Woordenschatverwerving in het basisonderwijs

fk woordenschatverwervi ng in het basisonderwijs anne vermeer in deze bijdrage zal ik ingaan op verschillende aspecten van woordverwerving en woordenschatonderwijs aan de hand van voorbeelden en onderzoekservaringen komen de volgende vragen aan bod waarom woorden hoe worden woorden geleerd welke woorden hoeveel te onderwijzen en hoe te onderwijzen tot slot zal ik ingaan op het woordenschatonderwijsonderzoek van appel vermeer waarin verschillende theoretische noties en ervaringen uit verschillende woordenschatonderzoeken verwerkt zijn dit onderzoek loopt nu ruim drie jaar en lijkt de beoogde hoge doelstelling te bereiken om allochtone kinderen in vier jaar hun achterstand in woordenschat op autochtone kinderen in te laten halen waarom woorden nederlands woorden nemen namelijk een cruciale positie in als het gaat om taalvaar et falen van allochtone kinderen in digheid veel opdrachten op school kunnen het onderwijs kan voor het grootste niet uitgevoerd worden als men een geringe deel toegeschreven worden aan woordenschat heeft neem de volgende hun gebrek aan woordkennis in het oefening a b u p d ce bac um ar uit turkte abece bij deze oefening is het noodzakelijk het maar ook andere basisschoolmethodes zit woord te kennen dat bedoeld wordt ten vol met deze opdrachten daarbij wordt anders weet je natuurlijk niet welke wank je er van uitgegaan dat kinderen de taal en in moet vullen veel lees en taalmethodes de cultuur van die methodes kennen ter mei juni 1993 nummer 5 22e jaargang k wijl dat vaak niet zo is de betreffende kinderen de verschillen tussen autochtonen enerzijds dat het met de woordenschat in het en vooral turkse en marokkaanse kinderen nederlands van allochtone kinderen droevig anderzijds zijn dramatisch en nemen gesteld is valt af te lezen uit figuur 1 deze bovendien toe in de loop van het basison grafiek geeft een indicatie van de passieve derwijs twee voorbeelden als ze met 8 9 woordvoorraad van verschillende etnische jaar wereldorientatieteksten voorgeschoteld groepen autochtone arbeiderskinderen krijgen is de woordenschat in het surinaamse antilliaanse en turksemlarok nederlands van turkse en marokkaanse kaanse kinderen van 4 tot en met 12 jaar leerlingen nauwelijks groter dan die van gebaseerd op de ranmeringsgegevens van autochtone kleuters en aan het einde van de taaltoets allochtone kinderen het basisonderwijs hebben allochtone kin onderbouw en de taaltoets allochtone deren een woordenschat in het nederlands kinderen bovenbouw verhoeven die ruim een derde kleiner is dan die van vermeer 1986 1993 verticaal wordt aan hun autochtone leeftijdsgenoten aan woor gegeven het absolute aantal woorden dat denschatonderwijs moet beslist veel meer men zou kennen horizontaal de leeftijd van aandacht geschonken worden woordenschat passief woordvoorraad 15000 aut ned laag ses surinamers antill 13000 turken marokkanen 11000 t 9000 r r 7000 r 5000 3000 r 1000 4 5 5 5 6 5 7 5 8 5 9 5 10 5 11 5 12 5 leeftijd figuur 1 omvang woordenschat 4 tot 12 jarigen vi w 22e jaargang nummer 5 mei juni 1993 hoe worden woorden die verbindingen ontstaan door het tegen komen van het woord in allerlei verschillen geleerd de omgevingen en contexten woorden worden niet geleerd als losse van het concept schaap zie figuur 2 heb je eenheden maar als labels van concepten bijvoorbeeld een visueel beeld een idee die ingebed zijn in het totale netwerk dat over de eigenschappen het roept bb en aangeduid kan worden als iemands kennis heeft wol een aantal ervaringen kinder van de wereld een label is de uiterlijke boerderij een prentenboek enzovoorts verschijningsvorm van een woord zoals bovendien verzamel je niet alleen talige een woord gesproken of geschreven informatie de woordsoort mogelijke aflei wordt een concept is te omschrijven als dingen ervan en welke verbindingen het kan het geheel van betekenissen associaties aangaan maar ook sociale culturele ideeen en beelden dat verbonden is aan maatschappelijke historische etcetera een woord element of begrip het totale aspecten de meeste turkse kinderen heb systeem van concepten wordt opgeslagen ben natuurlijk allang