Publicatie datum: 2001-01-01
Auteur: Alex Wethlij
Collectie: 30
Volume: 30
Nummer: 3
Pagina’s: 21-29
Documenten
21 woord wederwoord twee deskundigen die een uiteenlopend standpunt hebben over een heet hangijzer dat moet vonken geven de spits van deze nieuwe rubriek woord wederwoord wordt afgebeten door alex wethlij en luuk van waes eerstgenoemde heeft de voorbije 30 jaar duizenden schrijfproducten van studenten en examinandi onder ogen gehad op basis van deze rijke oogst komt hij tot de vaststelling dat de tekstverwerker verantwoor delijk is voor een toename van taalkundige ontsporingen in teksten heeft wethlij gelijk ongelijk of een beetje gelijk luuk van waes staat even stil bij elk van deze drie moge lijkheden maar geeft vooral aan hoe het schrijfonderwijs rekening kan houden met deze computermodus de redactie tast de computerde taalkundige verzorging van teksten aan alex wethlij in zijn handboek helder rapporteren schrijft peter nederhoed o a ieder die aan vankelijk met pen typemachine en papier schreef en nu de tekstverwerker gebruikt heeft de indruk dat daarmee ook het schrijfproces is veranderd nederhoed 1998 p 303 dat deze indruk juist moet zijn licht nederhoed toe met de hoofdconclu sies die luuk van waes trok in zijn proefschrift de computer en het schrijfproces daarbij komt in de visie van nederhoed de computer goed voor de dag wanneer wij bij de als laatste aangehaalde conclusie te lezen krijgen van een tweede her schrijffase is bij computerschrijvers dikwijls nauwelijks sprake dat komt deels doordat computerschrijvers hun tekst al schrijvende reeds zeer grondig hebben bewerkt en deels doordat die eerste versie al zo volmaakt oogt nederhoed 1998 p 304 jan feb 2001 nummer 3 30 jaargang nn k ben sinds ongeveer een jaar schaften van kandidaten openbare exa op emeritaat maar heb mij mens en van groepen studenten voordien bijna 30 jaar bezigge nederlands hoger onderwijs van wie mij houden met studenten hoger jarenlang bewaarde schriftelijke examens ter onderwijs schriftelijke communicatie beschikking werden gesteld deze ver vaardigheid bij te brengen in deze hoe schijnselen zijn vooral er is meer de vol danigheid heb ik jaar in jaar uit honderden gende bladzijden de laatste jaren tussen de 1 000 en 2 000 ter beoordeling aangebo 1 er staan meer woorden dubbel dan den gekregen bovendien heb ik als extern eerst jurylid in nogal wat examencommissies 2 er staan meer woorden op de verkeer gezeteld om voor de overheid over het taal de plaats dan eerst vermogen van kandidaten te oordelen met 3 er is een toename van woorden met alle sympathie voor de betrokkenen moet ik vage inhoud zoals het en dit erkennen dat ik weinig juichkreten kan uiten 4 er is een duidelijke toename van ver over hun verzorging van de nederlandse keerde d spelling in het presens en ver taal en dat ik bitter weinig gevallen kan noe keerde dt spelling in het perfectum van men waarin computerschrijvers in dit bepaalde werkwoorden opzicht hun tekst al schrijvende reeds zeer 5 er is een sterke opkomst van meervou grondig hebben bewerkt integendeel het dige werkwoordsvormen in plaats van aspect opbouw terzijde latende moet ik enkelvoudige en van enkelvoudige constateren dat ik bepaalde taalkundige werkwoordvormen in plaats van meer ontsporingen meer dan voordien ben gaan voudige aantreffen sinds ik werk onder ogen kreeg 6 er is een duidelijke toename van een dat vervaardigd is op de tekstverwerker overbodige komma na het onderwerp aan het begin van de zin letters flitsten over het scherm waarna de leerlingen het woord mocht intikken zo stond het in het tekst concept van een van meer woorden dubbel het aspect de lezingen op mijn opbouw terzijde afscheidscolloquium dat er woorden dubbel staan komt ook latende moet ik dat is de tekstverwer voor in met de hand geschreven resp constateren dat ik ker in optima forma getypte teksten toch heb ik de laatste 3 bepaalde taalkun het wordt daarom tijd jaar niet meer dan 2 van dit soort ontsporin dige ontsporingen bij elkaar te zetten van gen opgetekend in 80 