Zinvol leren lezen

s amen m e t leerlingen ni e uwe ge bi e den te annerieke freeman smulders ontde kke n wa arvoor nog gee n p as kl a r e ant woorden be s t aan d ez e aanp a k pas t mijn s inzi e ns h eel goed binn en d e ideee n v o or de tweede fase zinvol leren leze n d e va kontwikk el g roep hee ft ge m ee nd d e n e de rlandstali ge lit eratuur streng t e moeten b ewaken e n slec hts ruimt e wille n make n voor migr a nte nlit eratuur d aa rmee hee ft ze d e sinds het verschijnen van liet iea rapport elle y kan s om int e rc ulturee l o nderwij s een s erie uze 1 99 2 waaruit bleek dat h e t nederla ndse leeso n der pl aa ts binn e n he t vak n e d e rlands t e geven wijs inte rn a tio n aa l gez ie n b ij ve rgelij kba re lan den vo orbij la t en ga a n do ce nte n worde n b eves ach te rbleef zij n er vee l ar tike len verschene n en t ig d in hun idee fixe i co is ie t s vo or zwa rt e s ugges ties gedaa n o m to t ve rbete ring van de lees s chole n d a t is ee n tri es t e co ns t a te rin g res ulta t e n t e k o m en rece n t heeft s taa tssecre ta ris netelenbos a an li e t expertisecentrum taa lo nderwijs lite r atuur geliee rd a an de universite i t va n nijmegen ac ht miljoen g ulde n te r beschikking geste ld voo r d e boer m de d prak e wagemans fictie in de ve rnie u wing va n he t taa l e n leeso nde rwijs he t basisvorming een leerplan in tsjip 3 4 1993 expe rt isece ntrum heeft hiertoe het i n 1995 versch e bolscher i over de grenzen van literatuuronder n en rapp o rt pro blee mid entificati e e n a a nz et wijs de mogelijkheden van intercultureel litera vo or een ac tiepla n taal van de com missi e a a r tuur en fictie onderwijs enschede slo 1995 n o utse verder ui tge werkt het th e manumm er taa l delnoy r intercultureel gepland enschede slo o n de rwijs op de basisschool een kwestie van kwa 1994 litei t mo e r 19 96 i is geheel aa n d eze pla nn e n hawinkels k vrijheid in gebondenheid in gewijd levende talen 468 1992 als schoolbibliotheekconsulent heeft an ne rie k e hawinkels k een kijk op de wereld intercultureel freem a n smulders van 1 9 70 to t 19 85 erva ringe n leesonderwijs den haag leuven tvslc davids opge daan m et h e t boeke n leze n va n kinde ren e n fonds infodok 1995 d e relatie hiervan t o t lie t l eeso nderwijs op d e b asis sterck m de m van baevel leeswijzer 16 18 sch ool vanuit deze ac h terg ro n d omschrijft ze in di t jaar leuven almere davidsfonds infodok z 993 artikel wa t in haa r oge n h et doe l van he t leeso n der thijs b nederlands in hoeij j van intercultu wijs m oe t zijn en de wijze waa rop dat doe l bere ik t reel onderwijs per vak bekeken den bosch sr o zou kun ne n wo rden zefstan digh eirl en z in vo l lpc 1990 lere n zijn daarbij ke rnb egrippe n vakontwikkelgroep nederlands advies examen ve rvolgens toe ts t freem an smul de rs h et a cti ep la n programma s lavo vwo enschede den haag ta al van de co mmissie a a rn ou tse aa n haar e ige n slo 1995 v is i e hie rn a vo lgt een s umm ie re analyse va n he t huidige leeson derwijs en de recente o ntw ikk elinge n he t a rtike l besluit m e t een oproep de e ige n l ee r krach t van kinderen m oet bete r wo rde n i ngezet het ond e rwijs m oet de voo rwaa rden sch eppen waarbin n en kin dere n zoveel m oge lijk zelfstandig leesvaar digheden kunnen verwerve n buite n sc h ool l eest ee n m e ns e en te kst of ee n bo e k om ke nni s te n e me n van de inhoud b etrokke nhe id bij di e inho ud vormt d e moti va ti e tot l e z e n h e t lees ond e rwij s moet uitein d e lijk l eid en tot vru c htba a r buitenschools lez en dat ho udt in dat de l e es le ss en op sc ho o l 18o moer 1996 4 dit lezen mo e t e n aa nleren of minimaal ele indire ct gewerkt dat wil zeggen aansluiten menten moeten bevatten di e verwijze n naar duiden en s tructureren van de e rvaringen van deze wijz e v a n lezen het mo e t kinderen kinderen met t e ksten d e interesse voor de duidelijk zijn dat h et zelfstandig v e rwerken inhoud s taat ce ntr a al het gaat om het opdoen van de inhoud v an e en tek s t het do el is van van ervaringe n en daar woord en a an geve n het l e zen een aanpak van dit leesonderwij s i s bij h e t aanvankelijk lezen overhee r s t de t e real i seren aan d e hand van i deeen van gestru c turee rd direc te aanpak dit bevat t eveel vygotsky en chall zaken di e e en kind niet zelf ontdekken kan en waar voor r ec htstreekse ins tru c ti e n odig i s na lev vygotsky er be s taan twe e mani eren h et aanvankelijk leze n overh ee r st wee r de van c ognitieve groei d a tgene wat van bov e n af o p e n indirec t e we rkwijz e kindere n mo e t en aan c oncepte n wordt ged oceerd en d a t wa t ve el z e lfstandig stil lez en op school thui s en kinde re n zelf verwe rv en zich ze lf le ren meent va nuit de bibli otheek vygot s ky 1 9 8 6 wa t op sc hool aa n conc ep in d e fas en daarna houden beide vorm en t e n wordt aang e r e ikt b egint me t ee n om schrij van aanpak elkaar in eve nwi c ht ving in woorden kind eren n em e n we aa n begrijpen de uitleg kom en t ot ee n t oepass ing het plan van acht miljoen in ee n schoolse opdracht ma a r e r ligt nog geen per so onlijke e rvaring a an te n g ro ndslag in moer 1 996 i geve n c aarnout se e n l ge est elijk eigendom wordt he t ge l eerde p as bij ve rhoeven o p e ning van zake n over hun plan regelmatige e n zinvolle to epassing verg e lijk nen aarno utse e a hebb en in opdracht van bijvoorbeeld h et lere n van e en vreemde ta al minis t er ritz en ee n a nalyse gemaa kt v a n de wat da a re ntegen doo r kinde re n in e rva ring te korte n in he t taallees onderwij s en ee na c ti e wordt opgedaan be h eerse n z e bijna moe i plan taal opges t eld om d e proble me n aan te telo os omd a t ze zi ch deze verwo rve nh ed e n pakke n hie rin wordt ond ersc h e id gemaakt ni e t bewu s t zijn be schikken ze nie t over wo or tussen inten tionee l t aall e ren taal en lees d en om hun e rvaring e n kennis t e b esc hr ijve n o nd e