De stand van zaken

recensi e van mondige kritische burgers van woerkom stelt dat het op kritische wijze deelnemen aan de samenleving veronderstelt dat men zich heeft georienteerd op eigen en andermans clary ravesloot cultuur ideeen en overtuigingen litera tuuronderwijs is bij uitstek geschikt om scho de stand van zake n lieren te leren zich op die eigen en andere cul tuur te orinteren sleutelbegrip voor het literatuuronderwijs in de jaren negentig is de literaire competentie cor geljon geeft daar later in het boek nog eens handboek literatuuronderw ijs nederlands 1 993 een mooie definitie van leerlingen moeten in amsterdam bulkboek 1993 1 9o blz f 30 00 staat zijn kritisch een literaire tekst te lezen te interpreteren en te plaatsen en tevens over het vermogen beschikken over hun leese rvaring te in bulkboek s handboek literatuurond erwijs communiceren met anderen p 73 nederlands 1993 wordt uitvoerig verslag gedaan van de eerste dq van liet literatuuronderwijs cultuurdrager of puinruimer die dag vond plaats op 30 oktober 1992 de organisatie was in handen van de stichting margitka van woerkom noemt in haar ope bulkboek s dag van de literatuur en de stich ningsartikel een aantal dingen die op het sym ting schrijvers school samenleving mensen posium ook naar voren werden gebracht de die de dag bezochten kunnen in het hand docent nederlands is een sleutelfiguur een boek nog eens rustig nalezen wat ze er zoal cultuurdrager is geestdriftig en enthousiast al gehoord hebben en zij die verstek moesten la dus schrijfster he lla haasse arie van der zwan ten gaan kunnen de boeiende opmerkingen en marcel janssen cyri ll e offermans en an en de vele bruikbare tips alsnog op zich laten dree van es verzetten zich in meer of mindere inwerken mate tegen deze kwalificeringen de leraar het boekje bevat zowel de teksten van de le nederlands is een beklagenswaardige puinrui zingen die plenair werden gehouden als het mer die wordt opgescheept met de gevolgen resultaat van de activiteiten van de zeven van een politiek beleid dat louter op economi werkgroepen de werkgroepverslagen bestaan sche groei is gericht zegt offerman s andree uit een inleiding een weergave van de discus van es bestrijdt de gedachte dat de hedendaag sie en een artikel de artikelen zijn later aan de se docent nederlands een cultuurdrager is werkgroepverslagen toegevoegd met de be veelmeer is hij een begeleider die leerlingen doeling een aanvulling op het werkgroepver helpt zelf kennis en vaardigheden te leren ver slag te geven we rven het handboek is opgeluisterd met foto s van aardig zijn de bijdragen van verschillende de dag van het literatuu ro nderwijs nederlandse schrijvers hun visie op de leraar in deze recensie zal ik vooral aanda c ht beste nederlands en diens werk lijkt soms dichter de den aan de resultaten van de werkgroepen gevoelens en ervaringen van docenten te na juist in de werkgroepen wordt goed duidelijk deren zo stelt yvonne kroonenberg dat kin hoe het er met het literatuuronderwijs voor deren per definitie niet luisteren en geen be staat langstelling hebben voor literatuuronderwijs en legt midas dekkers uit dat die belangstel literatuuronderwij s in de jaren negenti g ling pas echt rond het dertigste veertigste le vensjaar wordt ontwikkeld pubers op school het handboek opent met een kort artikel van zegt dekkers hebben maar een zekerheid in margitka van woerkom die een schets geeft hun wankele levensfase de leraar is een kloot van het literatuuronderwijs in de jaren negen zak u moet ze die laatste strohalm niet ontne tig zij dicht de docent nederlands een men belangrijke rol toe als cultuurdrager en vormer 1993 4 mo e r 139 maar als de gemiddelde docent nederlands goed is daartegenover staat dat bij adequaat ondanks de desinteresse van de gemiddelde gebruik van recensies leerlingen juist tot het leerling het literatuuronderwijs toch een warm inzicht kunnen komen dat er meerdere me hart toedraagt en in haasse s woorden geest ningen over de kwaliteit van een boek naast driftig en bezielend is hoe kan hij het litera elkaar kunnen bestaan