iet beeldende ve rwerking vra agt g edi c ht van van lies hout lezen en ov erne men en werd het besproken omdat de andere voorbeelden vrouw in het gedicht zozeer op afstand blijft kon het geen kwaad de leerlingen ook direct gla s naar eig en ervaringen te vragen wie in de klas heeft zo n v aste zwaaipa rtner elke morgen stond ze voo r het raam te wuive n gehad hoe is dat ontstaan welke mensen ik zwaaide t e rug maar wis t niet wie ze was zwaaien zo graag hoe zi e je de vrouw voor buiten ging het le ve n door maar t hare je waarom komt ze nooit buiten wat doet ging ni e t v e rde r dan het glas ze de hele dag hoe oud kan de ik figuur zijn 1997 3 moer 117 glas spiegelbeeld gla s ik dronk een glas cola zachtjes op mijn tenen marie van dalen zo heet ik mijn oma oo k loop ik door het huis ben acht jaar en hou van glas mijn glas brak op zoek naar hem van altijd ik schrok toen ik hem hoorde vandaag een scherf in haar he rsenen hij was van glas ik zag hem niet ze wist ineens niet wie ik was daar staat hij wee r de bomen zag ik door hem heen aan de andere kant de vogels vlogen tegen hem aan mark koornneef verbaasd kijkt hij mij aan ik knalde zomaar tegen hem op pardoes viel ik op de grond gla s verdrietig loop ik weg naast mij lag een grote sche rf hij wist ineens nie t hij wist niet eens wie ik was in amste rdam op een plein wie ik was de schittering van het glas sanne ost e een man op blote voeten anja bimmel en ik stond erbij jolanda van sluijs afbee lding 3 ge d icht en v an leerlinge n w aarom zou de vrouw e r s morg ens w el het blad geplakt werd op de b l adzij de achter altijd s taan maar s middag s ni e t wat i s die het vloeipapier tek end en d e le e rlingen e e n witte muur me t s ti lle plooi en w at zou de ik zwaaiende p e rsoon in zijn of haar om gevin g p ersoon van d at dagelijk se ri tuee l vinde n h et figuurt ek enen bl eek moe ilijk te zijn er wat doet de vrouw nu buite n waarom loopt w e rd op v ee l t ek e ningen krampac htig ge ze zo voorzi chtig wa a rom h erkent ze de ik zw aa id me t een onn atuurlijk hoog ge houd e n figuur ni et eers t is er sprake v an glas dan a rm al s moes t die op z e er grote afstand v a n sch e rve n waaro m scherv en wat is er zi chtba a r zijn uit tijdgebr e k werke n de g e broke n en waarom leerlin gen doorgaan s dir ec t in he t c ahier ove r het gedicht we rd lev e ndig ge pr aat maar ze do e n dat wel aanvankelijk me t h e t vormt ee n rijk e puzze l maar j e kunt po tlood er i s du s druk gegumd erov er praten zonde r je bloot te geven in d e div ers e kla sse n ontstond e n he el v er s chi lle nd e de hand van mijn vad e r v ersie s de vrouw i s ee n alc oholi s te ze is de ment z e hee ft een vorm van pleinvre es e n aan d e buite nk a nt let op stra a t a ll e e n op zi chzelf veel leerlinge n is de hand van mijn vade r v e rt e lde n v a n eige n e rvari ng e n m e t de rol v a n ee n p o lde rland de omge ving bij h et he rkenn en va n me ns en met riet e n pluimg ras de tekenl ee rkr achte n kozen als inv a lshoek bla uw gezwo ll e n bek e n he t raam du s zowel he t c ont ac t tu sse n de en hi e r e n daar ve rs troo id twee m en s en in h e t gedic ht als de sc h eiding wat zo nnebloe m e n van twee w e reld e n de l e erlinge n li eten in hun cahier zie n wat er door he t raam heen aan de binn e nkan t van de and e r e w e reld du s die van de vrouw is de hand van mijn vad er te zi e n wa s vonden z e dat moeilijk dan een s tafkaart mo c ht e n z e ook h e t standpunt v an de vrouw m e t s n e lw ege n kieze n en door h e t ra a m n aar buit e n naar hun e n wande lpad e n e igen wereld en n a ar zi chze lf kijken ik v ind er altijd hi ertoe sn eden ze ee n ra a m uit e en blad v a n d e weg op hun cahie r het glas we rd v e rbeeld door naa r huis enigszins doorzi c htig vloeip apier dat achte r op rib moer 1997 3 de hand van mijn vader van armand van milie u assche hebben we in klas 2 van 1994 1 995 zonder uitvoe ri ge introductie van het onder ied ere en gaat z n eige n gang werp gepresenteerd het beeld van een vader niemand l e t op hand is bij uitstek emotioneel geladen zodat de leerlingen waarschijnlijk uit zichzelf op het ie dere en n ee mt s tukjes van h e t huis ond erwerp zouden anticiperen we waren er om zijn leven te ve rbete ren wel op verdacht dat de gedachte aan een vaderhand bij sommigen negatieve associaties schraap de mure n af s loop de s lo ten kan oproepen beetje voor beetje ve rgee t je dat ze n og ergens we gaven de l e erli ngen de opdracht in stilte