rwij s zoal s do or de do ce nt gegeve n en door o nderwij s onts taat b ewu stwording v er inciden tee l t aalle re n d a t plaatsvindt door he t ge lijk het v e rwe rve n van d e mo e de rtaal gebruik van ta al als instru ctie e n om gangs taal vygot s ky v a t samen de ontwikk elin g van zowel binn en a ls buit en s chool het actieplan geins truee rd e e n va n sponta n e co n ce pt e n taal b ep e rkt zic h t ot de inte nti o n el e taalleer b ewee gt zic h in tegenges t eld e ri c hting h e t pro c essen d e actiepunten b eva tte n ond er ee r s te begint m e t woord e n e n m oe t door ande re onde rzoe k s voorst elle n he t ontwikke fun c tione el ge bruik verinne rlijkt w o rd e n he t l en van l ee rlij n en e n van trainin gen voor twee de gro eit van binn enuit e n vindt lan g l ee rkr ac hten dit pl a n overge no m e n door za merh a nd wo o rd e n daarvoor do o r b ewus t st a atssec reta ris n e tele nbos vormt de ba sis he t wording e n duiding doo r de do ce nt zi e onder fundam e nt o f d e grond s lag voor alle ande re ande re p 1 9 2 ac ti epunt en aarnoutse e a 1 99 5 p 36 d e uitvo ering van het plan i s opgedr a ge n jane chall deze lfde principe s maar dan aan he t expe rtisec entrum taalond erwij s op toeg e p ast op h e t l ees onde rwij s hant eert cha ll grond van een voo r s tel da t doorve rho even en 1983 zij onde rsc h e idt in le e rs itu ati es de aarnout s e is ingedie nd wat dit voorstel behel s t op e n indire c te e n d e ges tructureerd directe i s even een s in h e t ee rde r ge noe mde moer aanpak in e en open indirecte le ersituati e wor numm er verwo ord ve rhoeven 1 996 ver den rege ls e n pro c edures niet re cht s tre ek s hoeven denkt m ee r vanuit de le e rling hij ziet aangeboden met de a c hterligge nd e bedoeling taalontwikkelin g als een ac ti ef pro c e s waarin d a t s tudenten ze ontde kken d a t houdt in zelf kinderen hun t a alsy s teem en hun k ennis va n tekst e n bo e ken uitzoeke n en veel zelfstandig de w e r e ld voortdurend reorganis eren waarin l e zen een ges tru c tureerd direc te l e er s ituatie is kinderen leren hun eigen le erproces sen t e rond de do cent ge concentre erd en hie rar controlere n verhoeve n s telt dat de funktione c hi sc h georganis eerd le taalvaardi gheid bes taat uit e en aant al c om in de kleuterp e riode wordt a ll een open pet e nti es d e grammatic ale de te kstuele d e 1996 4 moer i81 s trategis c he en de sociolinguistische compe voortgezet technisc h en b e grijpend lezen tentie deze begrippen worden marginaal toe op het aanl e ren van te chnieken en strategieen geli c ht het plan is bre ed opgezet maar daar voor kinderen ontbreekt bij deze vakken de door ook vaag en het i s moeilijk aan de hand link met he t zelfstandig lezen va n de ze teks t een helder be e ld te krijge n van in vogelvlu cht doorloop ik nu de versc hil h et vernieuwde taal en l eesond erwij s lende le esfasen van de basisschool de voor aarnouts e 1 996 meent dat h e t ac ti e plan b eelde n bij b egrijp e nd leze n zou ik ook door taal e n het plan v a n het expertis ecentrum and ere kunnen vervangen taalonde rwij s inhoudelijk niet zoveel van elka a r ve rsc hillen ma a r dat er sprake is van d e kleuterperiode de laatste j a ren krij ee n and e re aanpak e n strategi e wi e een e n gen peuters en kl euters door s pe ciale proje c ande r m e t elk a ar verg e lijkt c onstateert iets t en veel e xtra aandacht om het l e ren lez en ander s b e id e pl a nnen g eve n ie de r voor zich beter voor te bereid en h et gaa t dan voor ee n ill ustratie van d e indeling di e vygotksy e n namelijk om kinderen in achterstandss ituati es ghall h a nt e ren bij aarnouts e gaat h et om t e en om all o chtone kind eren in same nwerking instru eren c on c epten du s de ges tructur e erd me t ouders e n bibliotheken werken versc hil direc t e aanp ak ve rho even pleit voor h e t s pon lende inst ellingen aan het doe n ontluiken van tan e l e re n d e open indire c te we rkwijze in de ge lette rdheid deze proj ec ten zijn over het zijn c on ce pt mi s ik de lit e raire compete nti e algeme e n su ccesvol d at wil ze ggen dat ouders h et z e lfs t a ndig kunn en lezen en beoordelen er gr a ag aan meewerken kindere n er plezier van ve rhalend e boeke n jui s t hierbij i s vrucht in hebb e n e n bibliotheken ee n nieuw geinte b aa r s am e ngaan mog e lijk tuss en s pontan e res s eerd publi ek en een ge s te gen vraag c onsta ervaring en e n daarop ge e nt e instructie wat teren de voorb e re iding op h et le re n l ez en volg en s vygot s ky tot hoger intellec tueel func omvat ond e r andere een prenten bo ek leren tion eren kan leiden e en n ad e re uitwerking ki e zen de ve rhaallijn v asthoude n het gele z e van de planne n zal hopelijk meer duid e lijk ne kunne n b ec ommentarier e n vanuit de eigen heid geven emotie s en kennis van de wereld h e t ga a t hi e r om spontaan te ve rwerven vaa rdigheden in het huidige leesonderwij s ee n open indirec t e le ersituatie waarbinn e n he t kind a l s zelfs tandige leze r fun ctioneert het leesonderwij s in nederland is overwe g e nd in hande n van ped a gogen en didaktici aanvankelijk en technisch leze n hoe vaardig di e ook onderwij s kunnen vorm jan e chall 1 9 8 3 is van m e ning dat kind eren geven in eers te ins tantie ligt daar e en vak dat al tijdens de p e riode van het a a nvankelijk mo e t worden onderwez en lezen een ruime ervaring m oe ten opdo e n me t e en parallel vroeger stond he t tra dition e l e z elfgekozen boeken die ze h a rdop of stil lezen of mec hani s ti sc he rekenen c entraal h et c ijfe ook daarna moeten kind e r e n n aar e igen k e u re n e n de techni e ken v a n het r eke n e n kre ge n z e bree duit kunne n le ze n s c hoolse lees bo ek de me est e aanda cht dat i s vervangen door je s zijn immers bep erkt v a n vorm e n inhoud wis kobas h e t reali sti sch reke n en wa arbij het e n daardoor kunnen kinderen hie ra an ge en re kenkundig d enken van kinderen