Wisselwerking tussen instructie- en leerstrategieën. Studiedag UIA, 2 mei 1995

wisselwerking tussen instructie en leerstrategieen studiedag uia 2 mei 1995 frans daems oscar de wandel in het najaar van 1992 startte aan de universiteit antwerpen uia op initiatief van de vlaamse minister van onderwijs een onderzoek naar metacognitieve en cogni tieve strategieen in het onderwijs nederlands de projectbeschrijving stelde voorop dat het onderzoek in twee fasen uiteen zou vallen in de eerste plaats is een inven tarisering en beschrijving gemaakt van de in de binnen en buitenlandse literatuur aanwezige bronnen het resultaat van dit eerste onderzoek is uitgemond in een publikatie die in september 1994 onder de titel onvoltooid tegenwoordig is ver schenen voor twee overzichtartikels zie vonk 24 2 p 3 15 en vonk 24 3 p 3 18 na afronding van dit inventariserend gedeelte lag het in de bedoeling om van de bekomen resultaten een didactische vertaling te maken ten behoeve van het onderwijs nederlands in het basis en secundair onderwijs in vlaanderen autochto ne en allochtone leerlingen inmiddels is ook de tweede fase van het project afge rond uitkomst van het literatuur gericht onderwijs in taalverwerving en taal gebruik in de verenigde staten canada en onderzoek nederland duidelijke voordelen van een der gelijke aanpak laat zien lijkt het ons op dit e literatuurstudie laat zien dat het ogenblik toch nog voorbarig om met abso verzamelde materiaal inzake lute conclusies te komen metacognitieve en cognitieve strategieen in het onderwijs in het het voltooide effectenonderzoek betreft in algemeen en in het moeder taalon grote lijnen bepaalde deelvaardigheden van derwijs in het bijzonder zeer omvangrijk is luisteren lezen spreken en schrijven maar op het eerste gezicht zou het dus perfect beoogt niet een totaalbeeld te krijgen van mogelijk moeten zijn om hieruit een metho de vorderingen die de betrokkenen inzake dologische en vakdidactische handleiding de beheersing van leerstrategieen hebben te distilleren ten behoeve van de onderwijs gemaakt met name de problematiek van praktijk van de lerarenopleiding de bege de transfer d i de overdracht van eerder leiding en de scholing ware het niet dat het verworven kennisinhouden naar nieuwe thans aanwezige materiaal zeer disparaat leersituaties of praktische toepassingen is van aard is hoewel eerder uitgevoerd nog in vele domeinen onvoldoende ontgon onderzoek naar de effecten van strategie nen nochtans is dit onontbeerlijk wil men 1rif 25 jaargang nummer 1 sept okt 1995 een deugdelijk beeld krijgen van de lange leerprocessen deze processen zullen niet termijneffecten van strategisch onderwijs per definitie voor een hele groep leerlingen deze informatie is immers van groot belang klas bruikbaar zijn zodat afgestapt zal voor de ontwikkeling van algemene metho moeten worden van puur klassikaal onder dieken en specifieke vakdidactieken wijs de kern van het nieuwe systeem zal bestaan uit interactie tussen leerlingen en een van de belangrijkste elementen die de leraar enerzijds en interactie tussen leerlin inventarisering heeft opgeleverd is de gen anderzijds deze interactie zal zeer mogelijkheid om via het bewust aanbren groot dienen te zijn zolang de leerlingen er gen en trainen van leerstrategieen en taal niet voldoende in slagen hun eigen leerpro gebruiksstrategieen voor luisteren lezen ces te sturen te evalueren en eventueel te spreken en schrijven tot een beter longitu corrigeren zij zal minder groot worden dinaal en interdisciplinair onderwijscurricu naarmate de leerlingen zichzelf metacogni lum te komen bovendien mag het effect tief beter in de hand hebben op dat ogen van dergelijke strategieen voor het realise blik kan de leraar begeleider meer afstand ren van een betere lerarenopleiding en het nemen verwezenlijken van vakoverschrijdende kerndoelen eindtermen niet worden onder een doorgedreven training van metacogni schat enkel daarom al lijkt het ons zinvoller tieve en cognitieve strategieen heeft slechts om in het huidige stadium van het onder zin als ook de tussenschotten tussen de zoek nog niet over te stappen naar hand onderscheiden onderwijsvakken en discipli zame modellen maar veeleer een poging te nes worden gesloopt dit vergt oneindig doen om enkele bevindingen uit het verken veel meer teamwork dan op dit ogenblik nende onderzoek in de vorm van een case binnen de scholen het geval is om dit te studie uit te proberen verwezenlijken zijn maatregelen van struc turele aard nodig zelfs in de meest optimis bovendien leidt een cognitief psychologi tische scenario s ligt het niet in de lijn van sche onderwijsaanpak