tevens worden leerlin tuuronderwijs dan toch zo inrichten dat hij gen volgens geljon uitgenodigd zelf deel te zijn leerlingen begeleidt naar literaire compe nemen aan het literaire debat voor het didac tentie tisch verantwoord gebruiken van recensies als wellicht door voor te lezen zoals ed hulpmiddel bij het literatuuronderwijs formu leeftang bepleit of met behulp van de recen leert geljon enkele bruikbare voorwaarden sie als leermiddel door de bibliotheek centraal waarin de eigen respons op teksten ruime aan te stellen in het onderwijs door een dacht krijgt samenwerkingsverband tussen nederlands en hoe een lessenserie rondom literaire kritiek moderne vreemde talen in het tweede gedeel eruit kan zien vertelt docente wiepkje t hart te van het boekje komen deze laatste onder werpen terug in de verslagen van de resultaten historische letterkund e van de werkgroepen hieronder volgt een korte weergave van die het onderwijs in de historische letterkunde resultaten eigenlijk geven de werkgroepver kampt met een aantal overbekende problemen slagen de stand van zaken weer in verschillen veel teksten met nam uit de renaissance en de velden van het literatuuronderwijs vooral de verlichting sluiten niet aan bij de bele de knelpunten en mogelijke aanzetten tot vingswereld van leerlingen en de spelling verbetering komen daarbij aan de orde de vormt vaak een extra barriere om primair ma werkgroepen hielden zich bezig met de vol teriaal in de klas te lezen gende onderwerpen literatuurkritiek histori de desinteresse van vele leerlingen voor sche letterkunde jeugdliteratuur poezie lbo literatuuronderwijs lijkt bij historische letter en mavo samenwerking tussen nederlands en kunde veelal om te slaan in afkeer voor het te moderne vreemde talen de rol van de biblio gengaan van die afkeer of nog liever voor het theek oproepen van interesse voor historische letter kunde neme men een geestdriftige docent literatuuronderwijs en literatuurkritiek een selectieve keuze uit de literatuurgeschie denis aansluiting bij d e b e l evingswer eld van de naast de bevindingen van de werkgroep lite leerling een levendige en waar mogelijk visu ratuurkritiek bevat dit hoofdstuk een artikel ele presentatie bv stripboeken van cor geljon dat een kader aangeeft voor het zal menig docent niet verbazen dat het het gebruiken van recensies als didactisch mid voor middeleeuwse literatuur heel goed mo del zowel uit het verslag van de gevoerde dis gelijk is op basis van deze ingredienten een in cussie als uit het artikel van geljon blijkt dat teressante lessenserie te maken met ondermeer recensies vooral kunnen worden ingezet om stripverhalen en film erin voor het tijdvak tus leerlingen smaak en waarde oordelen te leren sen de middeleeuwen en de moderne letter beoordelen en te leren formuleren daarnaast kunde wordt dat een stuk moeilijker en niet lijkt het voor een literair competente lezer alleen uitgeverijen laten docenten hier in de noodzakelijk kennis te hebben van elementen steek zij maken geen leuke boekjes over of van het literaire circuit waarin de media een bewerkingen van teksten uit dit tijdvak ook steeds belangrijker rol gaan spelen wel wordt vanuit de neerlandistiek wordt er weinig ge op de volgende problemen gewezen veel do daan om docenten te helpen aan aardig centen vinden de tijd niet om hun expertise lesmateriaal op dit gebied te voeden recensies leveren het ik wil hierbij wel opmerken dat er regelmatig gevaar op dat de afstand tussen tekst en lezer aardige uitgaven op de markt verschijnen die wordt vergoot recensies kunnen leerlingen weliswaar geen kant en klare lessen aanreiken het gevoel geven dat de schrijver ervan een au maar die een docent toch een heel eind op toriteit is die precies weet wat wel wat niet weg kunnen helpen ik denk daarbij aan i eii 140 m oe r 1993 4 sters naar vroeger het b oe k der verlichting en des poezi e mensen op en n eergang van bulkboek en aan de gri ffi oenreeks het poezie onderwijs kampt al jaren met het zelfde probleem zuiver op tekstbestudering jeugdliteratuu r gerichte poezielessen l e id en tot