op ga ng idee en ontle ne n ove r he t nut en d e b etekenis wordt gebra cht door situatie s die aan hun van leze n voor henzelf zij moeten p arallel werkelijkheid ontleend zijn zo blijke n ze in lop end met het l e es onde rwijs in d e kl as zelf s t aat te zijn zelf oplo ss ingen t e vinden voor ontd ekke n dat er voor h e n leuke e n interes rek e nkundige probl emen overz icht reke n wis sa nte b o eken zijn kundige methoden z j dit nieuwe reken en in het lees onderwij s in n ed erland is de wiskundeonderwijs i s groot g eword en door gestructureerd dire c te leer vorm de docent c reatieve wiskundigen b epaalt wat er geb e urt veelvoorkom end en in h e t le es onde rwij s is de inbreng van men bre ed g ea ccept e erd vooral tijden s het aanvan sen met k enni s van e n inzi c ht in teksten k e lijk lez en he e rs t d e angs t dat kinderen vo elbaar a fwe zig he t richt zi ch ni et zoze er buit e n d e l ees l es te moeilijke boekjes in han op zingeve nd lez en maar met name bij he t den krijgen de bibli otheken worden min o f 182 moer 1996 4 me e r geprest om alle leesboekjes op de school kan zich geen voorstelling maken van wat ze se niveaus t e plaatsen kinderen worden zo leest wat weer tot gevolg heeft dat ze zich niet niet gestimuleerd om vrij te kiezen en dat realiseert wat ze schrijft terwijl schrijven toch b e lemmert de ontwikke ling van natuurlijk juist bedoeld is om kinderen hun eigen me lee s gedrag daarbij komt dat het le esgedrag ning en ervaringen te laten verwoorden bij achte rstandgroepen ontwikkeld in de voor afgaande kleuterper i ode hierdoor we llicht geen vervolg vindt in de bus zit h1igd e n kees feue r s tein e a 1 99 3 z ijn van mening dat je in 6 ir 9tba l on z it ode n kind eren daarmee tekort doet h e t aanmo e dige n van kinderen om aan dinge n te begin in de huiv ko r z kt 0 ie p nen w a arvan ze weten dat ze ze niet dad elijk onder de knie zull en krijgen is e en heel inde kar zit p i m b elangrijk element bij het vergrot en van de in zit oom en kees comp e te ntie op intelle ctue el verbaal moto ris ch so ciaal en ander gebied in de boot zit mie p h et te c hnisch l e z en in de klas b estaat veelal uit h et onvoorber e id verklanken van een onb e in ui s 7 1t oo m kende tekst van he t juiste leesniveau sne ll e vorderingen in dec ode re n gelden in dez e op de boot zit oo m opti e k a ls doel op zic h kindere n krijge n door h e t t echni sch leze n in de b etekenis onvoor be re id een onbekende t eks t corre c t verkl a n indev t ken een verke erd id e e over wat l e zen eige n lijk is het hee ft niets gemeen noch ve rwij st zl t een q ev int erel i groep a h e t naar zelfstandig lez e n uit enkele voorbeelden zal blijken dat bij afbeelding 1 tekst va n mere l na ar aanleiding van de rgelijke werkvorm e n gem akk e lijk negati e ee n verk ee rsprojekt ve neve neffe c te n optred en het lee s pro ce s is va a k onnatuurlijk w ant ni e t op d e inhoud een sc hool organisee rt e en projekt over ve r gericht terwijl persoonlijk e rea cties va n de ke er e n ve rvoer e n d aa rva n doet d e krant lezer s nauwelijk s aan de orde komen dat vers lag d e t ek s t van me rel is k e urig verzorgd draagt niet bij aan hun zelfstandig fun c tion e maar pa s in de la atste regels durft z e een ren geintje aan ze b e seft niet dat z e ook haar eigen e rvaring in z ou kunne n brengen ken tijden s een c onfe rentie in loughbourough n e rs zie n me teen welke le e sboekje s op sc ho ol engeland vertelde leila berg aut eur van de worden gebruikt mede delin ge nproza d e zin engel s e seri e nippers in nederland ladde r nen geschreven volgen s ee nzelfd e s tru c tuur b oekj es ge naamd mij dat ze ve el contact had kunn en onderling van plaats ve rwi sselen he t met kind eren uit een oude ve rva lle n indus i s een reprodu c tie tot e n m et de name n van d e tri ewijk e e n meisj e kwam een s vol trots naar per s onages ook hier we rkt h e t decode re n haar to e z e had een h oog c ijfer ge haald voor van lee sboekj es b e perkend op zinvol sc hrij een op s tel het ging over ee n cottage di e in een ven vanuit dit standpunt worden l ees boekj es ga rd en lag met ee n hedge eromhe en en een helaas z elden b eoord eeld w o od erachter het mei sje dat haar hele leven nog nooit buiten de buurt wa s gewee s t bl eek begrip van de tekst de n a druk op zi c h geen voorstelling t e kunn e n maken van correct ve rkl anken biedt leerli ng en weinig wat ze geschreven had ietwat geirrit eerd door mogelijkhe de n m e t b egrip te le z e n zwakke d e v rage n die leil a berg steld e zei ze but lezers zien go e d le zen al s h e t uitsprek en v a n th a t s how s torie s are met and er e woorde n de woorden ze le zen aan ee n s tuk door leerli ng oefent het de c oderen maar ze kan aan ondanks de moeilijkhede n di e ze teg e nkom en de woorde n niet ech t betekenis h echten ze z e zijn te we inig a ctie f met het lee s pro ces 1996 4 moer 183 b e zig gaan ni et regelmatig na of ze nog v an wim hofman e en moeilijk literair jon b e grijp e n wat ze leze n en ondernemen te gerenboek dat in de kla s was voorgelezen en weinig acti e als het lee sproc e s va s tloopt dat hooggewaardeerd werd br a nd gruwe l e a 1995 dit al s kwalij k o mschre ve n le es gedrag nadelig voor h et begrijpend lezen i s in feit e de mani er waa r zien jullie ve rs chill en tusse n arendso og op h et techni sc h l ez en pla a tsv indt doordat de b oe keu en wim van wim h ofrn a ri woorde n go e d uitg espro ke n mo ete n word e n i s er na uwe lijks aa ndac ht ov er vo o r zinvo l de e ers te ti en minute n gaan voorbij met l e z e n het tec hni sch l ez en op d eze wijze door opm erkinge n di e ik niet b e do eld h eb maa r zwakk e l ezer s b e o efe nd we rkt nadelig op h et di e nodi g zijn om i ederee n h et idee t e b egrijp end l e z en g even d a t z e m ee kunn e n prate n arend s oo g woont in am erik a en wim in begrijpend lezen h et is ee n al gem ee n z ee l a nd prima aa nva a rd e wa a rh eid d a