tot de vaststelling de verwachtingen dat deze op korte termijn dat leren geenszins uitsluitend mag worden realiseerbaar zijn beschouwd als een zuivere schoolse aan gelegenheid aangezien leren een actief om al deze redenen hoeden wij er ons voor constructief cumulatief en diagnostisch in dit stadium van het onderzoek program proces is waarbij nieuw aangeboden ken matische uitspraken te doen al te vaak niselementen feitenkennis en procedure immers leiden deze al vrij snel tot keurslijven kennis telkens opnieuw aan de eerder die achteraf telkens weer moeten worden opgedane voorkennis worden getoetst en aangepast uit ervaring wetende dat een eventueel herzien is het aangewezen om dergelijke werkwijze de onderwijsgevenden schoolse en niet schoolse leerinhouden vaak desorienteert lijkt het ons beter een bewust met elkaar te verbinden een derge poging te doen zij het beperkt van opzet lijke aanpak vergt niet alleen een soepeler om via enkele concrete toepassingen in de onderwijsmodel maar ook een aangepaste betrokken vaardigheden luisteren lezen lerarenopleiding spreken en schrijven na te gaan of en zo ja in welke mate er inderdaad bruikbare trans aangezien ieder individu uniek is in zijn cog fer optreedt nitieve structuur zal in het dynamische onderwijsmodel dat wij beogen de rol van in het voorjaar van 1995 zijn twee concrete de leraar ingrijpend veranderen meer dan initiatieven genomen in de eerste plaats is thans het geval is zal hij moeten optreden in samenwerking met het centrum voor als initiator en begeleider van individuele beroepsvervolmaking van leraren cbl sept okt 1995 nummer 1 25 jaargang nm van de uia deze studiedag opgezet waarop het betreft dus het vermogen om eerder deskundigen uit nederland en vlaanderen aangeleerde kennisinhouden declaratieve hun ervaringen met strategiegericht onder zowel als procedurele als linguistische uit wijs kwamen uiteenzetten voorts is mid hun eigenlijke leeromgeving te halen te dels een aantal uitgewerkte cases rond luis abstraheren en opnieuw aan te wenden in teren lezen spreken en schrijven aan het nieuwe leersituaties of concrete toepassin koninklijk atheneum te mortsel een piloot gen bv werksituaties project opgezet met betrekking tot de vak overschrijdende aspecten van voornoemde het voornemen is de onderscheiden vaar vaardigheden en de mogelijkheden van een digheden luisteren lezen spreken en schrij procesgerichte aanpak in het raam van de ven niet uitsluitend vanuit de specifieke vak attitudinele ontwikkeling didactische gezichtshoek te benaderen maar deze eerder te zien als discipline overschrijdende vaardigheden zodat het afbakening mogelijk wordt ze in een bredere cognitieve van het onderwerp en metacognitieve context te plaatsen het geheel moet uitmonden in enkele aanbeve recent onderzoek naar gebruik inhoud en lingen met betrekking tot de transfer van effectiviteit van taal en literatuurmethoden declaratieve en procedurele kennisinhouden in nederland en vlaanderen janssen naar andere leerinhouden disciplines en of triesscheijn 1990 alsook naar de aandacht praktische toepassingen opdat op termijn voor strategietraining in leergangen in schoolverband betere resultaten omtrent nederlands engels en frans oostdam vakoverschrijdende kerndoelen als leren rijlaarsdam 1994 wijzen enerzijds op het ieren en kritische persoonlijkheidsvorming ontbreken van doelgerichte didactieken kunnen worden behaald leermiddelen en beoordelingsinstrumenten anderzijds op de mogelijkheid om de leer in eerste instantie is gezocht naar een opbrengst aanzienlijk te verhogen als men mogelijkheid om per vaardigheid een theo leerlingen in staat stelt kennis op te doen retische beschouwing af te wisselen met van oplossingsstrategieen het komt er dus een verslag uit de klaspraktijk voor lezen op neer dat zij niet enkel woordenschat ver en schrijven bleek dit ook aardig mee te val werven maar ook leren op welke wijze zij len voor beide vaardigheden lijken de zich die woordenschat eigen maken dat zij resultaten van strategiegericht onderzoek niet uitsluitend teksten lezen en vragen immers al in de praktijk door te werken beantwoorden maar evenzeer leren hoe zij niet alleen heeft zich dit reeds vertaald in teksten kunnen lezen dat het niet volstaat aangepaste instructie bij colleges in prag dat zij bepaalde oefeningen kunnen oplos matiek of vakdidactiek er zijn zelfs al pogin sen maar ook dat zij leren op welke wijze gen ondernomen om zij het op beperkte zij die oefeningen kunnen aanpakken schaal strategiegerichte leermiddelen te ontwerpen deze uit te testen en te evalu de leerwinst zit namelijk niet zozeer in het eren behalen