gedemotive e r de leerlingen toch zijn er ontstellend veel leu de stand van zaken in het jeugdliteratuuron ke ideeen voor p o ezie onderwijs voordracht derwijs is genoegzaam bekend de overgang wedstijden zelf ee n dichtbundel schrijv e n van het lezen van jeugdliteratuur naar h e t le kla ssikaal e en blo e ml e zin g maken tekenin ge n zen van volwassenenliteratuur is veelal abrupt bij een gedicht mak e n maar ook hi e r d e en gaat gepaard met vermindering van het lee klacht er is geen leerlijn en g e en materiaal splezier het is jammer dat in de werkgroep cor geljon en ad zuiderent h e bb e n w e l ee n jeugdliteratuur deze discussie vooral wordt leerlijn poezie uitgezet di e er in grote lijnen al s herhaald en dat er geen nieuwe g e zichts pun volgt uitzi e t in klas i en 2 vooral sp e el s e e n ten worden aangedragen creatie ve opdrachte n de betekeni s interpre hoewel de jeugdliteratuur de laatste jaren se tatie van gedicht en komt zij het niet op rieus wordt genomen is er nog altijd geen schools e wijze wel d egelijk aan d e orde in kla s sprake van integratie tu ss e n jeugd en volwa s 3 e n 4 wordt geko ze n voor ee n zak elijke op senenliteratuur dit verklaart wellicht waarom vormt ec hni sch e as pecten ge ri c hte benaderin g de kloof tussen het lekker thuis voor je ple waarbij de inte rpretati e va n het gedicht wat op zier jeugdliteratuur lezen en verplicht vol de achte rgrond blijft l ee rlin ge n in de z e le e f wa ssenenliteratuur voor de lijst lezen no g tijdsgro ep prat en althan s in de klas ni e t gra ag steeds niet is overbrugd in de inl eiding op de over p e r s oonlijke dinge n e n du s ook li eve r werkgroep jeugdliteratuur wordt e en intere s niet ov e r de inhoud van e en ge dicht in d e sante vraag gesteld wat en hoe kan h et wer bove nbouw moet er dan ee n s ynthes e plaat s ken met j eugdliteratuur bijdragen aan h e t in vinden van d e m eer vormt ec hnis che en d e stand houde n en kweken van l e z e rs de creati e ve o p ervarin g gerichte poezieb en a de discussie ge eft daarop helaa s gee n antwoord ring de interpre tati e van po ezi e wordt dan maar jeugdliteratuur zou idealiter een aanlo o p ook wee r belangrijk naar volw a ssenenlit eratuur moeten zijn waar wie wil we t en hoe creati e f poezie ond e rwij s bij naast leespl e zi e r en het her ke nn e n van er in bijvo orbe e ld een 6 vw o klas uit kan zie n literaire proc edes vooral zelfstandi g lezen en moet ze k er d e bijdrage vin janwill em p la t le ontdekken een rol moet en s pelen zen pl a t i s do c ent n e derlands in hard erwijk op dit moment ervaren docent e n het ont en g eeft een s chat aan l e uke goede id e een breken van een goede didactiek en bijpassend weg opvallend is dat in zijn l e ssen de vo o r materiaal als de voornaams te hindernis om die dracht een belangrijke ro l sp ee lt doelen te bereiken maar met de invoering v a n onduid elijk blijft de plaat s di e m avo l e er de basisvorming komt daar verand e ring in h e t linge n in dit po ezie curri culum innem en slo laat op dit moment een leerplan fictie on geldt oo k voor dez e g roep dat praten over de derwijs in d e basisvorming ontwikk e len een b e tekeni s van ee n gedicht in h e t derde e n vi e r artikel over dit leerplan i s opgenomen bij de d e leerjaar als vervel end wordt ervaren en wat werkgroep l ao m nvo naar mijn mening gebeurt er in dat geval me t d e s lotfase waarin zijn de bavo methoden op niveau en nieuw vorm betekenis e n eigen ervaring bij elkaar nederlands e r in geslaagd e en goed e eerlijn li horen te komen teratuur voor de onderbouw te ontwikkelen wat opvalt aan nieuiv nederla n ds is de systema lite ra t uurond erwijs i n l b o en m avo tische cumulatieve opbouw van d e leerstof over de methode wel is deze methode erg op aso en n tnvo scholen neemt het litera leerstofgericht op nive au gaat meer uit van d e tuuronde rwijs ee n marginal e po sitie in af leese rvaring van de leerling en combineert dat gaande op de kerndoelen blijft dat zo maar eveneens met een systematische cumulatieve hoewel de kerndo elen summier