t nie t alle kind e re n ar e nd s oo g heeft e en paard en wim nie t ins tru cti e in b eg rijp end le ze n ho eve n te ont uits t e ke nd vangen pi e nt e re e n b el ez e n kindere n hebb e n d aa rna ste l ik gerichte vrage n aan e nkel e aa nwijzinge n ge n oeg d e ze kind e welk van d e tw ee lijkt ju ll ie moeilijker r e n h ebb en k ennelijk zoveel t e ks te r va rin g of om t e sc hrij ve n w a re n z o gemo ti vee rd tijde n s h et lezen d at z e d aar is ie de ree n h e t s ne l ove r ee n s arends sp o nt a an t ec hni ek e n voor ve rwe rkin g van d e oog is h e t mo eilijkste d a t ik h et daar nie t te kst o ntwikkelde n aan gezi en ni et i e d e ree n mee een s ben do e t e r eve n niet to e waar da t doe t is de theori e moet h e t onde rwij s om omdat j e st ee ds nie uwe avonture n di e tec hnieke n a a nreiken i s da t gee n over moet ve rzinne n t erwijl j e wel moe t ont sc hattin g van d e rol v an de doce nt waarom ho ude n wat he tze lfd e mo e t blijve n bij aan zw a kk e lez e rs onthoud e n waa r d e be tere vo o rb ee ld d a t d e s h e ri ff bruin krullend l e z e r s van profite re n nam elijk gem otivee rd haar h ee ft j e kan hem in e en volge nd deel een bre de t ek s t ervarin g opdo e n zodat o ok zij dan geen zwa rt haa r geven en wim wim i s d e mogelijkh eid h ebb en le es te c hnie ke n te g e makkelijk dan sc hr ij f j e gewo on j e eige n o ntwikkel e n jui s t om b e grijp e nd l ezen t e leve n op l e ren i s een s ame ngaa n van int e ntion ee l e n we lk van d e twee in het spanne nd s t sp o nt aa n le re n o nmisb aar a lle kinde re n h e b d a t i s ee n mo eilijke terwijl e r o nde rling b e n im m ers ve rhaal ervaring die kunn en zij al ove rleg gaand e i s ze gt ee n jonge n die niet nade nkend uit bouw e n w a ardoor zij h e t l eer aan de di scu ss ie d eelge no me n he e ft al p e in pro ces vers nellen ze nd als wim gesc hre ven was al s arendsoog ik gee f ee n voorb ee ld uit mijn eig e n prak zou h et en g van s p ann e ndigheid zijn k a n tijk in d e eerste kl as van een lts in hilver j e dat nog e e n beetje uitl e ggen sum bij d e aanvang va n h et sc h o olj a ar ble ek nu wa t ze kerd e r ardendsoog d a t i s n e t dat de le e rlinge n weinig l a ze n e nkel en zeid e n t el ev isi e ik zit hi er en da a r gebeurt h et z e l fs no g nooit e en b o ek uit gele ze n te h eb m aar wim d a t b e n je zelf dat i s ne t ofj e h et ben d e do ce nt ne derl a nds besteedde ve e l ec ht meemaakt aandac ht aa n l ezen en s prak m e t d e leerlinge n r ege lmatig ov e r hun l eese rvaringen bij het bren ge n en h ale n van wi sselc ollec ties van d e uit de antwoorde n blijkt dat de leerling en op e nb a re bibli oth eek d eed ik d at o ok nogal zond er da a r ooit ins tructie ove r te h ebb en ee n s h e t vi el mij daarbij op d a t e nk ele m a an ontvang en in hun eig en woorden e igen d e n bo eke n leze n e n d a arover pr a ten in de z e sc happ en van populaire s erieverh a l e n kunnen kl as m et d e ze do ce nt erto e le idde dat bijna omsc hrij ven terwijl ze het versc hil tus sen i e de r ee n m et grote vrijmo e digheid eig e n realisme e n zo g en aamd e avo nture n ond erken ideeen lan cee rde over d e gele z en bo e ken op nen de r eac tie o p de tweede vraag door ee n kee r vroe g ik de kl as wat zij voor versc hil ande re l ee rlingen beve s tigd g eeft a an dat deze l en zagen tus sen arendsoog bo eken en wim leerlingen onderscheid zi e n tu sse n de alwe 184 moer 1996 4 tende verte ller e n d e p e r s onele verteltr a nt en h e id bij h e t le z e n l e ide n wat al erth eid en zij b eseffen ook dat dit v er s chil in vertelper aanda c ht oproept cha ll 1 983 stelt dat l e z e n spectief iets te make n heeft m e t de s p anning in ee n affec tieve e n e e n co gniti eve compon ent het boek dat is stof voor d e midd en of he eft e n in iedere le es fase ge basee rd mo e t zijn bovenbouw voortgezet ond e rwij s m a ar dit op inhoud id e een e n waarden van de t ek s t zijn spontan e reactie s van ee r s teklass ers van p 12 vygotksk y 1986 om sc hrijft onder e e n r t s ve rgelijkbare e rva rin g en h e b ik regel welke omstandigh e de n ee n men s tot z elfs tan matig in de b asisschool en op een lom school dig de nken komt geda chten word e n ve rwekt opgeda an zesj ari ge n hebben oog voor hoofd door motiv a ti e door onz e ve rl a n ge ns en e n bijz ake n voor de fun c ti e van ve rha alfigu nod en onz e b elange n en e moties p 252 re n voor typi s ch taal gebruik oud e re leerlin h e t onde rwij s in begr ijp en d l ez en wil kind e gen mak e n opm e rkinge n ove r d e stru c tuur ren l e r e n om h et lez en als een vo rm van he t re alisme e n d e voorspelb a arhe id v a n ver d enke n te zien h et h ee ft du s zin om tekste n te hal e nde bo ek en fre em a n smulde rs r 99 o g e bruike n die z e l fs t a ndig d enken b evo rd e ren j a re n gel e d e n al he b ik ervoo r g epl e it bij he t ve rhal e nd e t e ks t e n zijn d aarvoor min ste ns b eg rijp end l e ze n geb r uik t e mak en van goed even gesc hikt als informa ti e v e te ks te n gec on s true e rd e verhal en waarin he t bij vo o r b eeld mog e lijk i s he t centr ale o rd e nings prin kijken we dan nu naar informatieve teksten cip e van ee n tek s t t e doo rzi e n b eg inn ende voor begrijpend lezen die worden geselec leze rs b e zitten vaa rdi ghe de n nodig om s tru c teerd en geschreven met de bedoeling een tur en in verhale nd e te kste n te ontd e kken techniek of strategie te instrueren de inhoud e e n d ergelijke ins tell ing o ntl ee nd aa n ve r van deze teksten blijkt van secundair belang te haale rvaring do et z ic h nie t voor bij informa zijn dat leidt net als bij het technisch lezen tieve t ek s ten dat kinde re n ve rh a l en voo r tot een onnatuurlijk leesproces normaal leest zi c hz elf orde ne n kan he n b ewu s t ge maakt een mens immers zingevend dus terwille van worde n d a t b ewus tzijn k a n in ee n volge nd de inhoud