van een goed resultaat voor een specifieke opdracht maar veeleer in het anders was het met spreken en luisteren verwerven van de achtergrondkennis om de gesteld hoewel het leeuwedeel van onze toegepaste procedures en de gehanteerde dagelijkse communicatie via niet geschre processen en strategieen in andere contex ven dragers plaatsheeft blijft ons onderwijs ten toe te passen dit kunnen toepassen en in deze twee vaardigheden nog grotendeels varieren van specifieke strategieen in ande verstoken van strategiegericht lesmateriaal re leeromgevingen noemt men transfer dit is niet het minst te wijten aan het feit nit 25 jaargang nummer 1 sept okt 1995 dat didactisch onde rzoek op het vlak van dan in grote lijnen orienteringsstrategieen spreken en luisteren slechts heel spora verkenningsstrategieen produktiestrate disch heeft plaatsgevonden nochtans gieen beoordelingsstrategieen en reflectie betre ft een groot deel van de eindtermen strategieen kerndoelen voor basis en secundair voortgezet onderwijs precies deze twee orienteringsstrategieen hebben recht vaardigheden gezien het gegeven dat in streeks te maken met het te bereiken leer de meeste communicatieve situaties luiste doel het is daarom van fundamenteel ren en spreken voortdurend met elkaar inte belang dat leerdoelen zo concreet mogelijk rageren is voor de behandeling van beide worden omschreven gebeurt dit niet dan vaardigheden geopteerd voor een geinte vermindert de kans dat de juiste strategieen greerde aanpak waarin functionele elemen worden geselecteerd en blijft de leerop ten als spreekdoel en luisterdoel en en brengst uiteindelijk beperkt bij de verken kenmerken van de communicatieve context ningsstrategieen is de eigenlijke taakinhoud een centrale plaats innemen aan de orde ook hier is een duidelijke omschrijving noodzakelijk produktie en deze invalshoek bracht ons dan weer op de beoordelingsstrategieen concentreren zich gedachte na te gaan of een dergelijke gein dan weer op de overdracht van gesproken tegreerde aanpak ook voor lezen en schrij en geschreven informatie alsook op de kri ven mogelijk was hoewel het duidelijk is tische analyse van deze informatie de dat beide vaardigheden zich lang niet altijd reflectiestrategieen hebben tot doel het van dezelfde strategieen bedienen valt het bereikte resultaat te diagnostiseren en te toch op hoe de procesmatige aspecten die evalueren dit met het oog op het aanbren aan het omzetten van geschreven codes in gen van eventuele correcties maar meer betekenis lezen te pas komen en die nog om informatie te decontextualiseren en welke bij het encoderen van betekenis in te abstraheren voor mogelijke transfer naar tekst schrijven een rol spelen in cognitief andere opdrachten of reele toepassingssi en metacognitief opzicht veel verwantschap tuaties vertonen gezien in het licht van het algemene cogni deze vaststelling geldt overigens ook voor tieve beginsel dat leren erin bestaat je eigen de onderlinge verhouding luisteren lezen en plaats te verwerven in het wereldbeeld met spreken schrijven uiteindelijk kan men voor andere woorden informatie op jezelf te de vier talige vaardigheden een algemeen betrekken te toetsen aan eventueel eerder strategisch schema opstellen dat alle relati opgedane voorkennis en deze informatie viteit in acht genomen neerkomt op de zonodig aan te passen dan wel je eigen beheersing van basisvaardigheden deel visie bij te stellen overstijgt het verwerven vaardigheden en totaalvaardigheden van inzicht in en het bewust kunnen hante basisvaardigheden en deelvaardigheden ren van de procesmatige elementen die bij hebben betrekking op het leer proces ter luisteren lezen spreken en schrijven aan de wijl de beheersing van de totaalvaardighe orde zijn de grenzen van het vak den leidt tot het te bereiken leer produkt nederlands taal is immers een onmisbaar de basisvaardigheden zijn telkens eerder element bij elke vorm van communicatie technisch van aard de deelvaardigheden overdracht omvatten telkens een orienteringsfase een verkenningsfase een produktiefase een omdat de cognitief psychologische bena beoordelingsfase en een reflectiefase de dering het leren ziet als een constructief strategieen waarvan luisteraars lezers cumulatief en diagnostisch proces speelt sprekers en schrijvers zich bedienen zijn voorkennis tijdens het toepassen van stra sept okt 1995 nummer 1 25 jaargang nn tegieen een belangrijke rol negatieve voor het algemeen en meer specifiek aan het kennis remt de transfer terwijl positieve belang van strategische kennis bij het leren voorkennis een gunstige invloed heeft op ieren en de ontwikkeling van kritisch den het