Woordenschatverwerving in de moedertaal

ben van wendel dejood e in enkele schoolboeken die plaats blijkt inder daad soms marginaal te zijn van onderzoeksre sultaten en ervaringen van docenten met be trekking tot woordenschatverwerving bij de woordenschatverwerving moderne vreemde tal en of bij nederlands als tweede taal maakt men te weinig gebruik op in de moedertaal grond hierv an doe ik een beroep op auteurs van vakdidactische handboek e n en van school boeken om meer aandacht te besteden aan dit aspect van het moedertaalonderwijs met een accent op de vakdidactische kanten ervan vol in deze bijdrage zet ben van wen de dejoode uite en gens galema e a 1 98 9 e rvaren veel docenten dat h e t niet eenvoudig is te bepalen ove r welke woor immers dagelijks dat ook menig autochtone den scliatleerlingen moeten beschikken die het nede r leerling veel te weinig woorden kent lands als mo ede rtaal hebben maar dat mag geen re den zijn aan de woorden schatve rwerving nauwelijks gewenste woordenscha t aandacht te best ede n dat dit h et geval i s de mon s treert hij aan de hand van ee n o nderzoe kje naar de in nederland i s voor zover mij bekend geen manier waarop dit onde rwe rp b ehandeld wordt in onderzoek gedaan naar de hoeveelheid woor vakdida ctische landboek e n e n enk e le scho olb oeken den die een le e rling bijvoorbeeld aan het einde de auteur pleit dan ook vo or m eer aandac ht voo r de van de basisvorming receptief zou moeten ken didactische aspec te n van de woordenschatve rwerving nen het is ook niet zo eenvoudig om daarvoor getallen vast te ste ll en afgezien van het feit dat er sprake kan zijn van verschillend e niveaus van in het onderwijs van nederlands als tweede taal woordkennis zie beck e a t98 7 zal ook en nederlands als vreemde taal schenkt men de wijze waarop men het begrip woord defini terecht veel aandacht aan de verwerving van eert het noemen van getallen bemoeilijken een nuttige receptieve en produktieve woor bovendien zijn de getallen die we in de vaklite denschat men onderzoekt welke woorden ge ratuur tegenkomen vaak gebaseerd op ame ri selecteerd moeten worden en hoeveel woor kaanse onde rzoeksres ultaten en hebben deze den studenten of leerlingen moeten kennen getallen mee stal betre kking op de reeds aanwe om op een bepaald niveau van taalvaardigheid zige woordensc hat van volwa ssenen met e en te kunnen functioneren zie bijvoorbeeld ha middelbare opleiding of van student en zo zenberg hulstijn 1992 daarnaast denkt noemen nagy and e rson 1984 ee n recep men na over de wijze waarop de woorden ge tieve woordenschat van 25 000 tot 50 000 leerd moeten worden hoe de woordenschat woorden en goulden nation read i99o verwerving gedidactiseerd kan worden zo or vermelden 13 000 tot 20 000 woorden een ganiseerde de sectie nt2 van levende talen opmerkelijk verschil dat wellicht verklaard kan enige tijd geleden oktober i99i een studie worden uit het hierboven al genoemde pro bijeenkomst die gewijd was aan woordenschat bleem van definiering van het begrip woord didactiek in het onderwijs van nederlands als dijkstra kempen 1 984 noemen voor een moedertaal krijgt woordenschatverwerving volwassen nederlander met een vwo oplei echter niet veel aandacht hoewel we al jaren ding een getal dat nogal wat afwijkt van de weten dat er een nauwe relatie bestaat tussen amerikaanse getallen namelijk ss ooo tot woordenschat en leesbegrip goede lezers ken 70 000 woorden nen immers veel meer woorden dan zwakke le ook naar de gewen s te hoeve elheid woorden zers davis 1944 een verwaarloosd terrein in die een leerling bijvoorbeeld aan het einde van het moedertaalonderwijs zo typeert leenmens de basisvorming pro duktiefzou moeten beheer i 99o woordenschatverwerving zelfs in dit ar se n is voor zover ik weet in nederland geen tikel doe ik verslag van een kleinschalig onder onderzoek gedaan