vo or die n e n het gedicht over te schrijven en vervolgens de beel ds pr aa k te verkl aren dat l aats t e we rd in sommige n worde n wakk er va n het algemeen als een prettige uitdaging ervaren he t krak e n van h e t huis e n pakken en deed een sterk beroep op het visualise ri ngs de t e lefoon waarschijnlijk te laat vermogen van de leerli ngen ze zagen de hand in detail voor zich en ervoeren dat beeldspraak als wij de t elefoon nie t opnem e n niet altijd een moeizame omweg betekent en iemand bree k t maar met kracht g e voelens kan oproepen ze door de ur of muur dan waren ook trots op hun vondsten zeker de duis te rnis en koud e leerli ng die de zonnebloemen sproeten noem in d e vorm van licht en warmt e de na dit bevredigende gepuzzel konden d e meeste leerlingen het gedicht waarderen in de tekenlessen hebben de leerkra chten op de vraag naar het vers chil tussen binnen ge tracht aan te sluiten bij het precieze waar en buitenkant kwamen verrassend e verkla rin n e men dat door h e t g e dicht onder me e r gen leerling en zagen dat he t buiten ruig kon wordt opgeroep e n d e l e erlingen hebben de zijn en binnen veilig was dat je je thuis kunt binnenzijde van hun eigen hand zo preci es voele n in de hand van je vader maar ook dat mogelijk nagetekend als beeld van e en hand dat veilige thui s maar ee n afdruk was van het die geeft maar ook vraagt dat gebeurde echte leven geanim eerd velen hebben hun handen onder ling vergeleken en wij sh e den omtrent levens de bespreking van dit gedicht geschiedde en li e fde slijn e n uitgewisseld toch waren de niet heel persoonlijk dat was ook ni et nodig te kendo c enten a chteraf minder tevreden o ver want het was kennelijk overgekomen de de opdracht omdat de leerlingen te weinig resultaten van de tamelijk ruim gestelde en tot fantas ie werden aangezet vaak nog ruimer uitg e legde schrijfopdracht ware n veelal erg goed een strakke organ isati e schrijf een rijmloos gedicht over een onder omdat he t po e zieleesdossier alle schooljaren werp dat je na aan het hart ligt eventueel ook of in ieder ge val tot e n met de vooreind een lichaamskenmerk van iemand van wie je e x amenkla s van de leerling meegaat dient in houdt en gebruik beeldspraak in dat gedicht onze ogen de besliss ing om aan het project te beginnen er een te zijn van a ll e leden van de de twe edeklass er s kwamen met mooie voor betrokken vaksecties beelden van beeld spraak een mei sje wijdde d e sam e nwe rking van s ectie s verei s t een een liefdevo lle beschouwing aan haar vader strakke tijds indeling zeker als er meer dan en vergeleek zijn haar met een bos waa ri n je twee secties deelnemen wij denken aan kunt verdwal e n maar dat ook be s chutting incidentele uitbreiding tot de sectie muziek geeft steven van den broek schreef het omdat sommige gedichten eerder melodie volgende gedi c ht dat later in de schoolkrant dan beelden oproepen ook handvaardig is opgenomen heid en voor de hogere leerjaren de 1997 3 moer 1 1 9 moderne vreemde talen komen in aan de aanvraag van tijdelijk of permanent mate merking riaal als we leerlingen in de bib li otheek aan de tijdsindeling stell en we aan het begin van het werk en aan het lezen willen hebben het schooljaar vast per cursusjaar worden voor iedere gedichtenronde diene n de le s vier ru s tige peri oden van twee opeenvolgen opzet en de organisatie van de leerlingactivi de wek e n aangewezen waarbinnen in a lle teiten met de bibliothecaresse te worden betrokken le erjaren e en gedic ht behandeld besproken bijvoorbeeld om opstoppingen te wordt een week is voor de les of lessen voorkomen of om tijdelijk materi aal voor n e derla nd s ee n voo r te kenen leerlingen overzichtelijk te maken aan de lessen gaat het een en ander vooraf een docent nederlands doet e e n voorstel voor t ot slo t het gedi c ht voor een leerjaar en stuurt het enige dagen voor een voorbereidingsverg a anders dan dit stuk misschien doet vermoe de ri ng rond den werken we weinig programmatis c h in de vergadering wordt de keus definitief veel hi er gemaakte opmerkingen ove r onze vastgesteld dan bespreken we het gedicht en werkwijze vormen constate ringen ac hteraf wel eerst op ons eigen niveau als geintere s wel hadden we uiteraard onze verwachtin seerden zonder me er dat is inspirerend gen en a c hteraf denken we die beve stigd te omdat daarbij allerlei dim e nsies en interpre zien taties van het gedicht n aast elka a r gelegd we hebben ervaren dat het mogelijk is een worden hele klas bij het lezen van poezie te betrek