zijn zullen o pbo uw docente n aan het as o en de mavo toch litera 193 4 moer 1 4 1 tuur of fictie onderwijs blijven geven boven knelpunten rondom vakoverstijgend litera dien kan de invoering van de basisvorming tuuronderwijs liggen volgens de werkgroep ondanks die magere kerndoelen juist de aan vooral op het roostertechnische vlak als de zet geven tot een herbezinning op litera wereldliteratuur wordt binnengehaald veron tuuronderwijs de school typen mavo en lbo derstelt dat van de docent bovendien nog meer hebben daar blijkbaar grote behoefte aan de kennis dan nu al het geval is daarnaast blijkt er meningen over literatuuronderwijs verschillen angst te bestaan dat de nederlandse literatuur hier heel sterk er zijn docenten die leerlingen een ondergeschoven kindje wordt niet willen opzadelen met het verplicht lezen toch laat docent frank eerhart aan de hand van literatuur omdat ze dat een te elitaire van praktijkvoorbeelden zien dat vakoverstij doelstell ing vinden anderen vinden dat ook gend literatuuronderwijs mogelijk is en door lbo en mavo leerlingen een minimum aan leerlingen positief gewaardeerd wordt omdat literaire bagage moeten meekrijgen ineens allerlei verbanden zichtbaar worden uit de discussie komt naar voren dat voor tanja janssen en lily coenen die voor het deze school ty pen de volgende zaken stimule instituut voor de lerarenopleiding van de rend kunnen werken een individuele benade universiteit van amsterdam een nascholings ring directe aansluiting bij de leefwereld van cursus op het gebied van vakoverstijgend de scholieren een prominente plaats voor literatuuronderwijs hebben verzorgd laten in jeugdliteratuur uitnodigen van schrijvers op een kort artikel zien wat zoal de problemen school voorlezen voor en door leerlingen ge kunnen zijn bij het opzetten van een vakover bruik van speelfilms stijgend literatuurproject ook doen zij een juist aan de hand van deze tips uit de praktijk aantal zeer bruikbare aanbevelingen voor do moet het mijns inziens mogelijk zijn een centen die met dergelijke projecten willen ex bruikbaar kader voor fictie onderwijs op lbo perimenteren een kleine greep begin klein en mavo te scheppen het handboek biedt dit s chalig betrek de schoo ll eiding in een vroeg kader niet in het artikel dat op het werk stadium bij de plannen stel de verwachtingen groepverslag volgt gaan martien de boer niet te hoog dick prak en jan verbeek in op fictie onder wijs in de basisvorming in het algemeen aar de rol van de schoolbibliotheek en de dig is dat het artikel ons alvast laat zien hoe het openbare bibliothee k leerplan voor fictie onderwijs in de basisvor ming dat de auteurs voor het slo ontwikke hoewel de schoolbibliotheek een aantal malen len eruit gaat zien een verdienstelijk artikel aan de orde komt richtte de werkgroep zich dus voor iedereen die met basisvorming te ma vooral op de relatie tussen de openbare bibli ken krijgt maar niet specifiek gericht op het otheek en de school bibliothecarissen van de o nderwijs aan aso en mavo op e nbare bibliotheek die veel scholieren on der haar vaste bezoekers heeft klagen erover nederlands en moderne vreemde talen dat het overleg tus s en docenten en de biblio theek zo slecht is een gevolg een hele klas vakoverstijgend literatuuronderwijs zou kun moet tegelijkertijd over hetzelfd e onderwerp nen voorkomen dat bij de verschillende ta een werkstuk schrijven en b e stormt de bibli lenvakken en bij kunst geschiedenis het be otheek voor informatie grippenapparaat en de stromingen op ver nu de basisvorming wordt ingevoerd en er s c hillende en du s verwarrende wijzen worden gewerkt wordt aan de nieuwe examenvoor aangeboden de nieuwe examenvoorstellen stellen ligt er voor zowel scholen als bibliothe van de commissie vernieuwing eindexamen ken een uitgelezen kans om zich opnieuw te programma s nederlands cv e rt bieden bo bezinnen op een effectiever samenwerkings vendien de mogelijkheid om in de toekomst verband tot een van de creatiefste oplossingen 40 van het literatuuronderwijs bij neder om school en bibliotheek beter op elkaar af te lands in