ve rm eer 1986 noemt voor zoek naar de plaats die woordenschatverwer een volwasse n nederlander ongeveer io ooo ving krijgt in de vakdidactische handboeken en woorden 12 moer i993 1 voor de praktijk van ons onderwijs zijn deze woorden toch beter in een bepaalde context getallen wellicht niet zo interessant het is van kunnen laten leren het lijkt erop dat de twee meer belang dat we weten op basis waarvan de methode die in carolien schouten van woorden geselecteerd moeten worden is voor parreren 19 8 5 een warm pleitbezorger kent ons onderwijs frequentie het meest voor de door velen inmiddels is geaccepteerd althans hand liggende criterium of dienen er ook an in theorie dere criteria gehanteerd te worden het lijkt me van belang na te gaan wat de ef het bij het onderdeel lezen vermelde kern fecten van de bij nederlands als tweede taal en doel van de basisvorming de leerlingen kun bij de vreemde talen gevoerde discussie zijn ge nen in fictionele teksten en ni et fictionele tek weest voor het onderwijs in nederlands als sten die aansluiten bij hun ervaringswereld en moedertaal zowel in de vakdidactiek als in de ontwikkelingsniveau en voor hen geschikt taal schoolboeken gebruik bevatten ond e rs cheid maken tussen in de vakdidactie k is het effect tot nu toe ma gee ft ons ni e t bepaald veel houvast ger de meeste artikelen over woordenschat evenmin al s de in het rapport van de weten ve rwerving verschenen pas na 198 5 het is dan schappelijke raad voor h e t regeringsbeleid ook te begrijpen dat in de veel gebruikte hand genoemde omschrijving van de basisvorming boeken taaldidactiek aan de basis van de nij basisvorming wordt daar h e el fraai ge typeerd meegse we rkgro e p taaldidactiek 1 9 7 8 en als d e g em een s chappelijk e en algemene vor moed e rtaaldidact iek van de leidse werkgroep ming die als grondslag di e nt voor een ver moedertaaldidactiek 1 9 8 o aan woorden dere ontwikkeling van d e persoonlijkheid schatve rwe rv ing niet veel aandacht geschon voor het zinvol functioneren al s lid van d e sa ken wordt maar ook in het onlangs versche m e nl eving en voor e e n verantwoorde ke uze nen ne de rlands in d e bas is vo rming ee n praktische van een v e rd e re scholing voor een be roep didac ti ek bonse t e a 1 99 2 wordt aan woord wrr 1986 verwerving niet veel aandacht geschonken het tot de weinig e prakti sch e publikaties op h e t blijft bij ee n vermelding van de boeken van ge bi ed van woord e n s chatve rwerv ing b e horen s c hijf en taks van een praktis che didac tiek onge twijfeld d e boekje s van schijf en taks ve rwa cht ik me er met name zou m e n heel i 987a i9 87 b zij vermelden dat zij willen be concre et moeten aangeven hoe een aspirant reike ndat de l e erlingen een woordbagage krij docent kan werken aan de woordenschatuit gen die h e n in staat stelt om zonder problemen breiding van zijn leerlingen het nieuws op radio en televisie e n vooral ook d e be ric hten in de krant te b egrijpen voor de schoolboeke n k euz e van woord e n doen zij zoals ze dat zelf formul e ren ee n sterk beroep op hun intuitie van een viertal voor de basisvorming best emde mijn conclu s ie k a n voorlopig dan ook geen methode n heb ik het deel dat bestemd is voor andere zijn dan dat we nog geen adequate cri de brugklas b ekek en om na te gaan of en hoe teria voor de selectie van woorden hebben we men aandacht schenkt aan woorden s chatver zullen ons moeten behelpen met intuitiev e op we rv ing ervaring geba s eerde keuze s dit b e te kent ove rig en s zeker nie t dat we ge en of weinig aan in nie uw ne de rlands 1 lm schlebusch e a i99o dacht aan de woordensc hatuitbre iding van moeten de lee rling en prob eren de b e t e kenis onze lee rlingen zouden moet en s chenken van e en aantal woorden te vinden op basi s van de context waarin de woorden gebruikt wor de vakdidactie k den bijvoorbe