examens duidelijk meer dan voordien welke taalkundige ver hoger ligt de frequentie bij het gebruik van ben gaan aan schijnselen ik een toe de tekstverwerker natuurlijk kan het voor treffen sinds ik name heb geconsta komen dat bij correctie tijdens het schrijf werk onder ogen teerd zo ongeveer proces een woord onnodig is blijven staan kreeg dat vervaar sinds de tijd dat de er is echter meer aan de hand wat wij digd is op de t ekstverwerker zijn direct al kunnen afleiden uit het feit dat op intrede heeft gedaan in de tekstverwerker het meer dan eens het tekstverwerker het werk van mijn scri vooropstaande onderwerp is dat de mist benten ik beroep mij ingaat we krijgen dan formuleringen als daarbij op het werk van mijn studenten toegepaste economische wetenschappen maar in onze contingentietabel kunnen we team indien niet anders aangegeven zijn wel zien dat de richting van onze hypothe doorgaans zij het die mij mijn citaten ver sen in de goede richting staan vim 30e jaargang nummer 3 jan feb 2001 zulke taaluitingen lijken op spreektaal geschreven teksten wanneer ik het woord omdat men daar wel eens vergeet wat men het als richtsnoer neem in een examen zo even gezegd heeft onderzoek heeft voor een openbare functie dat ik begin aangetoond dat met name bij e mailen ster 1999 gecorrigeerd heb noteerde ik 1 fout in ke overeenkomsten met mondeling taalge 12 examens van 4 bladzijden elk uit een bruik te constateren zijn moran e a 1999 recentelijk afgenomen identiek examen je kunt je bij het geciteerde voorbeeld tekende ik bij 27 kandidaten 2 fouten op in afvragen of hier sprake is van het vergeten een schriftelijk examen van 32 nederlandse van een uitgangspunt of dat bepaalde ele hogeschoolstudenten vond ik het niet menten in dat begin later net parallelle evenmin als een vergelijkbaar dit of dat woorden oproepen richting richting rijker is de oogst in de via de tekstverwer hypothesen staan deze vraag is niet ker vervaardigde rapporten van mijn stu zonder belang maar we zullen nog zien denten tew in principe hebben we steeds te maken met een exponent van een toege nomen concentratieverzwakking de tekst verwerker voegt daar echter blijkbaar nog meer woorden een aspect aan toe bekijken we maar eens de volgende zin op de verkeerde plaats de besparing van hout is aanzienlijk en het minder opvallend zien formuleringen eruit is veel beter voor het milieu waarbij het woordmateriaal niet in de juiste volgorde staat het gaat dan om construc het valt ons dan op dat in de buurt van het of ties als dit een neutraal substantief te vinden is en nu hieraan wil ik toevoegen dat mijn ervaring mag je je zeker afvragen of bepaalde vormen op het gebied van informatica beperkt zich niet soortgelijke oproepen hout het we echter tot een vlotte werking met acces gaan nu ook begrijpen waarom op de ach word excel powerpoint en e mail terkant van de plastic fles waarin het kruitvat zijn motorolie verkoopt het volgende staat ik heb dit type ontsporingen slechts 1 keer genoteerd in de 80 schriftelijke examens ook heeft kruitvat multigrade motorolie een uit de periode 1998 2000 waarover ik sterk reinigend vermogen en voorkomt het beschik voor met de tekstverwerker ver zelfs bij lagere bedrijfstemperaturen de vor vaardigde rapporten van 20 a 60 blz uit de ming van kool en lakafzetting op de zuigers periode 1994 1999 stelde ik echter een fre en de zuigerveren sludge quentie van 2 a 4 per rapport vast ook in deze gevallen is het schrijfproces dus in het hoe het ook staat met dit reinigend veringen ongerede geraakt dit type zinnen met te overwegen woordat tractie noteer ik eerst en vooral in teksten die niet met de pen of schrijfmachine maar via een moderner medium vervaardigd zijn een toename van woorden met vage inhoud het volgende verschijnsel waarover ik het ga hebben i c het optreden van woorden met een vage betekenis heb ik iets frequenter aangetroffen in met de computer jan feb 2001 nummer 3 30 jaargang nr 24 een duidelijke toename van ont ver dit zijn werkwoorden waarbij een bepaalde d en dt fouten verkeerde