te ruimen voor vertalingen redenen stemmen hoort dat van een filiaal van de genoeg dus voor docenten om eens met colle openbare bibliotheek op school zoals in ga s van andere secties te bekijken of er moge sommige plaatsen het geval is voor veel scho lijkheden voor samenwerking zijn 142 moe r 1993 4 len zal dat om uiteenlopende redenen echter dere wijze met literatuur onderwijs bezig een utopie blijven houden en de korte levensbeschrijvingen van wat in elk geval uit zowel de discussie als het de sprekers en medewerkers achterin artikel van docent a j van dijk blijkt is de voor docenten is het boekje vooral aardig noodzaak van een goede informatielijn tussen omdat het een schat aan tips en aanbevelingen school en bibliotheek bevat het is daardoor sterk praktijkgericht de aardigste passages zijn die waarin een docent waardering aan het woord is mensen als janwillem plat wiepkje t hart en frank eerhart maar ook het handboek voor het literatuuronderwijs neder anonieme leraren uit het publiek bieden do lands 1 993 geeft niet alleen een samenvatting centen goede praktisch toepasbare ideeen van bulkboek s dag van het literatuuronder elk werkgroepverslag wordt afgesloten met wijs het geeft ook een samenvatting van het een artikel over de betreffende discipline de literatuuronderwijs aan het begin van de jaren artikelen zijn achteraf toegevoegd de keuze 90 het voortgezet onderwijs is door ingrij van de artikelen wordt niet verantwoord maar pende veranderingen als de invoering van de meestal is er een duidelijke link met de discus basisvorming en de op handen zijnde sie in de werkgroep voor het artikel van de vernieuwde eindexamenvoorstellen van de boer en anderen bij het verslag over litera cven volop in beweging uit het handboek tuuronderwijs op lbo en mavo geldt dat niet kunnen we opmaken dat de hedendaagse do vooral de artikelen van geljon janssen en cent nederlands geestdriftig is en ik mag dus coenen plat voegen iets toe aan het verslag vero nderstell en dat het literatuuronderwijs van de werkgroep geljon schept een bruik zich op korte termijn eveneens in beweging baar kader voor het hanteren van literaire kri zal zetten uit het boekje blijkt wel dat dat een tieken in het literatuuronderwijs janssen en noodzaak is niet alleen eisen de basisvorming coenen laten zien wat er zoal mogelijk is op en vernieuwde eindexamens dat uit het over het tamelijk onontgonnen terrein van het zicht van de verschillende disciplines binnen vakoverstijgend literatuuronderwijs het arti het literatuuronderwijs blijkt dat er nogal wat kel van plat is een van de leukste bijdragen aan knelpunten zijn sommige zijn er al jaren dit handboek in dit artikel is duidelijk een kloof jeugdliteratuur volwassenenliteratuur geestdiftige getalenteerde docent aan het motivatie voor poezie onderwijs en voor his woord die een aantal van de beste recepten uit torische letterkunde andere hebben te ma zijn persoonlijke leskookboek weggeeft ken met onderwijsvernieuwingen vakover het is jammer dat sommige vragen die in de stijgend literatuuronderwijs en de rol van de werkgroepen werden gesteld onbeantwoord bibliotheek hangen nauw samen met de blijven dat dat op de dag zelf in de betreffen basi svorming de werkgroepen niet is gebeurd valt een beetje het handboek laat in kort bestek zien hoe de buiten het bestek van een recensie over het actuele stand van zaken in het literatuuronder handboek het boek kan immers alleen een wijs is en is daa ro m interessant voor iedereen overzicht geven van wat er werkelijk is geop die zich hierover snel een beeld wil vormen perd in de werkgroepen bovendien is het al bijvoorbeeld studenten aan lerarenopleidin heel verdienstelijk van een werkgroep dat ze gen of docenten die zich op een bepaald ter de juiste interessante vragen weet te stellen rein teveel een leek achten omdat het boekje maar juist omdat de artikelen achteraf zijn is voorzien van uitstekende literatuurverwij toegevoegd lag daar een uitgelezen mogelijk zingen biedt het tevens de mogelijkheid tot heid voor de samenstellers van het handboek een uitgebreider