eld meteorologie thermometer baro m eter vorderingen boeken c ommunica in de didactie k van nederlands als tweede taal tiemiddelen weer s atelliet prognose op lange en die van de moderne vreemde talen is al he e l termijn nonchalant onverschillig audioloog wat g e discussieerd over de vraag of we onze kordon blz 25 66 8 5 io a 104 126 r6 5 pro leerlingen cq s tudenten of cursis ten nieuwe beer het zonder woordenboek luidt de be woorden het beste kunnen aanleren door de perkte aanwijzing voor de leerlingen woorden los aan te bieden of dat we nieuwe daarnaast schenkt men in het boek ook aan 1993 1 moer 13 dacht aan het gebruik van het woordenboek 29 30 331 63 64 95 het raden van de woord blz 3o 3 1 39 50 ioo en aan het verschil tus betekenis in het geheel van een tekst komt in sen de vorm van woorden en hun betekenis deze methode echter niet aan de orde blz 3 5 in het inhoudsoverzicht wordt woorden in goed nederlands 1 bult e a 1 99 2 lezen we schatve rwerving niet als aparte rubriek ver op blz z r de betekenis van een woord hangt af meld van de zin of de situatie waarin het woord ge in klinker i mhv kroodsma e a 1989 wordt bruikt wordt dit wordt ve rv olgens geoefend nadat de leerlingen een aantal oefe ningen h e b door de leerlingen te laten ontdekken dat bij ben gemaakt de volgende conclusie getrokken voorbeeld het woord bank in een bepaalde zin blz 14 de betekenis heeft van geldkantoor de me este i woorden kun je opzoeken in een woorden oefeningen die worden aangeboden om de boek maar dat heb je lang niet altijd b ij de woordenschat uit te breiden bevatten een rijtje hand en zo n ramp is dat niet van ti e n woorden waa rv an de betekeni s in een 2 alsje goed kijkt en luistert is de betekeni s van ernaast staand rijtje in een afwijkend e volgor woorden vaak af te leiden de gegeven wordt de leerlingen moeten ver uit de s ituatie waarin het woord voorkomt volgen s uit de co antwoordalternatieve n ee n uit woord e n en zinn e n die om het woord keu s maken blz 2 3 50 77 1 04 128 1 39 1 45 heen staan 18 5 a 13 z 14 hoewel ook in goe d ne de rlands uit delen van het woord die je al wel kent aandacht wordt geschonken aan het g ebruik 3 opzoeken in een woordenboek geeft extra ze van het woordenboek blz 6 5 komen we ook kerheid de volgende aanwijzing tegen blz t47 toch 4 voor uitdrukkingen en spreekwoorden zoek je mo et je niet dire c t h et woordenboe k pakken in het woordenboek bij het belangrijk s te als je e en woord niet we et lee s ee r s t ve rder woord want aan het gebruik van het woordenboek sch e nkt de betekenis kan verderop precies in de t e k st men uitgebreid aandacht blz 6z als de leer staan lingen de betekenis van een aantal woorde n de betekenis kan verderop in d e te kst uitge moeten vermelden geeft men hen daarbij ove legd worden rigens wel als hint pakje woordenboek er niet de betekenis kun je som s uit de illustraties ha te snel bij dit laatste komt ook impliciet aan de len orde in het hoofdstuk over woordenschat waar dit wordt ve rvolgen s geoefend op blz 149 162 we lezen uit de zin of de situatie waarin 164 woorden voorkomen blijkt vaak al veel van hun betekenis blz 8o en ook op blz r t9 le de al eerder genoemd e boeken van s c hijf en ze n we leid de betekenis af uit de situati e en tak s woorden en woo rden woo rd e n zijn spe ciaal het zinsverband raadplee g pas daarna het gewijd aan de uitbreiding van de woord e n sc hat woordenboek control ee r in ieder geval of je en moeten dus naast e en totaalme thode ge de juiste b etekeni s te pakken had bruikt worden behalve aan semantische aspe c desondanks vinden we bijvoorbe e ld op blz te n van woorden wordt aandacht g e schonken 116 1 47 en 1 49 opdrachten die uitsluitend be aan morfologische kenmerken l eerlingen staan uit geef de be tekenis van de volgende moeten de betekenis v an de moeilijke woorden woorden