transfervermogen op termijn spelen ken cognitieve kennis en vaardigheden het leg gen van verbanden het analyseren en uitgaande van de wetenschap dat de ken selecteren van kennisinhouden de moge nis en de bewuste toepassing van taalver lijkheid om te concretisen de mogelijkheid wervings en taalgebruiksstrategieen van om kennis op te slaan in het geheugen de doorslaggevend belang zijn bij het leren mogelijkheid om kennis kritisch te verwer ieren is geopteerd voor een tweeledig doel ken instructieve kennis en vaardigheden enerzijds zijn enkele relevante strategieen kennis over de verwachtingen die in een die bij luisteren lezen spreken en schrijven gegeven leersituatie aan het leerresultaat aan bod komen nader belicht anderzijds is worden gesteld taalkundige kennis en ruime aandacht besteed aan het transfer vaardigheden kennis over de taalkundige vermogen van dergelijke strategieen naar structuur waarin de mondelinge en schrifte andere disciplines en of toepassingssitu lijke informatie wordt aangeboden vaardig aties heden om hoofd van bijzaken te onder scheiden de logische opbouw van ging de ochtendsessie dieper in op de spe redeneringen te doorgronden hiaten te ont cifieke strategieen die bij luisteren lezen dekken manipulaties te ontmaskeren enz spreken en schrijven optreden de middag en metacognitieve kennis kennis over het sessie concentreerde zich meer op de eigen cognitief functioneren mogelijkheid transfer van declaratieve en procedurele om zijn eigen cognitief functioneren te kennisinhouden naar andere leerinhouden orienteren te sturen te evalueren te dia en of praktische toepassingen tevens is gnosticeren en te evalueren op elkaar in aandacht besteed aan aspecten als didacti op die manier integreert de lerende zijn sche toevoegingen in schriftelijk studie eigen leerprocessen in een ruimere context materiaal reflectie en dergelijke meer deze van kennen kunnen en zijn sessie moest de deelnemers vertrouwd maken met de mogelijkheden om in school verband betere resultaten te bereiken doei en opzet omtrent vakoverstijgende leerinhouden als van de studiedag ieren leren en persoonlijkheidsvorming talige vaardigheden behoren niet exclusief tot het domein van de de taal mede door de grote rol die taal speelt bij de ontwikke frans daems oscar de wandel ling van metacognitieve en cognitieve vaar universitaire instelling antwerpen digheden is tijdens de studiedag ook ruime departement didactiek en kritiek aandacht besteed aan de vakonderdeel of universiteitsplein 1 vakoverstijgende aspecten van luisteren 2610 witrijk spreken lezen en schrijven zo is nagegaan in hoever training in strategieen inzake een bepaalde talige vaardigheid bevorderlijk kan zijn voor de totstandkoming van geabstra heerde kennis ten behoeve van andere vaardigheden binnen het talige domein in een nog ruimere samenhang is aandacht besteed aan probleemoplossend denken in nrg 25 jaargang nummer 1 sept okt 1995 f i e r y i bibliografie de wandel oscar onvoltooid tegenwoordig een inventariserend onderzoek naar metacognitieve en cognitieve strategieen voor luisteren lezen spreken en schrij ven witrijk uia 1994 de wandel oscar cognitieve en metacognitieve strategieen een wissel op de toe komst deel 1 vonk jg 24 nr 2 1994 p 3 15 deel 2 vonk jg 24 nr 3 1995 p 3 18 janssen t b triesscheijn gebruik inhoud en effectiviteit van taal en literatuur methoden rapport in opdracht van de taakgroep nederlands van de nederlandse taalunie den haag nederlandse taalunie 1990 voorvetten 31 oostdam r g rijlaarsdam towards strategic language learning amsterdam sco ilo 1994 tussendoor conferentie literatuurdidactiek op 2 februari 1996 vindt ophef centrum voor nascholing amsterdam een conferentie rond literatuurdidactiek plaats deze conferentie hee ft eerder plaats gevonden in het voorjaar van 1995 maar wordt wegens gebleken succes en grote belangstelling h erhaald na een inleidende bijeenkomst over lezersgerichte technieken vakoverstijgend literatuuronderwo jeugdliteratuur en demogelijkheden van intertekstualiteit in literatuuronderwijs maken de deelnemers een keuze uit een aantal workshops die als uitgangspunt hebben het zelf onderga an van de besproken technieken aan de hand van onbekende en bekende literaire teksten sprekers workshopleiders aldan chambers gb mike hayhoe gb david sword gb eckhard fiedler d katrin kerstah d joost ides nl lily coenen nl helen van hoorn nl judith janssen nl guy van belle 8 en luc top 8 inlichtingen en inschrijvingen tilly gelysteen en annamaria hendriks centrum voor nascholing amsterdam postbus 94014 nl 1090 ga amsterdam tel 00 31 20 599 56 90 sept okt 1995 nummer 1 25 jaargang nn