Grammatica-onderwijs en schrijfvaardigheid

recensi e toen vooral om opvattingen en ideeen maar hoe overtuigend die ook mochten klinken ze ont beerden een empirische basis het proefschrift van uriel schuurs is zo n hans van tuijl empirisch onderzoek waarin de vraag centraal staat of grammatica onderwijs de schrijfvaar grammatica onderwijs e n digheid van brugklasleerlingen kan verbeteren een vraag die in het grammatica advies ook schrijfvaardigheid aan de orde werd gesteld maar waarover de commissie geen stellige uitspraak deed in het onderzoek van schuurs gaat het met name om een verbetering van de schrijfvaardigheid op zinsniveau door de auteur aangeduid als for uriel schuurs leren schrijven voor lezers het effect muleervaardigheid op drie vragen wil hij in van drie vormen van probleemgericht schri naenvijs dit onderzoek een antwoord geven op de zinsbo u wvaa rdigheid enschede i99o dis welke gebreken in de zinsbouw zijn kenmer ser t atie universi teit twente publikatie kend voor teksten van leerlingen van brugklas 3 232 blz f4 o te bes tellen bij facul teit wijs niveau b egeerte en m aatsch app ijwetensch a ppen 053 welke mogelijkheden zijn er om schrijfonder 893299 wijs op zinsniveau te richten op deze gebreken hoe effectief is probleemgericht schrijfonder wijs als het erom gaat problemen op zinsniveau voo r de j o ngere lezers kun je zo langzamer te reduceren hand niet zomaar sp reken ove r het gramma ik zal allereerst een beknopt overzicht geven tica a d vies da t vereist nu in i99o enige toe van de opzet en uitwerking van het onderzoek lichting hiermee is b ed oel d het advies ove r het daarna volgen enige kritische kanttekeningen grammatica onde rwijs in de lagere school d at de ad viescommissie leerplanontwikkeling m oeder het b oek bevat zeven h oofd stukken hoofdstuk i taal in 1978 publiceerd e waar in we rd voorge geeft ee n ve rantwoording van de v raagstelling stel d het ontl eden als zelfstandig onderdeel van van het on derzoek ik h eb daarover al het een en het moeder taalonderwijs af t e schaffen dat ad ander gezegd vies vormde de aanleiding tot een felle discussie ove r de rol die h et traditionel e grammatica i n hoofdstu ka gebreken in d e zins b ou w wordt ond erwijs zi nsontleding en woordbenoeming nagegaan welke problemen op zins niveau bru g moest innemen in het gehele moedert aalonder klasleerlinge n freque nt ond e r vi nde n d aartoe wijs voor en tegenstand ers b es tookten elkaar schreven zo n 450 l eerlin gen ee n b eto g en d of met de mees t uiteenlo pe nde argumenten maar verhalen d o pstel n aar aa nl ei d ing van vi er op van overredin g of consensus was geen spra ke drachten wa aruit zij er ee n koz e n e en taalku n d e wedstr ij d ein di gde onbeslist zullen we maar dige analyse op d e ve rkregen o pstellen l everde zeggen zeve n veel voorkome nd e fou tsoorten op zins toch werd er ook winst geboekt de discussie nivea u op maar niet elke fo ut i s een fout fout en over het grammatica onderwij s leidd e er toe dat kunnen ook ontstaan door vergissin gen die er na d ien tenm ins te empirisc h onderzoek we rd door de auteur be red eneerde tweed e l ing fout en verricht bij voorbeeld naar de effecten van en vergissingen l evert het volge nde resultaat grammatica onderwijs o p d e s pelvaardigheid op weg lati ng s herhal i ngs woordvolgo r de en o p het leren van een vreemd e taal en de h oe en congr uentiefouten zij n vergiss ingen ve r oor veelheid tijd die l eraren daadwer kelijk bes t e d en zaa kt door ee n tij delijk ve r slapte aandacht va n aan grammat ica on d e r wijs dat leverde feite de schrijver e en voorbeeld van de l aatste cat e lij ke gegevens op d ie in d e discussie in 1978 gorie congrue ntiefoute n is de zin de fam ilie nog niet ingebracht konden worden om de robinsonginge n op vakan tie doo d eenvoudige red en dat d e rgelijke onder d e ec hte fou ten b etre ffen ve rwijzingen we zoeken niet of nauwelijks b es ton d en het ging gin gen naar het hotel die man wees ons onz e r99o 6 moer 233 kame r voegwoorde n henk wil de wee r we g voorkomen door achteraf fouten te verbeteren van het eiland h ij had daarom zijn witte blouse in eigen werk in een bo omto p gehangen zodat er een sc hip langskwam en samentrekkingen ze schrok