Het leesniveau van leerlingen in het voortgezet onderwijs in Nederland is de afgelopen jaren zorgwekkend gedaald (Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, 2024a). Uit recent onderzoek van de Onderwijsinspectie (Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap, 2024b) blijkt dat het probleem vooral groot is in leerjaar 2 van vmbo-b/k, waar twee derde van de leerlingen het fundamentele leesniveau (1F) niet haalt. Deze leerlingen stromen na hun eindexamen dus functioneel ongeletterd in mbo-opleidingen in (Van Koeven & Smits, 2024). Een van de voorgestelde oplossingen is om leerlingen meer te laten lezen. Dit zien we terug in het nieuwe conceptexamenprogramma voor vmbo bk en gl/tl (SLO, z.d.) waarin het lezen van zes tot acht fictieboeken verplicht wordt gesteld, en vier tot zes boeken voor vmbo bb (zie concepteindterm 16 voor vmbo). Hoewel het huidige examenprogramma voorschrijft dat vmbo-leerlingen moeten kennismaken met verschillende soorten fictie, is er geen specifiek aantal boeken vastgelegd en is het niet verplicht om volledige boeken te lezen. Ondanks dat het idee om leerlingen te verplichten een minimumaantal boeken te lezen aantrekkelijk lijkt om de taalvaardigheid en het leesplezier te bevorderen, is het de vraag of dit daadwerkelijk effectief is.
De kloof tussen theorie, eindterm en praktijk
Er is veel bekend over effectieve aanpakken om de leesmotivatie te bevorderen (Van Steensel, 2021), en het verplichten van het lezen van fictieboeken hoort daar zeker niet bij. Effectieve leesbevorderingsprojecten omvatten een breed scala aan aanpakken, zoals het aanbieden van een gevarieerd leesaanbod, het creëren van een leesvriendelijke omgeving, en het integreren van lezen in verschillende vakken met daarbij veel ruimte voor autonomie. Dat wil zeggen dat leerlingen de keuze hebben om (gedeeltelijk) zelf te kiezen wat ze lezen en daarbij misschien zelfs zo nu en dan de keuze mogen maken tussen fictionele of zakelijke teksten. Gezien de bovenstaande aanpakken is het dus de vraag of het verplicht stellen van het lezen van zes tot acht fictieboeken bijdraagt aan taalvaardigheidsbevordering en leesplezier of juist de problemen vergroot.
De praktische uitdagingen
Docenten in het vmbo geven aan dat leerlingen wel fictie lezen als ze in de les samen met hen fragmenten lezen, maar dat het hen niet lukt om zelfstandig een heel boek te lezen. Dit roept de vraag op hoe effectief het is om het lezen van fictieboeken verplicht te stellen als leerlingen hier zo’n moeite mee hebben. Bovendien moet het lezen van deze boeken ook getoetst worden wanneer het een eindterm betreft. Dit blijkt in de praktijk lastig. Leerlingen geven vaak eerlijk toe dat het hen niet lukt om de boeken te lezen, waardoor het toetsen van deze vaardigheid problematisch wordt.
De impact op andere onderwijsactiviteiten
Als docenten in het vmbo zes tot acht fictieboeken samen met hun leerlingen moeten lezen onder lestijd, gaat dit daarnaast ten koste van andere belangrijke onderwijsactiviteiten. Een voorbeeld hiervan is het begeleiden van leerlingen bij het uitvoeren van praktijkopdrachten in het beroepsgerichte profielvak. Deze opdrachten zijn essentieel voor het ontwikkelen van praktische (taal)vaardigheden en het toepassen van theoretische kennis in een realistische context. Het verplicht stellen van het lezen van fictieboeken zou ten koste kunnen gaan van de tijd die nodig is voor deze belangrijke onderwijsactiviteiten en daardoor de ontwikkeling van de taalvaardigheid dus juist kunnen belemmeren.
Alternatieve aanpakken
Het dalende leesniveau van leerlingen in het voortgezet onderwijs, en met name in het vmbo, is een complex probleem dat om een veelzijdige aanpak vraagt. Andere aanpakken, zoals het integreren van lezen in verschillende vakken (Bouma & Feddema, 2023), het aanbieden van (vakoverstijgend) leesmateriaal (Strootman & Van Oosten, 2023) en het creëren van een leesvriendelijke omgeving (Van Koeven & Smits, 2024), lijken veelbelovender. Het lezen van fictie(fragmenten) kan zeker deel uitmaken van deze aanpakken, maar is daarbij geen doel op zich. Effectieve interventies moeten breder zijn en rekening houden met de diverse behoeften en uitdagingen van leerlingen en hun docenten. Alleen dan kunnen we hopen het leesniveau in het voortgezet onderwijs duurzaam te verbeteren.
Meer lezen over de vakvernieuwing
De nieuwe concepteindexamenprogramma’s deel 1
De nieuwe concepteindexamenprogramma’s deel 2
Literatuur
Bouma, L. & Feddema, M. (2023, 26 november). Elke docent een taaldocent! Maar hoe dan? Didactiek Nederlands. Geraadpleegd 22 november 2024 via https://didactieknederlands.nl/de-kwestie/2023/11/elke-docent-een-taaldocent-maar-hoe-dan/
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. (2024a, 22 januari). Internationale prestaties (PISA). Nederland Internationaal Vergeleken | OCW in Cijfers. Geraadpleegd 22 november 2024 via https://www.ocwincijfers.nl/sectoren/ocw-internationaal/onderwijs/leerlingen-en-studenten/internationale-prestaties-pisa
Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap. (2024b, 29 november). Peil.Leesvaardigheid einde leerjaar 2 voortgezet (speciaal) onderwijs 2022-2023. Peil.Onderwijs | Inspectie van het Onderwijs. Geraadpleegd 22 november 2024 via https://www.onderwijsinspectie.nl/onderwerpen/peil-onderwijs/leesvaardigheid-vo-en-vso
SLO. (z.d.). Examenprogramma’s Nederlands. Geraadpleegd 22 november 2024 via https://www.slo.nl/thema/meer/actualisatie-kerndoelen-examenprogramma/actualisatie-examenprogramma/examenprogramma-nederlands/
Strootman, D. & Van Oosten, C. (2023, 9 juli). Jeugdliteratuur bij Geschiedenis en Nederlands. Didactiek Nederlands. Geraadpleegd 22 november 2024 via https://didactieknederlands.nl/zo-kan-het-ook/2023/07/jeugdliteratuur-bij-geschiedenis-en-nederlands/
Van Koeven, E. & Smits, A. (2024, 21 november). Met rijke teksten win je de wereld niet. Didactiek Nederlands. https://didactieknederlands.nl/de-kwestie/2024/11/met-rijke-teksten-win-je-de-wereld-niet/
Van Steensel, R. (2021). Leesmotivatie en leesweerstand. Deel 3: Didactiek: Leesmotivatie bevorderen en leesweerstand tegengaan. In WODN Werkgroep Onderzoek Didactiek Nederlands (Ed.), Handboek Didactiek Nederlands. Levende Talen. Geraadpleegd 22 november 2024 via https://didactieknederlands.nl/handboek/2021/10/leesmotivatie-en-leesweerstand-deel-3-didactiek-leesmotivatie-bevorderen-en-leesweerstand-tegengaan/