een concept schaap in het geheugen c q vormt het geheugen tot hun beschikking met ervaringen van het waaraan voortdurend nieuwe informatie schapefeest het prentenboek gel der kedi toegevoegd kan worden aihankelijk van de en opa die een schaap slachtte zij kennen benadering die men kiest zijn concepten echter niet het label schaap maar koyun knooppunten in een netwerk sporensyste door een keer het woord schaap tegen te men in een sporenveld of verzamelingen komen kennen deze leerlingen dat woord van features kenmerken welk beeld men nog niet het netwerk zal opnieuw opge ook schetst van de structuur van het bouwd moeten worden door het woord in geheugen duidelijk is dat een concept verschillende contexten aan te bieden zodat beter opgeslagen en makkelijker terugge de precieze betekenis verkregen wordt vonden kan worden naarmate het meer semantisering en door het veelvuldig te verbindingen heeft met andere concepten herhalen consolidering 1 isueel rl yun mj talig ervaringen znw uitstapje het opa schapefeest sxa p gel der kedi kom zegt de kat figuur 2 concept en labels mei juni 1993 nummer 5 22e jaargang vink de vraag in hoeverre een woord actief dan zullen deze woorden zo n 80 tot 85 van wel passief gekend wordt is vermoedelijk alle woorden van die tekst uitmaken dit een kwestie van de hoeveelheid verbindin wordt het dekkingspercentage genoemd zie gen in het netwerk en hoe vaak de sporen voorbeeld in bijlage dat betekent echter betreden zijn hoe dichter het netwerk in geenszins dat die tekst ook voor 80 begre allerlei verschillende contexten tegengeko pen wordt er is slechts een begin van men en hoe veelvuldiger herhaald hoe meer begrip bij 85 is er sprake van globaal een woord schaap actief gekend wordt begrip en bij 90 wordt redelijk begrip bovendien zal het kunnen raden van ee bereikt bij 95 begrijpt men nagenoeg de ander gebruik van het woord schaap hclpe gehele tekst daarbij gaat het dan om 3000 oos iemand meer succes hebben het tot 5000 woorden die beschouwd kunnen raden van andere betekenissen van bekende worden als een soort basiswoordenschat woorden of van de betekeris van onbeken pas als men een woordenschat van die de woorden is sterk afhankelijk van de ken omvang heeft kunnen ook met meer gemak nis van de woorden er omheen het woord onbekende woorden uit bijvoorbeeld de kluiver zullen weinig lezers kennen maar ut zaakvakteksten in de bovenbouw correct de zin omdat er weinig wind stond werd geraden worden op dat moment lopen dan ook de kluiver gehesen kan men afleiden dat ook de scores van de groepen in figuur 1 het een zeilvan een schip betreft het woord steiler omhoog het is dan ook zaak om heen moet dan wel bekend zijn in de zin allochtone kinderen in rap tempo die basis van omhoog trekken die betekenis kies je woordenschat te onderwijzen zodat ze en niet veel drinken omdat er sprake is van gewapend met die kennis de zaakvak en wind in de kroeg waait het niet en het ande begrijpend leesteksten vanaf groep 4 aan re hijsen semantisch syntactisch niet past kunnen2 hoeveel te ieren woorden kunnen daarom werd ook de jenever gehesen gaat we hen en de leerkracht echter aandoen niet ken je nu het woord hijsen niet in de goede betekenis dan kom je nooit achter de betekenis van het woord kluiver met andere hoeveel te onderwijzen woorden hoe minder woorden je kent hoe minder woorden je er ook bijleert het effect in de literatuur wordt wel vermeld dat het daarvan was te zien in figuur 1 mogelijk is een aantal van 6 tot 8 woorden per les van 20 minuten te onderwijzen of 10 bij een tweetalige aanpak mits je woorden in welke woorden verschillende contexten aanbiedt en regelma tig herhaalt met dagelijkse lessen kom je dan bij de vraag welke woorden onderwezen aan 40 per week in dat geval is een achter moeten worden speelt de frequentie en stand van 5000 woorden ook in vier jaar in te spreiding van die woorden een grote rol het men kun je er echter zoveel onderwijzen ligt voor de hand om zeer frequente woor om dat uit te proberen kreeg een klas oud den het eerst te onderwijzen maar vooral de ste kleuters in ruim drie weken een achttal eerste 100 meest frequente woorden heb prentenboeken