achterhalen met behulp van de aang e boden sy noniemen of met behulp van de context daar in op niveau 1 nlxv de jager r99o wordt op naast kunnen ze de woordbetekenis in het basis van een leestekst gevraagd naar de beteke woordenboek prisma of ster probere n te vin nis van een aantal woorden zoals dressuur in den telligentie magie onheil stofferen blessure de auteurs laten dit laatste echter all ee n doen mentalite it slow fox hippodroom sensatie d e met woorden waarbij dat gezien de oms c hrij mocratisch blz 27 6 2 93 10 4 ioo 1 9 5 22 7 ving ook werkelijk mogelijk is 25 8 aan het gebruik van h e t woordenboek schenkt men ruims choots aandacht op blz 2 8 14 m oe r 1993 1 co n c lu si es woordselectie ten behoeve van het nt2 on derwijs in levende talen 46 7 februari 1992 in de vakdidactische handboeken wordt tot nu p a 7 toe niet veel aandacht aan woordenschatver jager b e a op niveau i rvixv zutphen thieme werving ge schonken we kunnen zeggen dat 1990 woordenschatverwerving daar inderdaad een kroodsma e e a klinker i ne de rlands voor mavo verwaarloo s d aspect is in de schoolboeken is d e havo e n vwo den bosch malmberg 1 9 8 9 situatie anders in de door mij bekeken school leidse werkgroep moedertaaldidactiek red boeken in het ene meer in het andere minder moedertaaldida c tiek muiderberg coutinho wordt aandacht gegeven aan woordenschatuit i98o breiding hoewel het er bij sommige methoden lemmens m woo rdenschatverwerving in het m oe op lijkt dat d e leerlinge n sl echts geleerd wordt de rtaalonderwijs tilburg j uni r99o scriptie dat zij gebruik moeten maken van een woor vakgroep nederlands van de hkl denboek iedere docent weet echte r dat het nagy w e r c anderson how many word s voor ve e l leerlingen niet zo eenvoudig is om uit are there in printed school english in re ading de vel e in ee n woorde nboek vermelde be teke research quarte rly z9 1 9 8 4 p 3o4 330 nissen het juiste item te kiezen de didacti s che nijmeegs e werkgroep taaldidactiek red taal be kwaamh e id van d e docent n e derland s i s didactiek aan de basis groningen wolters daarom bepalend voor de manier waarop de noordhoff t978 lee rlingen l eren hun woorden schat uit te brei schlebusch j e a nieuw ned erlands i lrvt gro den aandacht voor woordenschatuitbreiding ningen wolters noordhoff i99o in de vakdidacti sc he handbo eke n i s daarom schijf t w taks wo orde n groningen wolters zeer gewe nst evenals in d e programma s vakdi noordhoff 1 98 7 a dactiek van d e initiel e opl eidingen en bij d e be schijf t w taks woo rden woorden groningen geleiding van d ocent e n wolt ers noordho ff t987 b verm e er a tempo en s truktuur van tweede taalve r literat u u r we rving bij turkse en maro kkaanse kinderen til burg 1986 proefschrift kub beck i l m g mc keown r c omari s on we ten schappelijke raad voor het regeringsbe th e effe cts and us e s of diverse vocabulary in leid basis vo rming in liet onderwis d e n haag structional te c hniques in m g mcke own sdu 1986 m e curti s e d s tlte nature of vocabulary a c quis ition hillsdale new jersey 1 9 87 bon n et e a ned erlands in de ba sis vo rming een prak tische didactie k muide rberg coutinho 1992 bult e h e a goed nede rlands 1 groningen ja c ob dijkstra 1992 davis eb fundam ental factors o f c omprehe n sion in re ading in psy cli o m e hika 9 1 944 p c 85 i y7 dijkstra t g ke mpen taal in uitvoe ring ee n inleiding in de p s ych o linguistie k groningen wol ters noordhoff 19 8 4 gal e ma c h hacqu ebord b lijmb ach ver beteren van t eks tb eg rip een o nde rzoek naar d e effec ten van ee n lees vaardig h eidscursu s voor brugklasleer lingen die probl emen hebben ma t ekstbeg rip groningen rug 1 9 8 9 goulden r p nation j read how large can a receptive vocabulary be in applied ling uis tics ri 4 1 990 p 34 1 363 hazenberg s j h hulstijn woorden op zic ht 1993 1 moer 15