herinnering aan het voltooid deel woord en omgekeerd het presens de schrijver parten kan spelen een blik op aantrekkingskracht speelt blijkbaar ook een deze twee voorbeelden wijst ons echter rol bij de toename van bepaalde d en dt weer eens op de mogelijkheid van vormat fouten die ik heb geconstateerd in werk dat tractie beschouwd 4 geweld wordt ver via de tekstverwerker is geproduceerd goedt vormattractie klaart volgens mij de vroeger in de pen papier periode gold de klus alleen in een voorbeeld als dt fout in de derde persoon onvoltooid tegenwoordige tijd ott als de spelfout bij de schade en leed die in het verkeer berok uitstek in zekere zin ook de t fout in het vol kend word tooid deelwoord maar tegenwoordig heb ben de d fout in de derde persoon ott en zo n spel van zichtbare verleiding kan zeer de dt fout in het voltooid deelwoord hun grillig zijn achterstand aardig ingehaald deze d en de prijs die iemand als standaard ervaart dt fout tref ik vooral aan in geschriften die voor een bepaald product bepaald of die vervaardigd zijn op de tekstverwerker persoon de effectieve prijs als hoog of laag beschouwd dit vooral houdt in dat deze ontsporingen ook voorkomen wanneer met de pen wordt soms lijdt de verleider een niet weg te geschreven zo las ik onlangs in een schrif zelf al aan ontsporing denken factor telijk examen voor een overheidsfunctie ze het milieu waarin men hierbij is het spel moeten een beleid voeren dat de gemeen opgroeid bepaald voor van de lokvogel schap geruststeld het gaat hier om 1 fout in 27 examens van gemiddeld 4 bladzijden een stuk de gedragin de zichtbare elk begin 1999 had ik in een identiek exa gen van jongeren verleider die roet men bij 12 kandidaten kunnen noteren in het eten strooit wanneer het niet enkel betekend dat en meestal staat de verlei niet alleen hersteld men een herverdelende der echter steviger in effect in een zelfde examen afgenomen in zijn schoenen 1996 bij 47 kandidaten vond ik geen enkele een nadeel zou wel kunnen zijn dat niet van dit soort fouten evenmin als trouwens iedereen zijn enqueteformulier ons volledig in een examen van 32 nederlandse vierde ingevuld terugbezorgd jaarsstudenten hoger onderwijs academie jaar 1999 2000 in een 18 tal op de tekst hoezeer vormattractie en verkeerde herin verwerker vervaardigde opstellen van nering hand in hand kunnen gaan blijkt ook diezelfde groep nederlandse studenten las uit de volgende voorbeelden en wel van dt ik in die zelfde periode echter ontsporing men beschouwd geweld als een wordt de ervaring van stress beinvloedt gedrag waarbij andere lichamelijke door de mate van gezinsspanningen schade toegebracht wordt die men ervaart veelal wordt schade vergoedt door cre de aandacht welke besteedt wordt aan ditcardmaatschappij vorming en taal natuurlijk kan men erop wijzen dat het hier we blijven ook met deze voorbeelden bin gaat om werkwoorden die behoren tot de nen de categorie van werkwoorden die categorie die begint met be ge er her beginnen met be ge er enz en waarbij nin 30e jaargang nummer 3 jan feb 2001 het perfectum er in de aangehaalde gevallen van concentratieverlies namelijk het optre er ten onrechte is gaan uitzien als een derde den van een enkelvoudige werkwoordsvorm en tweede persoon ott ik denk dat wij bij een onderwerp dat een nevenschikking deze kwestie zo moeten zien dat bij verslap is onze hedendaagse modernisering en ping van aandacht ten onrechte een d in het europese markt tast de cultuur aan resp presens en dt in het perfectum kunnen ver door de modernisering van het maatschap schijnen wanneer de vorm van het werk pelijk leven wordt het traditionele gemeen woord be ge er enz daar aanleiding toe schapsleven en cultuur aangetast kan geven en dat de visuele nabijheid van concentratieverlies leidt hier tot kortzichtig doorgaans legale d en dt vormen deze heid ik zie dit soort ontsporingen sinds ontvankelijkheid voor het verkeerde uitbuit ongeveer 1995 in toenemende mate ver schijnen weer in met de pen geschreven en in met de tekstverwerker vervaardigde tek sten