orientatie op een bepaald ter om die lacunes te vullen dat is te weinig ge rein te komen het handboek is go e d te ge beurd ik denk daarbij aan de vraag hoe het bruiken als naslagwerk vanwege die goede gebruik van jeugdliteratuur kan bijdragen aan literatuurverwijzingen de uitgebreide lijst van het in stand houden en kweken van lezers die literatuur en leermiddelen steeds voorzien vraag te beantwoorden lijkt mij belangrijker van een korte beschrijving en de lijst van en zinvoller dan nog eens constateren dat er adressen van instellingen die zich op een of an een kloof is tussen lezen in de onderbouw e n 1993 4 moer 1 4 3 in de bovenbouw naar mijn mening kan die worden aangetekend dat op sommige terrei vraag voor een deel worden beantwoord door nen met name de artikelen te weinig aanvul mensen uit de bibliotheek die enorm veel er ling bieden wellicht biedt een volgende dag varing met lezende kinderen hebben in de van het literatuuronderwijs de mogelijkheid discussie omtrent de rol van de bibliotheek om die aspecten die nu wat onderbelicht of blijkt dit gegeven een blinde vlek te zijn ge verontachtzaamd werden voor het voetlicht te weest in h e t artikel van van dijk wordt terecht halen want uit het boek blijkt een ding er lo nog eens benadrukt dat docenten en biblio pen in nederland heel wat geestdriftige do th eca risse n mee r en b e t e r m oe t en sa me nw e r centen rond die goede ideeen over litera ken tuuronderwijs hebben samen met andere toch vind ik de aandacht voor de informa kenners van het literatuuronderwijs zijn zij in tielijn tussen school en bibliotheek uiteindelijk elk geval in staat aanzetten te geven tot de ver te eenzijdig de bibliotheek heeft de docent betering van het hedendaagse literatuuronder veel meer te bieden dan praktische zaken wijs bibliothecarissen kunnen docenten vertellen de stand van zaken literatuuronderwijs ge welke leesbarrieres leerlingen hebben en hoe ven in de jaren 9o is soms moeilijk mede om ze daarmee om kunnen gaan of hoe ze boek dat leerlingen gewend zijn geraakt aan snelle keuze kunnen begeleiden ook kunnen bibli informatie zoals ze die van de reclame en de tv otheken ingezet worden bij projecten die zich kennen het is soms verwarrend door de vele deels niet op school maar tussen de boeken onderwijsvernieuwingen toch bieden juist die afspelen het zou aardig zijn eens een paar vernieuwingen uitzicht op verbeteringen voorbeelden van dergelijke vormen van sa daarvoor is wel inzet en zo men wil geest menwerking te zien drift nodig de docent nederlands is dus geen ook de problematiek bij historische letter beklagenswaardige puinruimer maar een van kunde was mijns inziens gebaat bij een aanvul de vele architecten van vernieuwd onderwijs lende bijdrage over de problemen die docen literatuuronderwijs is daarvan een wezenlijk ten ervaren bij de behandeling van onderdeel renaissance en verlichting het artikel van hubert slings handelt over het minst proble noo t matische tijdvak uit de historische letterkunde de middeleeuwen bovendien is het te inven het ha n dboek literatuuron derwijs nederlands tariserend van aard en te weinig gericht op de 1993 is te bestellen door f 30 00 over te maken praktijk van het lesgeven op gironummer 34 2i 3 8 5 ten name van bulk e e n andere blinde vlek in het literatuuron boek barneveld onder vermelding van hand derwijs blijkt bovendien de relatie tussen lite boek 93 ratuur en nt2 te zijn in het kader van vakoverstijgend literatuuronderwijs en wel licht de stap naar wereldlite ratuuronderwijs lijkt het ee n goede zaak in de toekomst ook aandacht te besteden aan lit eratuur van alloch tone leerlingen hoewel ik in het boek veel tips voor creatie ve literatuurlessen heb gelezen vind ik het jammer dat de relatie tussen literatuur en dra ma niet aan bod komt samenvattend kan ik zeggen dat het hand boek voor liet lit eratuuronderwij s nederlands 1993 een attractief en overzichtelijk boek is dat de actuele stand van zaken in het literatuuronder wijs helder weergeeft en dat voor docenten een bron van ideeen is daarbij moet dan wel 144 m oe r 1993 4