s tadium op ge roe p e n wo rden bij he t begrij maar dat is niet alles wie kinderen wil leren p end le zen van ve rh a le nd e e n informati eve denken en dat gebeurt bij begrijpend lezen t ek s te n freeman smulde rs 1 9 8 3 helaas moet dat doen aan de hand van een tekst die wordt aan deze erv aringe n gee n ruimt e ge bo zelf goed doordacht is die correct is wat de den bij h et ond erwij s in b e grijp end l eze n informatie betreft een duidelijke structuur een aangepaste woordkeus heeft en afgestemd tekstgebruik is op het cognitieve niveau van de lezer kort om een tekst waaraan hoge eisen gesteld vo or het b eg rij pend lez e n geldt ond e r vak worden opdat een hoogwaardig denkproces sp ec i alisten e e n voorkeur voor informati eve op gang komt en waarom zouden kinderen t e ks t en verhal en h ee t he t zijn ni et verifi eer hun aardrijkskunde of geschiedenisboek seri b a ar z e di e nen om de fantasie te s timuleren en eus moeten nemen en teksten voor begrij b ove ndi en moete n kinder en bij ve rschille nd e pend lezen niet vakk en le r e n uit informatieve t eks t en h e t is teksten en opdrachten in projecten en metho vreemd d a t kinde ren bij h et t ec hnisch l eze n den voor het begrijpend lezen voldoen helaas all een ve rhalende bo e kj es le z en e n daar dus vaak niet aan deze criteria erv a ring me e opdoen hoe sc hra al o ok ve r volgen s moet h et b e grijp e nd lezen voor d e op d e volge nd e bla dzijd e afge drukte te kst nam elijk uit inform a ti eve t ek s t e n worde n h e eft in moe r 1 99 5 6 g estaan e n d e a ut e urs geleerd ik ac ht de ze sche iding onjuis t d e br a nd gruwe l aarnoutse en jan s en geve n leesdidaktiek ga a t voorbij e en door all e kind e dit a ls voorbeeld van een goede aanp ak va n ren gedeelde te k s t e n verh a al erv a ring inder b e grijp e nd l ez e n voor lom schol en d e kin da ad zwa kke le ze rs prefere ren va ak informa de ren mo et en vi a e en disc uss i e vrage n lere n tieve boeken maar ook zij houde n van een st elle n aan e en te ks t in dit geval he t vast s tel goed eventueel voorgele z en ve rhaal juist l en van d e hoofdg eda c ht e h et ga a t mij nu ve rh ale n kunnen tot emotionele be trokke n nie t om de be do e ling van de l es m a ar om de 1996 4 moer 185 floor is de discussieleider en leest de eerste alinea van de tekst zeehonden z ee h on d e n zeehonden zwemmen hele stukken door de zee als ze moe worden zoeken ze een plaatsje en kruipen ze aan land een paar maal per dag zakt het water van de zee het wordt dan eb en er komen hier en daar stukken zand boven het water uit dit noemen we zandbanken op een zandbank kunnen de zeehonden heerlijk liggen slapen of zonnebaden ze hebben daar geen last van mensen want die kunnen daar niet komen als een zeehond honger krijgt duikt hij het water in om een viste vangen in het water blijft hij heerlijk warm hoe koud het ook is stra tegi e vrag en stellen fl oor wat is een goede vraag wat doen ze als het eb wordt l ee rkrac ht hoe en waar leven zeehonden zouden we er ook van kunnen m a ken is dat een betere vraag al le n ja uit s brand gru wel c aarnoutse j jansen 199s t e k s t die te r lezing wordt a a ng ebod en e e n w e l op g a n g word en gebr ac ht door e en tek s t di e in fe ite allee n gesc hikt i s om kriti sc h e opdr acht ma ar d e kwa lite it van he t d enkpro vragen t e ler en stellen wat zijn hele s tukk en c e s i s mede afhankelijk van d e kwalite it van d e i s d a t van texel n aar vliel a nd of van enge land te ks t naar noorwegen ho e kan h e t da t e r nog wat e r over is als de z ee e nkel e m a len per dag opdracht en teks t zakt waarom blijven zeeh onden warm in koud z eewat er en wij niet al s zeehonden bij wie h e t spontan e le r e n wil s timul e re n zal d e ve rmo eidheid een zandbank nodig he bb e n opdra chten bij te kst en zoda nig inri c hte n dat wil da t dan ze ggen dat ze altijd vlak bij e en het d e lee rling duid e lijk is wat hij waarom kus t l e v e n mo e t do en d e relatie tu sse n h et opro e p e n e en v raag aan d e aut eurs w aa rom h e t woord van voorke nnis de inhoud van d e t e ks t en d e z andb ank wel en zeehond ni e t to eli c ht e n opdr achte n i s ec ht er vaa k onduidelijk uit h et proto col blijkt dat een mei sje denkt e e n voorbe eld uit lees je wijze r dijks tra dat zeehonden soms gaan pootj eb a de n heeft zeis t d ee l 7 overgenomen uit h et do cent e n dit kind w el voor ogen hoe ee n ze ehond eruit boek zi e afb eelding 2 zi e t over d e inho ud van de teks t wordt gepraat d e eerste alinea a a nd acht s punte n h eb ik no ch nage dac ht 2 d e doc e nt b epaalt uit e ind e weggelat e n dat is informatie voor de do ce nt lijk d e vra a gs te lling d e teks t is een middel om het gaat e r mij om wa t kinderen e rvare n d e de bed oeling van de do ce nt en zijn m e thod e orie ntatie zal er ve rmo e de lijk to e l eid en dat te reali se ren een middel van l a ge kwalit e it kinderen bijvoorbeeld zeggen ik krij g va n d e welk cijfer zou ee n do cent geven aa n een buren altijd een rik s als ik h e t gra s gerold leerling die dez e t ek s t inl eve rt ond er d e titel heb of al s ik jarig b en geweest krij g ik me er hoe en waar leven z e ehonden zakgeld d e kl a s denkt over dit onderwe rp dat bij een int ere ss ant e lesse nse rie slechte kunnen we meepraten teks te n worden gebruikt komt wellic ht door dat valt t eg e n de zinnen op het bord e n de dat h e t ond erwij s kundigen did a kti ci voor uitg e reikte teksten sluiten ni e t of nauwe lijks name lijk gaat om een goed opg e z e tte en aan op de orientatie de opdrac hten evenmin correct uitgevoerde leerlijn het denken k an de e erste vragen di e zel fstandig b ea ntwoord 186 moe r 1996 4 les 6 geld verwerking lesverloo p de vragen 1 tot en met 13 kunnen hierna zonder verdere uitleg gemaakt worden orientat i e je kunt aan zinnen in een verhaal soms zien hoe het verhaal u praat met de leerlingen over geld en verder zal verl open in deze les gaan we