heel dit ho ofds tuk vormt m et h oofdstuk g b eschrij erg maar ze schro k niet meer toe n ze zag d at h et vingvan het ex perimentele o nderwijs d e neer haar vader was deze fouten kunnen niet als slag van de twee d e on der zoeksfase zie d e twee vergissing en wo rd en b esc houwd o md a t ze de onderz oeksvraag di t hoofdstuk best aa t uit complexe regels betreffen en bovendien persis de beschrijving van drie ontwikkelde experi tent lijken schuurs bespreekt een groot aantal menten die ge richt zij n o p de dri e m ees t fre voorb eel den van deze fou ten en co ncludeert d at quente soorten zinsbouwfouten zie boven in deze veroorzaakt worden doordat de jeugdige het eers te ex peri ment k rijgen leerlingen instruc schrijver te veel informatie vooronderstelt bij tie over de aard van zinsbouwfouten over over de l ezer hij is ge neigd tot egocentrisme als het schred en gramma tical e r egels en over manieren g aat o m d e vraag we lk e i nfor matie impliciet waarop de fouten kunnen worden verbeterd in mag blijven aldu s de auteur schrij fonderwijs het tweede experiment staan vaardigheden cen moet leerlingen dus dui d elij k maken h oe zij een traal leerli ngen ma k en oefeningen om fo uten juist b er oep ku nnen d oen op het inferentiever op te s poren en te verbete ren d eze aanpak cor mogen van de lezer res p ondeert met d e genoemde schrijfoefenin ged het laatste ex peri ment is een b enadering i n hoofdst uk 3 m oge lijke remedies voo r proble waarin leerling en in een proces van trial and men in de zinsbouw wordt nagegaan in hoe e rror aan de h and van eigen e rvaringen en van verre he t bestaand e onderwijs d eze d oel stelli ng fee dback o p hun teksten leren hoe zij zins realiseert als j e i n h e t schr ijfon der w ij s fou ten bouwfouten kunnen verbeteren in de zinsbouw wilt bestrijden moet je aller h et eerste ex pe rimen t betreft een op erationa eer st beschrijven welke onder d elen dat schrij f liser ing van d e no tie gr ammatica onder wijs o nderwijs feitel ij k vormen s chu urs definieert beide and ere cursussen fu ngeren ten o pzich te schrijfond erwijs al s d ie o nderwijsactiviteiten hierva n als controlecu r sus b ovendien is elk waarbij de docent zijn leerlingen nadrukkelijk van de drie cursussen gebaseerd op het revisie wil inst rueren ove r of w il l ate n oefe nen in princi p e in staat zijn achteraf fouten te verbe zaken waarvan hij aanneemt dat ze ten goede te ren m et het doel leer lin gen zove r te krijgen komen aan de schrij fvaa rdighei d gegeven d eze d at ze fouten al tij d ens h et schrijfproces gaan d efi nitie kun nen het t radi tionel e g rammatica verbeteren o nderwijs schrijfoefen ingen en he t stelonde r wijs to t regulie r schrijfo nderwijs word e n ge re wi e ernaar streeft h et schrijfonderwijs op zins niveau te verbeteren moet beschikken over onder sch rijfoefeni ngen vallen bij voorbee ld kwaliteitsmaten waarmee je die veranderingen spelling en int erpun ctie e n het correcte gebruik k unt beoor d elen in hoofdstuk 5 twee glo b ale van woordsoorten als voegwoorden voorzet maten voor zinsbouwvaardigheid worden die sels en bijvoeglijke naamwoorden onder regu aan d e orde ges teld de z un it en de connectivi lier schrij fond e rwijs b espreekt schuurs t wee teitsindex de eerste betreft de gemiddelde varianten van ste l ond erwijs gericht sch rijven zinslengte d e tweede is een maat waarmee het en s chrijven o p feiten d e co nclusie l uid t dat aantal expliciet verwoorde relaties tussen de drie genoemde vakonderdelen geen bijdrage deel zinnen kan worden uitgedr ukt in a p arte l everen a an h et voorkomen van fouten op zi ns deelonderzoeken gaat sc huurs de br uikbaar niveau dat zel fde moet gezegd wo rd en va n heid van deze maten na waarbij naar voren twee amerikaanse schrijfmethoden die schuurs komt d at de z u nit het meest gesch ikt is voor bespree kt waaro nder se ntence comb inin g formel e teksten en de connectiviteitsmaat voor waarb ij lee rli ngen enkelvoud ige z i nnen zo b etogend e teksten moeten combineren dat er een samengestelde zin onts taa t me t dezel fde i nhoud hoofdstuk 6 geeft ee n overzich t van d e e ffecten te n slot te b espr eekt schuurs in hoofdstuk 3 va n het experimentele ond erwijs dat wil zeg d