dit verschijnsel bedoel ik echter ook een sterke opkomst van niet meervoudige werkwoordsvormen waar het mij wel om gaat moge blijken uit i p v enkelvoudige en omgekeerd de confrontatie van twee voorbeelden die in een en hetzelfde groepsrapport van derde de werking van stoorzenders valt zeer dui jaarsstudenten tew staan delijk te constateren in een verschijnsel dat ik sinds 7 a 8 jaar met toenemende frequen daar deze implementatie slechts enkele tie kan optekenen uit het werk van mijn stu maanden geleden gebeurden denten meervoudige werkwoordsvormen in deze vernieuwingen die in het verleden plaats van enkelvoudige en enkelvoudige gebeurde werkwoordsvormen in plaats van meervou dige om elk misverstand te vermijden het in beide zinnen is het onderwerp blijkbaar gaat niet om het type een aantal chauffeurs letterlijk uit het oog verloren en past het rijden te hard en ook niet om de constructie getal van de persoonsvorm zich spontaan de helft van de chauffeurs rijden te hard aan aan het meervoud of enkelvoud van gevallen waar een aantal bladzijden in de een zelfstandig naamwoord dat in de buurt ans aan gewijd is zijn en die in toenemen staat gebeurden is nu gekoppeld aan de mate voorkomen in allerlei soorten tek enkele maanden geleden en gebeurde sten hoe dan ook vervaardigd krijgt het verleden als leidraad het is dit type van ontsporing dat ik op het oog heb evenmin heb ik op het oog ontwikkelingen en dat ik sinds een zevental jaren regelmatig als daar de oppositie steeds op de ander aantref in het werk van mijn studenten met kant van de medaille wijzen dit soort con veel slagen om de arm schat ik dat per structies waarin enkelvoudige collectieve of 200 groeps en individuele werken dit abstracte begrippen worden behandeld als soort fouten bij deze tew studenten nu meervoudige begrippen neemt sterk in zo n 40 a 50 maal voorkomt maar in de aantal toe zowel in met de pen als in via de periode voor het academiejaar 1993 1994 tekstverwerker vervaardigde geschriften is mij deze fout niet zo opgevallen hier is andermaal sprake van een groeiende afname van schrijfconcentratie een ideaal ik heb inmiddels ook een kleinschalig klimaat voor taalkundige ontsporingen onderzoek naar ongrammaticale meer voudsvormen resp enkelvoudvormen kun een heel duidelijke groei constateer ik ook nen uitvoeren in mijn nederlands materiaal bij een ander verschijnsel dat het gevolg is in de desbetreffende beleidsnota s noteerde jan feb 2001 nummer 3 30 jaargang nut 26 ik voor de jaren 1995 1998 geen ontsporin soonsvormen boeken veel meer resul gen voor het academiejaar 1998 1999 taat dan stoorzenders erna noteerde ik 8 gevallen in 42 nota s van 2 hoewel regelmatig een enkelvoudige gemiddeld 3 a 4 blz en voor het academie persoonsvorm verschijnt in plaats van jaar 1999 2000 12 ontsporingen in 65 een te verwachten meervoudige ik nota s in al deze gevallen gaat het zoals bij herinner hier ook aan het in het begin mijn tew studenten om teksten die tot van deze beschouwing gegeven voor stand zijn gekomen met behulp van de beeld letters flitsten over het scherm tekstverwerker waarna de leerlingen het woord mocht intikken komt het omgekeerde zeker interessant is dat ik de desbetreffende fout viermaal meer voor 7 keer aantrof in 18 opstellen van een groep nederlandse studenten die ook met 32 de laatste constatering sluit aan bij wat ik al personen ditmaal deelnamen aan een eerder opmerkte namelijk dat collectieve schriftelijk examen van 3 a 4 blz en daarbij resp abstracte begrippen die in het enkel de fouten waar het hier om gaat niet maak voud staan meer en meer worden verge ten vooralsnog mogen wij de tekstverwer zeld door een persoonsvorm in het meer ker dus argwanend aankijken die stoorzen voud het is dan ook in een aantal gevallen ders hun destructief werk laat doen we niet mogelijk te bepalen waar een ontspo hoeven dan ook niet verbaasd te zijn dat ring richting meervoud precies vandaan een meervoudige omgeving een meervoudi komt bijvoorbeeld ge persoonsvorm en een enkelvoudige de politie echter beschikt