op zo e k naar zulk e geldzaken om hen in de sfeer van het zinnen soms zijn ze heel duidelijk soms moet je ze zoeken onderwerp te brengen en belangstellingen te lees d e volge nd e te kst wekken laat ze vooral hun ervaringen met geld opnoemen actualiseren voorkennis j in deze vu u rslag willen we p raten o ver uitvindingen en er zijn er heel wat de telefoon de t elev isie de auto de g loeilamp t een volgt u it het ander en eigenlijk vinden we instructie het allemaal weer vrij snel gewoon u schrijft een aantal van de volgende zinnen op het bord 1 w aar zal deze tekst over gaan er was eens een prinses die niet slapen kon lang geleden leefde er een man met drie 2 aan welke zin k un je dat zien armen ik zal jullie iets vertellen over mijn neef 3 weet je ook we lke uitvinding besproken wordt er zijn vier soorten kaarten in een kaartspel verder beschikt de koning over vier kastelen heel vaak staan zulke belangrijke zinnen niet alleen aan het en wel in begin maar ook op andere plaatsen lees de volg ende te kst maar ee n s er zijn twee grote verschillen tussen een kameel en een dromedaris rosa wilde een reis om de were ld make n dat kost veel vervolgens vraagt u aan de leerlingen aan te g eld en z oveel geld had rosa niet dus had ze er iets op bedacht geven welke informatie wat voor een tekst er na zo n zin kan of zal volgen leg duidelijk uit 4 denk je dat rosa die reis zal maken w aarom denk je d at dat dit soort zinnen vak aan het begin van een tekst of bladzijde of hoofdstuk staat maar dat ze ook op een andere plaats in een tekst kunnen voorkomen laat duidelijk uitkomen dat dergelijke zinnen een voorspellende waarde hebben ze geven aan hoe de tekst er zal uitzien ze geven aan wat de inhoud van de tekst is de leerlingen kunnen ook zelf dergelijke zinnen bedenken laat nu de leerlingen in de boeken en tijdschriften teksten bekijken op dit soort zinnen let ook op brieven en interviews afbee lding 2 ee n les uit l e es j e wijz er d ocente nbo e k 7 p 16 ze is t dijkstra 1988 mo e t e n word en s la a n op e en r a mm e l ende loz e her s enarb eid te nslott e volgt een ve rhaal lees teks t van vijf zinne n die k ennelijk voor dit in zeven stukken g e knipt e n door sc hoten doel geschr even is ee n begin zonder vervolg met vragen ove r ros a die e en w ereldreis wil en inhoudelijk alweer i ets nieuws gaat he t mak en daarvoor geen geld h e eft en in de ov e r uitvindingen we zouden h et to ch over gevangenis terec ht komt omdat ze knikker s geld hebben inmiddels zijn e r vier onde r heeft ges tole n al s ik zoie ts l e es komt mij dele n afgewe rkt die t ek s tinhoud elijk niets met een opm e rking van een elfj a rige kle inzoon in elkaar en weinig m e t geld te maken h e bben g eda chten op mijn vra a g naar begrijpend de voorkenni s is voor niets geactivee rd zin le ze n op zijn sc hool zei hij wij do e n begrij 2996 4 moer 187 pend lezen uit een boek met stukjes en vra ontstaat geen zinvo lle relatie tussen kind en gen wat leer je dan vroeg ik dat is niet om tekst wel tussen kind en opdracht naar mijn te leren oma dat hoefje a ll een maar te doen idee is dit een van de oorzaken van de slechte dat iedereen braaf zijn lesje maakt ze g t niet resultaten van het nederlandse leesonderwijs zoveel over het begrip en nog minder over het zelfstandig kunnen toepassen van het vernieuwingen in h e t leeso nd erwij s geleerde kinderen zu ll en niet snel uit zo n les de conclusie trekken dat lezen zingeving is vanuit de pedagogische academies en de enige relatie me t boeken lezen is niet te school a dviesdiensten zijn de laatste jaren in legge n samenwerking met de openbare biliotheek andere werkvormen ont s taan om de deco eerlijke instructi e deervaardigheid op te voeren en zo het tech ni sch lezen te he rvormen kinderen kiezen intentione e l leesonderwijs zonder aandacht zelfstandig boeken uit een bestand dat met voor de inhoud van de tekst leidt gemakke lijk zorg door de doc ent in samenwerking met tot onnatuurlijk leesgedrag het probleem bibli oth e ek is sa mengesteld het lezen staat hoe dan instructie in begrijpend lezen te in dien s t van het correct dec oderen en tegelij ge ve n blijft bes taan kertijd is er aandacht voor de inhoud dit is uiteraard is h et nodig op een gegeven onder and ere beschreven door maria milder moment expli ciet dingen uit te leggen of aan 1 995 m semmekrot roelofs e a 1995 en te leren op h et gebied van begrijpend l e zen van hees 1996 ook het in het actieel an daarbij is er verschil tus sen het lezen in te k taal genoemde ell o projekt vroegtijdige s ten die inhoude lijk op dat moment zinvol zijn opvang van kinderen die bij het aanvankelijk e n t eksten die als middel worden aangereikt lezen uit de boot dreigen te vall en is op deze bij d e zaakvakken wereldorientatie of thema werkwijze georienteerd het gaat om een ti sch onderwij s is d e klas georienteerd op een le e svorm die de inbreng en de betrokkenheid be pa ald ond e rwerp ins tructi e over de aanpak van de leerlingen stimuleert en die gericht is van e en tek s t of va n een practis che strategie is op zingeving kinderen leren hun leeserva dan voor kinde ren zinvol ze ervar e n al dan ringen uit te spreken en deze met and e re nie t bewust dat hun inzicht in de teks t gebaat kinderen en de docent uit te wisselen het is bij de te c hniek die ze l e ren oefenen van het decoderen gaat samen met moet e r ooit k ale instru ctie worde n gege een beter begrip van de tekst onderzoek laat ve n waarbij de inhoud van de tekst er niet toe zien dat onwil en onma c ht om te lezen vaak doet zeg dat dan val de l e erling en niet lastig voortkomen uit het ide e dat lezen betekenis me t een ori entati e op de inhoud van de teks t loos is ongeinteresseerde en ongemotiveer dat wekt all ee n ve rwarring z e g luid en dui de lezers verwachten niet dat wat ze lezen iets d elijk het ga at niet om de inhoud van w a t met hen per s oonlijk te maken heeft ze krij we leze n maar om de mani e r wa a rop mense n gen ge en beelden voor ogen a