voorgeschoteld met in ben een geringe informatieve waarde bij totaal 300 nieuwe woorden het aantal voorbeeld functiewoorden als de en een of bekende woorden in de prentenboeken werkwoorden als gaan doen of maken de was steeds meer dan 85 de prentenboe daarop volgende 1000 tot 2000 woorden ken werden met de kinderen bekeken en zijn nog hoog frequent en zijn te vinden in daarna voorgelezen en in de loop van de bijvoorbeeld de lijst unaniemen in de tijd nog tweemaal herhaald in een groep streefwoordenlijst van kohnstamm e a in met een extra leerkracht in een andere een willekeurige tekst in het basisonderwijs groep in de luisterhoek vc 22e jaargang nummer 5 mei juni 1993 op de natoets bleek dat de kinderen in ver mijn bij leren uit de context is dat vaak niet gelijking met de voortoets gemiddeld 80 meer dan 10 het is echter onmogelijk om woorden geleerd hadden een leerwinst van duizenden woorden per jaar te leren via 27 bovendien was er bij verschillende directe instructie en o a in het hierboven woorden wel een zekere verwerving opge genoemde onderzoek met prentenboeken treden maar deze kwam niet tot uiting in de werd een percentage van 27 gehaald score zo werd bij het item kano bij de voor toets door alle kinderen de afleider aange het tegenover elkaar stellen van beide wijzen wezen waarop een kan stond afgebeeld van leren is dan ook onjuist ten eerste is de maar bij de natoets niet meer ze wezen mate van kennen bij beide niet hetzelfde ten toen of de kano aan of een van de twee tweede kan direct onderwijzen het indirect andere afleiders waarop een roeiboot en ieren niet vervangen ze moeten elkaar aan een zeilschip stonden de kinderen vonden wnen daarbij dient gebruik gemaakt te wor prentenboeken nog steeds prachtig maar den van visuele ondersteuning voorwerpen de leerkracht vond twee keer per dag vier vertelplaten foto s beeldverhalen en andere dagen in de week wat teveel van het goede zintuigen voelen proeven het handelen dit onderzoek leerde dus dat je heel veel met woorden opdrachten uitvoeren bewe nieuwe woorden kunt aanbieden mits er gingslessen zo mogelijk met gebruikmaking aan een aantal voorwaarden voldaan wordt van de eigen taal steeds in het kader van een context thema verhaal raamvertelling om zo veel mogelijk verbindingen knoop hoe te onderwijzen punten sporen te bewerkstelligen daarbij moet bovendien rekening gehouden worden gezien het geringe aantal nieuwe woorden met het dekkingspercentage van teksten dat in verschillende nt2 methoden wordt het percentage onbekende woorden in een aangeboden lijkt de stelling van ton vallen tekst mag niet veel meer dan 10 hooguit 15 in de inleiding dat onderwijs vertraagt zijn zaten er teveel onbekende woorden in juist te zijn het aantal doelstellingwoorden een tekst zijn ze ambigu of staan ze in ambi in bijvoorbeeld knoop het in je oren 3 270 gue contexten dan dient directe instructie voor een heel jaar is veel te laag en van die gegeven te worden tot slot heeft een veel in verder met nederlands voor groep 4 vuldige herhaling binnen en tussen teksten dient meer dan 709o allang bekend te zijn en thema s en controle van de geleerde daardoor dreigen allochtone kinderen nog woorden een gunstig effect op het onthou verder achter te raken het aantal te leren den van woorden woorden moet per jaar 1000 tot 1500 zijn om de achterstand van allochtone op autochtone kinderen in te lopen een inhaalmanoeuvre twee mogelijkheden die beide benut dienen in een onderwijsexperiment hebben we zie te worden dienen zich aan het aanbieden o a appel vermeer 1989 1993 getracht van woorden in bijvoorbeeld de context van door genoemde condities te scheppen een prentenboek en het geven van directe allochtone leerlingen hun achterstand in instructie algemeen aangenomen wordt woordenschat op autochtone leerlingen te inmiddels dat de meeste woorden geleerd laten inhalen daarin volgen we vier jaar worden in context anderzijds worden woor lang kinderen op zes scholen waar een den het beste onthouden via directe instruc speciaal programma uitgevoerd wordt tie de mate van onthouden bij directe naast zes controlescholen waar dit niet het methodes is doorgaans 50 tot 