niet over voldoen omgeving een enkelvoudige persoonsvorm de materiaal en kunnen in de avonduren kan oproepen maximaal vier patrouillewagens inzetten ons onderzoek in verband met angst en stressgevoelens en meer specifiek de facto dit is een voorbeeld uit een nota die met ren die leiden tot deze gevoelens kunnen de tekstverwerker vervaardigd is uit de pen zeer nuttig zijn voor de waardetransportfir is het volgende zeer recente voorbeeld ma s gevloeid versus de provincie die meer bevoegdheden wil hierboven hebben we als vermeld dat de len onderzoekseenheden niet enkel beschrij vende kennis maar ook verklarende kennis met zich meebrengt met dit laatste voorbeeld zijn wij beland bij de selectieproeven voor overheidsfuncties meer dan eens verschijnen er zelfs pertinen het is interessant eens te onwaarheden bijvoorbeeld te kijken naar wat de het gebruik van de laatste drie schriftelijke tekstverwerker maar voor de vrouw met kinderen die daar examens die ik heb leidt tot bepaalde bij nog doorgaans belast zijn met het huis gecorrigeerd hebben ontsporingen in houden is het heel wat lastiger dat nog eens opgeleverd op het grammaticale erbij te nemen gebied van de verbale taalverzorging die ontsporingen die hier zijn toe te schrijven met betrekking tot de stoorzenders zelf aan de orde zijn deze vergelijking is alleen al aan concentratie moeten er twee zaken opgemerkt worden 1 het beinvloedende associatieve ele daarom nuttig daar het verlies tijdens het ment kan zowel voor als na de desbe gaat om dezelfde func schrijfproces treffende werkwoordsvorm staan maar tie met dezelfde eisen stoorzenders voor de te ontsporen per voor dezelfde soort kandidaten die zich m n 30e jaargang nummer 3 jan feb 2001 allen van de pen moesten bedienen welnu conclusie de tekstverwerker in een examen van oktober 1996 47 x 4 leidt tot ontsporingen blz vond ik geen enkele relevante ontspo ring wel 6 gevallen waarin een enkelvoudi ge persoonsvorm bij een onderwerp met er is blijkbaar nog werk aan de winkel maar nevenschikking staat ook in een examen als wij de stand van zaken bekijken de van januari 2000 met 12 kandidaten vond komma gebruik ik als afsluiting dan valt ik de bekende ontsporing niet wel weer m i niet te ontkennen dat het gebruik van eenmaa een enkelvoudige persoonsvorm de tekstverwerker leidt tot bepaalde ont bij een onderwerp met nevenschikking in sporingen in grammati een examen van oktober 2000 trof ik dan cale taalverzorging de ze ontsporingen komen het is m i het de eerste voorbeelden van de verbale ont sterk fragmen sporing aan echter niet uit de lucht vallen het zijn ver tarisch karakter wanneer twee eenheden dezelfde schijnselen die zijn toe van dit schrijf bevoegdheid heeft te schrijven aan con proces dat de de vereniging van vlaamse provincies centratieverlies tijdens greep op de zin stelt nochtans dat de provincies al het schrijfproces dit als eenheid doet sinds het begin van de vorige eeuw concentratieverlies leidt achteruitgaan en menige belangrijke taken heeft vol ertoe dat men dingen dat een orientatie bracht vergeet en of dat men op de omgeving zich dingen niet scherp het laatste voorbeeld overtreft duidelijk het van het schrijfpunt of zelfs verkeerd herin eerste door na een veelbelovend begin in nert en of dat men ver met zich mee grote verwarring te eindigen wat wij ons keerde dingen ziet brengt met niet mogen afvragen is intussen nu alles bij resp dingen verkeerd zelden ontsporing elkaar genomen de tekstverwerker toch het ziet als men met de als gevolg voortouw schijnt te hebben genomen bij de pen schrijft kunnen die verbale ontsporing van enkelvoud naar ongelukjes in principe meervoud en vice versa of deze verwarring ook gebeuren en ze gebeuren dan ook bij nu ook geheel zelfstandig is gaan toeslaan het gebruik van de tekstverwerker zijn ze in met de pen geschreven geschriften of dat echter blijkbaar moeilijker te vermijden dan een door de tekstverwerker aangewakkerde bij het hanteren van de pen ontwikkeling ook het domein van pen en papier heeft bereikt opmerkelijk