ls ze lezen het dingen op s chrijven zo zull en z e gemotiveerd zijn passi eve lezers die allee n lezen vanwege zijn om naar bepaalde ve rs chijn s elen in een de opdrac ht niet om de relatie met een tekst teks t te sp e uren en de inhoud te lat en voor beers 1 996 zo n houding verand e rt door wat het is om het geleerde te laten beklijven een goede boeke nkeuze en het leggen van is het goed binnen ee n of twee dagen e e n relaties met het eigen leven of bestaande ken to epassing te laten zien t e lat e n zo e ken in nis van de lezer zo wordt het oefenend lezen e en te ks t di e ze to c h al lezen mo et e n kinde een voorafspiegeling van het buitenschools ren moe ten kunnen toepassen wat ze geleerd lezen hebben dat ma ak t leren zinvol deze nieuwe vormen van technisch lezen zijn meer vanuit de le erling gedacht zij samenv a ttend als in de leeslesse n bij voortdu slaan een brug naar begrijpend lezen als ring teze e r d e n a druk li gt op het oefenen of nade el geldt dat h e t meer vraagt van de docent de instructie in technieken en strategieen dan kennis van boeken structuur geven aan geeft dat een verkeerd idee v a n wat lezen is er gesprekken over boeken de klasreorganisati e 188 moer 1996 4 i s daarbij minder gemakke lijk en vanzelfspre ler e n waardoor er als vanz elf rel a ti es ontstaan k e nd dan bij h e t niveaul ezen tu sse n de verschi lle nde le esvormen h e t l ees onde rwij s is tot op h e d en in zic hzelf ve rde e ld in de vakliteratuur duiken de laats te j a r e n d e ve r sc hill ende onde rdel e n he bben eige n artikelen op over een geintegree rde aanpak sp e ciali s ten di e eigen leerpl a nnen ontwerp e n van te c hnisch e n begrijpend l e ze n moore n d aardoor is e r ge en rel a tie tu ssen tu sse n te ch 1 996 verte lt over rob ert die in gro ep zes nisc h en be grijpend lezen tuss en b egrijpend eigenlijk had moe ten blij ven zitte n vanwege l e ze n e n lees b evordering tu sse n vrij l e ze n e n zijn leesachtersta nd e n zijn ge ring e motivatie te c hni sc h l e ze n erger nog nie uwe ontwikk e do or een bo e kenke uz e aa nsluite nd bij zijn ling en lijk en in de ki e m ge smoord te worde n bel a ngs tell ing door het insch a kelen van de de activit eite n tijde ns d e kle ut e rp e riod e om oud e r s bij h e t thuisle ze n en door wat extra inte resse in en vrij e omgang m e t bo e ke n aanda c ht van d e do ce nt voor het t ec hnisc h te b evorde ren zo al s ee rd er ge sc h ets t lijke n e n b egrijp e nd leze n wa s rob e rt aan h e t ein in gro ep 3 t e s tranden uit de bib lioth e ke n de va n het sc hoolj aa r zoveel vo o ruit ge gaa n k omen ve rontru ste nde be ri c ht en dat oud ers d a t hij zonder mee r ove r kon gaan h e t onde r en kl euters die ee rs t me t veel pl ezie r rege lma zoek v an paulin e m eyeraan nrc 2 3 maart ti g bo eke n kwa me n l e ne n h et s t ee ds mee r 19 9 5 we t e nsc hap s bijlage b e trof h e t effe ct la t en afw e te n al s d e z e kinde ren l eesonderwij s van dri e ma a nden l a ng ti en minut en p e r da g krijg e n de interesse in bo eke n h e t pl ezi e r in het eindhove ns dagbl a d le ze n door honde rd het naar e i ge n keuze le ze n kr ij ge n vanuit mavo 2 leerlin ge n er werd gee n instru c ti e school g ee n v o e ding m ee r verworve n vaar ge geve n d e leerlingen ware n z e lfs vrij al dan dighe de n e n attitud e r a ken ve rlo re n om ni et ni et te l ez en maar als ze ni e t lazen moc hten te sprek en va n de miljo e nen b es t e de ove r z e ni e t s and er s do e n lan gz ame rhand breidde heidsge lden hun b elangs telling zic h uit en ze ri e p e n elk a ar int eressa nte b eric ht en to e de do ce nte n con zelfstandig lezen state e rden n a afl oop bete re r esultat e n bij te kst verkl ar e n a ardrijkskund e en b eg rijp e nd l ez en d e pl a nn e n van ve rho eve n en aarnoutse ve r verno oy 19 94 be sc hrijft wat werkt bij m e lden ni e t s over de plaats va n he t ze lfs tandig b e grijp e nd le ze n b eh a lve de instru c ti e di e ze leze n in de klas noch over d e fun c ti e v a n krijge n lezen de leerling e n veel in de kl as j eu g dbo eken in h et l ees en taalonde rwij s praten da ar gestru ctureerd ov e r m e t elka a r en wat verho even voor og en s taat is meer aan ook m e t d e doc e nt die zic h wa t zijn me ning da c ht voor h et spontan e tai llere n een v a n d e b etreft op de a c hte rgrond ho udt ook dat b e langrijkste motoren daarbij i s het ze lfstan l eidt tot guns tige resultaten dig lezen van bo e ken van alle rlei aard iet s wat bij deze mani e r van werke n kan de doce nt vooral van bel a ng is voor zwakke lez ers d at in zijn in stru c tie aan s luit en bij le ese rvaring en zou in de nieuw e planne n gestalte moete n van le erli nge n de ze duiden e n stru c tureren en krijgen daardoor op een ho ger plan brengen dit activiteiten van buiten h e t l ees onde rwij s om noemt vygot s ky profitere n van d e zone van zwakk e leze rs a an gesc hikt e boeke n te helpen naas te ontwikkeling e e n probl eem is we de r zijn e r volop maar deze worden door de om dat van de do c enten meer kennis van spraakmak e nd e leesdidakti ek g e negeerd sinds leesteksten en bo e k en wordt gevra a gd e n meer jare n a dvi s e e rt de c ommissie makkelijk lez e n manag e ment in de klas om d e onde rlinge van he t nblc onderwij s uitgevers in binne n g e sprekken goed te late n verlopen 4 bijs tand e n buitenland s d e daaruit ontst a ne produkti e van de openbar e biblioth e ek i s onontb e erlijk van l eesb oe kjes voor zwa kke lez e r s i s z eer voor het lenen van mate rialen onders teuning su cc esvol e n genie t grot e b ekendh eid in s chool en kla ss eb e zoe k aan de bibliothe ek ook is gezin en biblio the ek vanuit de leesdidakti e k i s daar vakliteratuur aanwezig hi e rvoor ge en be langste ll ing een numm er van s chool en begele iding juni 1 994 gewijd het ni e uwe van h e t ve rnieuwde lee sonder aan onderwij s aan zwakke lez ers spre e kt niet wij s is dat er meer