80 van de geval is in dat programma hebben we het aangeboden woorden ook op langere ter aantal te leren woorden aanzienlijk opge e mei juni 1993 nummer 5 22e jaargang 101 werd tot ongeveer 1200 per jaar het pro haaltjes rijmpjes en spellues uit de methode gramma heeft grofweg de volgende inhoud en naar de verhalen uit prentenboeken die groep 1 kleuters 4 5 jaar knoop het in je eerder in de klas behandeld zijn voor de oren en 16 prentenboeken met cassettes leerlingen moet daarnaast een extra leer groep 2 kleuters 5 6 jaar laat wat van je kracht ingezet worden die de stof nogmaals horen en 20 prentenboeken en cassettes met hen doorneemt controleert evalueert groep 3 mondeling nederlands bij veilig ieren lezen van horen en zeggen deel 2 de resultaten na drie jaar van ons experi en 10 prentenboeken en cassettes groep ment zijn zeer bemoedigend daarbij is het 4 allemaal taal a en 10 prentenboeken interessant te kijken naar de groei van de binnen en tussen me hoden en prenten woordenschat met het oog op het einddoel boeken worden de woorden herhaald en in van het experiment nl dat allochtone leeriin verschillende contexten aangeboden genaan het eind van groep 4 een even grote verder is het aantal onbekende woorden in woordenschat moeten hebben als hun een prentenboek 10 hooguit 15 nederlandse klasgenoten op basis van de afgenomen actieve en passieve woorden wat de activiteiten in de klas betreft is het schattaken van de taaltoets allochtone de bedoeling dat elke deelnemende school kinderen is het mogelijk een indicatie te het onderwijs in die vier jaar zo inricht dat de geven van de grootte van de woordvoorraad allochtone kinderen vier dagen in de week van de kinderen de passieve woordvoor intensief nederlands als tweede taal krijgen raad van de leerlingen van de experiment in nere groepjes per les worden 8 a 10 scholen neemt van november 1989 in groep nieuwe woorden onderwezen in volgende 1 tot juni 1991 eind groep 2 toe van 1200 tot lessen worden ae woorden steeds herhaald bijna 3000 woorden en de actieve woord voor de leerlingen zijn drie soorten activitei voorraad van oktober 1990 begin groep 2 tengepland tot juni 1992 eind groep 3 van 1700 tot 2900 a klassikale activiteiten waarin de metho woorden dat wil zeggen dat er een jaarlijkse de en prentenboeken aangeboden wor groei is van ongeveer 1100 woorden passief den en de woorden in principe aange en ruim 700 woorden actief leerd worden wanneer deze toename zich met dezelfde b groepswerk met 2 5 leerlingen apart trend zou voortzetten zou dat betekenen dat waarin de stof herhaald wordt en nage de leerlingen aan het eind van groep 4 net gaan wordt of het kind inderdaad de iets onder de streefgetallen zouden zitten nl wiste betekenis van het woord kent passief 5200 n plaats van 5500 en actief c individuele zelfwerkzaamheid in de luis 3600 n plaats van 4000 eind groep 3 lopen terhoek voor de herhaling ze een tot twee jaar voor op leerlingen van de controlescholen en scoren ze even hoog of afliankelijk van de klassesamenstelling veel hoger clan leerlingen van dezelfde school uit allochtonen of niet kan in groep 1 en 2 veelal groep 4 gezien deze resultaten na drie jaar a of b gedaan worden maar beide zijn wen van ons onderzoek is het dus mogelijk de selijk de bedoeling is dat er in ieder geval woordenschat in het nederlands van turkse vier dagen in de week minimaal een half uur en marokkaanse kinderen een enorme expliciet woordenschatonderwijs gegeven impuls te geven dat is heel hard nodig zoals wordt volgens de door ons geschetste uit figuur 1 viel af te lezen opzet daarnaast werkt elke leerling zelfstan dig elke dag 5 a 10 minuten in de luisterhoek anne vermeer of langer als de kinderen dat zelf willen katholieke universiteit brabant daarin luistert de leerling met het prenten werkverband taal minderheden boek of de strips in de hand naar de ver postbus 90153 nl 5000 le tilburg 1 22e jaargang nummer 5 mei juni 1993 noten bibliografie 1 de begrippen semantisering en appel r a vermeer uitbreiding consolidering worden in dit nummer woordenschat nt2 nederlands op bre uitvoerig toegelicht door anne dere basis in samenwijs 11 5 1991 boeken ann