vervolgens b e spreken we het gedicht met ken er is door veel l eerlingen zowel jongens het oog op de lessen ieder vormt en ont als meisjes met kennelijk plezier ge lezen vouwt zijn plannen maar d e afspraken blij geschreven en geteke nd bove ndien zie n we ven globaal de leerkracht behoudt de vrij dat genieten van po e zie ge e n p rivilege hoeft heid zijn eigen accenten te leggen te zijn van leerlingen met e e n tien voor taal tussen de be spreking en de uitvoe ri ng van als we zoeken naar manieren om de leerlingen het programma ligt enige tijd zodat de hun eigen beleving van gedichten te gunnen le erkra cht zijn aanpak nog eens kan overden van belang is daarbij respect voor de menin ken en eventuele d ri ngender lesonde rdelen gen van de leerling dat houdt echter niet in eerst ka n afhandelen geruime tijd na de dat de leerling altijd direct e en oorde e l over behandeling van het gedicht in de klassen bij een gedicht mag vell en daar a an vooraf dient de vergade ri ng voor de volgende ronde volgt hij de kans te krijgen zijn verbeelding te laten een evaluatie werken vandaar ook dat voor h e t vak nederland s de s amenwerking me t tek enen zo de rol van de bibliothee k vruchtbaar is de bibliotheek wordt evene ens bij de orga ons project moet zich nog bewijzen in de nisatie betrokken sche ldemond verkeert in bovenbouw en zeker in het tweed e fas eon de g elukkige o mstandigheid dat zic h in h e t derwij s al heet het p oezi e lees doss ier er zijn s choolgebouw een dependance van de verschi ll en met het v eelbesproken lees dossier openbare bibliotheek vlissingen bevindt de waa ri n bijvoorbeeld plaats wordt in g e ru imd medew erks ters zijn altijd ber eid tot s amen voor refl e ctie op de eigen le es ontwikkeling werking aparte bo eken die niet op school de hechte samenwerking waart oe we als aanwezig zijn leveren ze op aanvraag binnen docente n binnen en buite n de eigen sectie een etmaal ook wordt he t boekenbe s tand genoodzaakt zijn heeft ons veel waarde ri ng aangevuld en a angepast als docenten daarom voor e lkaars werkwijz e bijgebracht we heb verzoeken met het oog op projecten en lessen ben allen inspiratie voor de eigen lessen een van de eerste stappen v a n de bibliotheek kunnen opdoen was op een opvall ende plaats een kast met jeugdpoezie in te ri chten maar we hebben e rvaren dat we on s ni et moete n b ep erke n t o t 120 moer 1997 3 literatuu r herzberg j doen en lat en een keuze uit de g e dichten maa rten muntinga 1994 assche a van de zee is een orkes t amsterdam kusters w salamanders vangen amsterdam leopold 1986 queri do 1986 be rnlef j hoe wit kijkt een eskimo amsterdam lieshout t van van verdri e t kun je grappige que ri do 1970 hoedjes vo uwe n amsterdam leopold 1986 buul t van b stigter als je go e d om je h een ostaijen p van ve rz ameld werk poezie 2 kijkt zie je dat alles ge kleurd is amsterdam amsterdam bert bakker dagmen 1963 que ri do 1991 wilmink w kijken m e t je ogen dicht harlekijn ekkers r haringen in sneeuw amsterdam 1984 leo p o ld 1984 wouw j van de e coehorst om t gedicht ekkers r prate n m et een reiger amsterdam n wegwijzer po ezi eleze n in d e basiss ch o ol til l eo p old 1986 burg zwijssen 1988 ingezonden mededeling post hbo opleiding docent nederlands als tweede taa l in september 1997 starten in noord en zuid nederland weer drie opleidingen docent nt2 voo r het basisonderwijs bo het voortgezet onderwijs vo en het beroepsonderwijs en de volwassenen educatie bve de opleidingen zijn bedoeld voor docenten met een aanstelling in een van de drie onderwijsvelden en die les willen geven aan anderstalige leerlingen cursisten de opleidingen zijn duaal van karakter d w z dat theorie in wisselwerking met de eigen lespraktijk uitgangspunt is het is een eenjarige deeltijdopleiding kosten f 1500 inclusief lesmateriaal lesplaatsen lesdagen en voorlichtingsbijeenkomsten noord nederland hogeschool ro tterdam omstreken educatieve faculteit amsterdam lesdag vo en bve vrijdagmorgen lesdag vo en bve donderdagmorgen b0 woensdagmiddag of donderdag b0 woensdagmidda g informatie astrid van antwerpen informatie marijke jansen 020 4951534 en 010 241447 0 gerard etshout 020 5995698 werkverband zuid hogeschool van utrecht lesdag vo en bve vrijdagmorgen lesdag b0 vo en bve b0 woensdagmidda g donderdag 09 30 16 00 uur informatie vo en bve marleen van de wouw lesplaats tilburg en of nijmegen 030 2547313 b0 josee coenen 030 2547184 informatie b0 truus hermans 024 3459800 vo en bve peter burghouts 013 5394518 620 1997 3 moer 121