is in elk een niet weg te denken factor hierbij is het geval wat willem levelt in 1997 met betrek spel van de lokvogel de zichtbare verleider king tot deze ontsporing constateert voor die roet in het eten strooit ik zou echter niet het spreken echte grammaticale fouten te weten zijn gekomen waaraan deze lokvo zijn heel zeldzaam bij hele lange zinnen krijg gel zijn succes zou kunnen danken als luuk je bijvoorbeeld wel eens dat het onderwerp van waes niet in zijn proefschrift had aange in het enkelvoud staat en het werkwoord in toond dat het schrijfproces in de computer het meervoud levelt 1997 p 125 modus sterk fragmentarisch verloopt van waes 1991 het is m i het sterk fragmen tarisch karakter van dit schrijfproces dat de greep op de zin als eenheid doet achteruit gaan moet ik schrijven nog verder doet achteruitgaan en dat een orientatie op de omgeving van het schrijfpunt met zich meebrengt met niet zelden ontsporing als jan feb 2001 nummer 3 30 jaargang nil gevolg het gaat daarbij ook nog om zaken aan de andere kant vragen sommige die niet of nauwelijks via de spellingcorrec waarnemers zich af waarom tor recht te zetten zijn in deze nota zal aan de hand van vier uitgewerkte voorbeelden evenals een voorbeeld waarin de komma staat na het onderwerp een duidelijke toename de derde variant is de mogelijkheid om van overbodige komma s in met de pen geschreven examens de ik wil mijn beschouwingen beeindigen met geciteerde voorbeelden komen uit teksten aandacht te vragen voor een opmerkelijk die met de tekstverwerker zijn vervaardigd geplaatste komma dit hier verkeerd ge heb ik noch de ene noch de andere gevon plaatste leestekentje kan ons in alle den ik denk dat de fragmentarische aan bescheidenheid iets leren over het zinver pak die het schrijven met de tekstverwerker snipperend effect van de tekstverwerker ik kenmerkt met zich meebrengt dat in het heb het oog op een komma die direct na begin van de zin vooral dan na het onder het onderwerp in het begin van de zin werp even kan worden gepauzeerd een geplaatst wordt monique smeets is moe soort vluchtheuvelhouding en dat dit van der van twee kinderen de weeromstuit kan resulteren in komma plaatsing ik heb dit werkelijk zien gebeuren het gaat dus in principe niet om de komma tijdens een experiment bij radio limburg die eveneens in het begin van de zin een kortere of langere bijwoordelijke bepaling afsnijdt van de rest van de zin deze komma doet het in vlaamse teksten al een tijdje tot slot heel aardig wethlij 1996 de komma na het onderwerp lijkt mij jonger te zijn maar heb ik schreef al dat er nog werk aan de winkel ik tot nog toe alleen aangetroffen in is mijn bedoeling was dan ook enkele con geschriften die vervaardigd zijn met de crete punten van onderzoek te signaleren tekstverwerker opmerkelijk is overigens dat de stelling dat computerschrijvers hun tekst ik de vlaamse komma nu ook heb aange al schrijvend reeds zeer grondig hebben troffen in mijn nederlands materiaal maar bewerkt hoef ik echter niet verder meer te wel pas in het academiejaar 1999 2000 ontzenuwen alex wethlij limburgs universitair centrum universitaire campus 3590 diepenbeek alex wethlij luc ac be nit 30e jaargang nummer 3 jan feb 2001 noot 1 in de oorspronkelijke bijdrage die de auteur ons aanleverde werd elk geval rijkelijk geillustreerd met tal van voorbeelden om plaats te besparen hebben we er met zijn toestemming drastisch in gesnoeid nvdr rr bibliografie moran j b o rourke h schwienhorst linguistic data analysis in d little e a evaluating tandem language learning by e mail report on a bilateral project clcs occasional paper no 55 dublin 1999 nederhoed p helder rapporteren een handleiding voor het schrijven van rapporten scripties nota s en artikelen in wetenschap en techniek houten diegem 1996 zesde he rz iene druk van waes l de computer en het schrijfproces de invloed van de tekstverwerker op het pauze en revisiegedrag van schrijvers enschede 1991 wethlij a j m kommaperikelen nederlands van nu 44 1996 p 27 31 jan feb 2001 nummer 3 30 jaargang mii