ruimte is voor het spontane over welke tek s t gesc hikt is voor w e lk ty p e 1996 4 moer 189 zwakke leze r laat staan da t de schoolbegelei teks t wordt bepaald door de geschiktheid voor der s gea ttende erd word e n op w a t er voor de i nstructie en niet door d e i ntr i sieke waarde do elgro ep op de m a rkt is 2 de gegeven informatie is nauwelijks correct te noe men als er een kl e ine boot aankomt vanuit d e politi e k i s er a andacht e n g eld voor oo k al is deze op een zee mijl afs tan d dan lees b ev orde ring ond er ande re de stic hting sc huiven de z e ehonden m eteen d e z ee in l e z en hou dt zi ch daarm e e bezig d e stic hti ng zeehonde n h e bb e n dat liggen in de zon hard sarde s w e rkt ten b eho eve van het onde rwijs nodig vanwege de aanma ak van vitamin en de roe t pro g ramma s al s boekenpr e t kleuters zee hond kan goed onde r wa ter s lapen ofwe l f a nta si a b asi ssc hool en sire n e voortgez et op de bodem van d e zee waarbij hij ee ns per onde rwij s d at is mooi en nuttig maar wat het half uur eve n n a ar ade m komt happen of leeso nd erwij s b etre ft g esleutel in de marge re chtstandig met de neu s net boven de water h et raak t de k e rn van he t l ees ond erwij s niet s pie gel bron natuurbeh o ud nr a jrg 27 1 996 milder r995 ik zie het als h et fa illie t v an h et 3 de m ethode lees je wijze r h ee ft ook ander e le es onde r wij s d at he t ni e t in s taat i s gebleke n voor kinde re n inte re ssant e le sse n bijvoorbe eld he t l e z en op d e b asissc hool te be vorderen over ob s e rv atie en vergelijking mijn kriti ek ri cht zich op de te ksten en het gebrek aan wat zo u e r m oe t e n gebeure n ve rband tuss en t ek s tinh o ud e n opdracht 4 in leren lezen is niet genoeg s t a an advie zen om he t l ees onderwij s zinvol t e lat e n zijn voor v oor vrij le ze n in de klas formulie ren voor als kind ere n die nt er alle re erst aanda c ht te komen j e e en boe k uitgele ze n he bt a an de h a nd vo or de kwa lit e it van lees t ek s ten le ze n do e j e waarvan kind eren e en bo e kb espreking kun t erwi lle van de inhoud dus do et die inh oud ne n houde n een formulie r voor als j e e e n en de vorm e rto e e en onontgonnen t errein bo e k niet uitgel e z e n h ebt inte ressant voor mijn des b e treffe nd ond erzoek in verschi ll en ee n do c ent voor s tel voor een formulier te r de public atie s ve rvat e n voor zov er ik weet tot introdu c ti e van e en bo e k s ugge sties voor vari vo or ko r t de eni ge op dit ge bi ed zie ook aties van e en bo eke nkring zie ook freeman milde r 1 995 he bb e n ni et tot enig e disc ussie smulde r s 1985 g ele id 5 dat er in h et buitenla nd wel int e res s e is voor naas t d e vele aa ndac ht di e uitgaat n aar alles dit werk blijkt uit de un e s c o award waar wat re c h ts treek s kan worden ge c ontroleerd me e miek e starmans van de c ommiss i e mak he t t echni sch l ez e n viasxu s e n a vi nive a us kelijk l e z en enkele j a ren geleden ond er de cito toetsen voo r h e t begrijp end l e ze n en sc he iden i s vorig j aar ontving zij voor ha a r het l ee rlin gvolgsysteem zou er m eer ruimte we rk voor zwakke lez e r s een duitse onder mo et e n kom en voor wa t kinde re n zi chzelf sc h e idin g kunn en verwe rv e n effec te n van zelfsta ndig leze n zo a ls uitbreiding van d e p assi eve woor aarnoutse c e a probleemidentificatie en aanzet de nsc hat ve rs nelling van het lees t empo ver voor een actieplan taal den haag ministerie de r d enke n do o r p e rsoonlijke betrokke nh e id van onderwijs 1995 ec ht e r zijn ni e t zo g emakkelijk mee tb aar e n aarnoutse c op weg naar beter leesonderwijs dre igen daa rdo or aan b et eke nis te ve rliez e n in moer 1996 1 p 5 1 2 d aard oo r profiteert het lees onde rwij s te wei beers g k no time no interest no way the nig va n d e eige n lee r kra c ht van kind e ren 3 voices of aliteracy in school library journal me t g oe de t eks t e n e n z elfwe rkzaamhe id va n 1996 2 march p 110 113 de l ee rlinge n krijg t het l ees onderwij s ni e uwe brand gruwel s c aarnoutse j janssen persp ec ti e ve n le re n le ze n i s dan zinvol le z e n leesstrategieen voor zwakke lezers in moer 1995 6 p 268 274 noten en literat u u r c hall j stages of reading new york 1983 elley w how in the world do students read tea i aarnoutse z ei vorig jaar op ee n rain confe study of reading literacy hamburg 1992 rentie tekst en voor begrijpend l e ze n zijn e en feuerstein r y rand j e reynders laat me midd e l daaruit volgt dat de kwalit eit van een niet zoals ik ben een baanbrekende methode om d e 190 moer 1996 4 cog nitieve en sociale ontwikke ling te s timulere n rotterdam 1993 freema n smulders a voork e nni s al s s timulans bij het l ezen wie wat verwa cht die krijgt wat in kinderen t o t l eze n s timulere n symposium bundel tilburg 1 9 8 3 fre eman smulder s a leren lezen is niet geno eg m e ulenhoff edu catief i 99o freeman smulders a op s chool is leze n ie ts heel and ers op we g na a r a nder lees ond erwij s in j sw 1995 1 org 8o p 26 28 he e s w van vooruit lezen kind ere n vooruit h e lpen in hun l ees ontwikkeling in schoo l e n begeleiding maart 1 996 p 35 39 milder m bibliothe ken sc hi e t en over de ho of den v a n de le erkra cht e n hee n ve rnieuwing in h e t nive aulez en in leesgoed 1 99 5 4 j r 22 p 61 164 mooren p wa a r is s eb as ti aan gebleve n in moe r 1996 1 p 34 44 o verz icht reke nwiskundige me thode n d en b osc h kpc we rkg ro ep do cume ntati e voor opvo e ding e n onde rwij s z j s e mmekrot ro elofs m j ma rtens en j jansse n m eer grip o p l eesvoorkeur e n le es gedrag in spec iaal onderwijsjrg 6 7 2 p 5 6 6 1 ve rho eve n l bouwste n e n voor a dapti ef taal o nde rwij s in moe r 1996 r p r 3 zo vernooy k e a begrijp e nd leze n wat we rkt synthese van onderzo ek s gegeven s in sc hoo l e n bege le iding 1 994 4 2 l uni vygot s ky l t1io ught and lang uage newly tr ansl rev and exp cambridge m n 1 9 8 6 1996 4 moer 191