e waard e van r evisieond e rwijs fo uten ler en gen van d e d rie uitgevoe rd e exp er imenten het 234 moer 1990 6 gehele experiment werd uitgevoerd bij drie d er zoek wordt geaffi che erd al s effectonder proefgroepen die elk waren samengesteld uit zoek het gaat om het effect van gramm atica twee klassen van twee verschillende scholen onderwijs op de schrijfvaardi gheid die door het totale aantal proefpersonen bedroeg iso middel van opstellen gerealiseerd wordt van brugklasleerlingen in dit hoofdstuk wordt de g roo t b elang in dergelijk empirisch o nde rzoek lezer overvallen door ingewikkelde statistische is dan de manier waarop de onafhank elij ke va bewerkingen van het onderzoeksmateriaal ri abele grammatica o nde rw ij s geoperationa waarover ik verder maar moet zwijgen liseerd wordt al s die niet deugt dan valt er over de uit eindelijke res ult a ten wein i g meer te mel d e resultaten komen no g ee ns uit voerig terug den op dit punt v ind ik s chuur s erg o nduid e i n hoofdst uk 7 discussie waar uit i k ten slotte lijk in de i n st ructiecurs us waari n d eze varia een aantal opmerkelijke gegevens presenteer bele geoperationaliseerd is gaat het om ex pli wat de effecten van het exp e rim entele onder ciete instructie over het correcte gebrui k van wijs betreft de drie experimenten daarover is problem a tische t aalst ru cturen het verwijz en s chuurs h eel duidelij k he t gebre k aa n si gni fi naar andere woorden samentrekking voeg cante resul taten m aakt he t onm o gelijk o m een woorden en dergelijke schuurs waakt er zorg volledig antwoord te geven op de derde ond er vuldig voor het b egrip gra mmatica ond erwij s zoeksvraag hoe effectief is probleemgeric ht te verengen tot ond erwij s in d e traditio nele sch rijfonderwijs al s het erom gaa t p robl emen zin so ntle ding maar verzuimt tegelijkertijd dat op zinsniveau te reduceren waa r het d us om nieu we concep t duidelijk te d efinieren da t lijkt verbeteringen van de sc hrij fvaardighei d gaat me ook heel moe ilijk omdat zo n b eetje alle zijn er geen conclusies te trekk en hoewel de on derdel en van het gebruikelijk e t aalond erwijs oefen e n revisiecursus ex peri ment wel red uc er ee n plaa ts in kun nen k r ijge n b ij t raditioneel tie l aten zien van h et aanta l fo uten in o pstellen grammatica onder wijs weten we dat h et gaa t daaren t egen h eeft de instruc tiecursus geleid om zinso ntled in g en woordbenoem i ng m aar tot ee n toename van fouten i n sc huur s o p vatti ng horen er ook p ro bl ema de algehele conclusie moet dus luiden dat er tische taalstructuren toe problematische taal geen empirisc h gefundeerde uitsprak en zijn te structured is echt er een raar paraplubeg rip dat geven over het effec t van het exp erimentele on ook geen d uid elijke p endant in d e onde rwij s d erwijs op d e via opstellen gemeten schrijf praktijk heeft zolang niet duidelijk omschre vaardigheid p 184 ven is wat er precies mee bedoeld wordt is het dan ook misleidend om het boek te eindigen kanttekeningen met de uitspraak d at gramm a tica ond erwijs gee n e ffect heeft o p de schrijfvaardigh eid het laats te hoofdstuk van de disse r tatie waarin essentieel in dit onde rzoe k zijn d e d rie cu r de resu ltaten van het onderzoek en de betekenis su ssen die de au te ur heeft ontwor p en en di e ervan ui tvoerig worden b esp r o ken is opval geen positieve effecten hebben gesorteerd op de lend schuurs onderwerp t zijn eigen onderzoe k kwaliteit van de o p s tellen sch u urs geeft daar aa n een zeer kritische analyse en dat l eid t soms voor ook verschillend e verklaringen waarva n er tot harde uitspraken e nkele voorbeelden de twee het meest pl ausibel lijke n aldus d e aut eur gebruik te ste lopdr achten b lijken achteraf geen namelijk de aard van de schr ij fop dr achte n fo r deugdelijk e o p eration aliseri ng te zij n van het meel betogende stelopdrachten en de com begrip sch rij fvaardighei d het gemaakte onder p lexiteit van het schrijfp roces nu lijkt da t l aat scheid tussen vergissingen en fouten rammel t ste een beetje een op en de ur iedereen weet dat de gebruikte maten voor het bepalen van de er n og weinig empirisch gefund eer de kennis is schrijfvaardigheid op zi nsniveau zij n onbr uik over de