de schryver en heidi p 196 199 de niel jos creusen nvdr rr appel r a vermeer uitbreiding van 2 groep 4 in nederland komt overeen lexicale vaardigheid in een tweede taal met het tweede leerjaar in in c blankenstijn e a red vlaanderen nvdr rr taalvaardigheid symposiumbundel w a p dordrecht icg 1993 3 voor een bespreking van de meeste taalmethoden die in dit artikel verhoeven l a vermeer taaltoets genoemd worden verwijzen we naar allochtone kinderen tilburg zwijnen vonk 21 5 mei juni 1992 en naar de 1986 syllabus bij de studiedag nederlands verhoeven l a vermeer taaltoets aan anderstaligen een materiaalver allochtone kinderen bovenbouw kenning extra nummer vonk februari tilburg zwijsen 1993 1992 nvdr rr a d v e r t e n ti e mei juni 1993 nummer 5 22e jaargang mite bijlage hetan tbe 8reen begrip p tekst jonathan de brutale muis met een woordenschat van 500 woorden met een woordenschat van 1000 woorden dekkingspercentage 75x dekkingspercentage 80x op wt g naar he imam hij mob test eirsira ikt oatdat his t ar arts naar hues kwam hat lag ren 011m01e en netlas hij dilmhtlr had dacht dr mane mum haar lp ik caw mom lsatper hal datare dk ka ant mum daar gi d erns vutnier eqdrtttrmm aar wt imo a ntionstneen naar wt mira hit tttnd ts n prk wwtte rn ar rtitmr mmmtlrt a hit n ad ern gar wine tit inllrytlt iasol lla wat hat p j tour k11 min liralaw tunas a at hen w w ter warm now netmunt tabre it hted van dr ininiimw111 sand tan dr tlwrre p hen ten mar dm aswwmt nwahaa il hen ern mum antai a arww ir jutathm 1 fiitra t maf inn 1mlmlbdg nudan inn ina allis iuhtae ohnt sr uit amwathr mown apt loch zeker sow rrt h1i gar to har il him unk apo nep knot ns amp ir ik him lurk ow nerijonshan mass mu hppw ab ir iki weien nik ika weien wilt tuhia awat t t tett hof zei ja r bebt lot mie e en drltwtler 411111 hij eek jae je hebt net het lippe1 ran ren mte maar r hebt met imhs cen sta kei falp van eat mid mam r hebt dier de idwr can tee mur mw jonathan innmb dii f 1 hmatlan wes diep ual dat umw stallineliller te sew um dal gimme mi er te zee 1m wx hij re zemrn had mar ek pen wat hij te zestien had maar de wlhalleq bleven in zijcc av mans weikm hicecm hi zijn 4 men hij over zijn ir dar mtmmn own his tome zip roar manna lslmk ja hij writ ma pp hij hid ja hij wan met s hij had dc oanif tad ens pck wirgn dr kleur van eet fie world e zieep jonathan ban nismimi jonathan bang met een woordenschat van 2000 woorden met een woordenschat van 3000 woorden dekkingspercentage 89x dekkingspercentage 93x t m avg naar hurl kwam hm bnlh ren hiwrdenj en midst hij tip svg tit late k aam ha bug reit hoerdetp en sandal ha hetere had dacht de liar am dar pa dk vena twenties hmptr had dais de none mar iktar p ik eva ovum 1n nw rl naar wt lidare olkomdmmti naar wt bakti hp erelat ten suic wand rn lnahhrldr kaiahbrlle ihj vond een fork name en irnithriar 111rtaaitar wm hen to stoor teat rm ntd 901112 pam tuba wat hen tij etser reit trend j o m bmrlnt tunas tk had van dr hueerdrnt 1141 de him mali dr stam il hen ern mor t5ntilaip aatwourddr jonathan ik hen ten mud ands amwardde jonathan tidtsas idwdbk min turnkrap mummelt min tandt zeker rtihia buddyion damah mestra zip bun zeker litre era his lauw en hit il hen leek prior nip jmaatltm aea liutsgrsb ahl tr il hen irtk cnh nep jtmatban k iit rttn n th bet weren j tuhia nruv e vii mtdntiuuann bp zes ja e hebt ruitrt met cite wraara mat bij zwel jo je hebt wei hei figuur vat etst mak maar le hebt eicc de ideal at east sti hei err tan ast mutts stmt se hebt nits de war tat een mid jonathan li lat diep sim jonathan wow diep a ten dat domme rllrmaadier te zeg sta dat 4som me sammaldicr te zeg pot wat ht te zeen had max de gra wat hij te semen had naar de g stemk hlevea in zijn ea nish slumkit shorn in zijai keel p turn his aver zij lij naar adtterea torn hp teer lijn ulf nsr uitteren jtmrmlt p hij was niet grill hij hard ruriz ja hij wa niet gros liij hid dc kleur een gek wane de kleur van een pelt wane misrede jonathan bang ihtaager jqaatlam hang nogg over snuffelen geval brommen blijt j b nadenken ademhalen mormel blijven nijdig steken gluren fluisteren 22e jaargang nummer 5 mei juni 1993