vraag hoe kennis over taalgebruik zich baar of moeten tenminste met argwaan beke verh o udt tot h et schr ij fproces sch uurs was zich ken worden het ontbreekt schuurs niet aan daarvan waarschijnlijk als geen an d er bewust wetensc happ elij ke moed hij ha d daaro m missc hie n be ter kunne n kiezen ondanks die ope n hartigheid blijven er nog voor een ander onderzoeksdesign geen effect enkele z aken over waaraan de auteur m ijns in onderzoe k maar ee rde r pr ocesonderzoek aan ziens onvo l doend e aandac h t schenk t het on h et begin van het twee d e hoofdst uk komt dit 1990 6 moer 235 p robleem even ter s prake procesonderzoek van zinsstructuren gaat valt hier enige winst te wordt verworpen omdat aan hardop denk boeken constateert schuurs hij pleit dan ook p rotocollen methodische problemen zouden voor een combinatie van revisie en oefen k leven dat zal ongetwijfeld zo zijn maar het onderwijs het oefenen van problematische is wel ee n manier om proble m en in beel d te zinsstru cturen e n dat verbind e n met een stelsel krijgen die in deze studie centraal staan en die m a tige revisie van o p s tellen dat l ij kt me heel ac hteraf b eschouwd onvold oen d e i n kaart zijn nuttig we zoude n ee n heel eind op de goe d e gebracht duid el ij kh eid ove r constructen is ver weg zij n als l eraren regelma tig door leerlingen eist opdat zinnig effectonderzoek kan worden geschreven teksten tot obj ec t van reflectie zou uitgevoe rd sch uurs is dus eigen l ij k een b eetje den maken en d eze laten her sc hr ijven op taal t e hard van st a p el ge l o pen of het uitvoeren gebrui k stij l opbou w en fou ten missc hien zij n van d e dr ie cur su sse n synoniem mag wo rden dan ze l fs aparte oefen ingen op de laatste cate gesteld met emp ir isch onderzoek wordt dan gor ie overb odig omdat ze in e lk e besp rek i ng ook twij fel a chti g omd at de gebrui kelijke eisen van een t ek st vanzel fs preken d word en meege die aan dit type onderzoek worden gesteld niet nomen gerealiseerd zijn ten slotte n og t wee klein e oneffenhed e n ner over het bezwaar van he t geb ruik va n ops tellen gens in het b oek staat ve rmeld d at het b oek i n als eni ge operation al ise rin g van he t b egri p i99o is ver sc henen d e u niversiteit twe nte schrijfvaardigheid heeft schuurs zelf al geoor moet op zoek naar een andere binder na inten deeld d e m anier waa ro p h ij in het experimen sief geb r uik zit d e lezer met 232 l osse blaa djes tele onderwijs lee r lin gen op stellen l aat sch rij voor zich van wat nog maar kor t geled en een ven vind ik eigenl ij k we l aard ig g oed i ngel ei d heus boek was m et vragen o m l eerli ngen op weg te helpen veel beter in ieder geval dan de opstellen die de literatuur lee rlinge n aan he t begin van het onderzoe k moesten schrijven en die inzicht moesten ver aclo m advies over het grammatica onderwijs in de schaffen in frequente fouten in de zinsbouw lagere school met het oog op de aansluiting van het opsteltitels die verboden zouden moeten wor voortgezet onderwijs op het lager onderwijs ensche den zek e r als l eerl i nge n op geen enk ele manier de r978 op weg w orden g eh ol p e n zoals h ier het geval rijlaarsdam g c w effecten van leerlingenrespons is schrij f een verhaal ove r een bezoek van een op aspecten van stelvaardigheid amsterdam sco marsmannetje of ee n venusvrouwtje of 1986 dissertatie universiteit van amsterdam sc hr ij f een verh aal over een avontuu r in een vreemd land waar je de mensen niet verstaat leerlin gen m oeten weigeren over d it soort ti te ls een opstel te sch rijven meneer i k heb n og nooit b ezoek van een mars mannetje gehad dus daarove r valt niets te melden en een vreemd land bezoeken waar je de mensen niet verstaat daar houd ik n iet van klaar het is niet onmogelijk dat d eze vreemde ti t e ls van invloed zijn geweest op de fouten die schuur s heeft verzame ld dit i s van belang om dat die foutenverzameling de basis vormde voor het eerste deel van schuurs onderzoek aard ig is dat ook in h et on derzoek van s chuurs net als in dat van r ij l aars dam 1986 een lans wordt gebroken voor revisieond erwijs a ls een goe d e mo gelijkheid o m de schrijfvaard ig heid te verbeteren zeker waar het om het verbeteren 236 moer iggo 6