Het literatuurboek en de verschraling van het literatuuronderwijs

in onderwijsvernieuwingen en die voo ra l de foru m leerling cen t raal stellen b ij het literatuuronder wijs bie d t d it boe k echter niets nieuws zij zullen zich soms geirriteerd voelen over de b e lerende toon en zich afvragen of de empirisc he eus schalkwijk literatuurwete nsch a p pers wel weten hoe het vaa k in hun literatuurlessen toegaat alle ge het literatuurboek en noemde voorstellen worden op de school waar ik werk bij voorbeeld al jaren in prak tijk ge de verschraling van bracht zoals kees f ens onlangs in de volkskrant schreef dat het h em liever was dat een leerling het literatuuronderwij s zei ik vind dit boek prac htig in plaats van een uiteenzetti ng te geven over de kenmer k en van het n aturalisme zo vergaat het veel leraren al t hans in mijn omgeving dat de structuurana veruit de meeste docenten gebruiken voor het lyse in schoolboeken als ik heb al een boek een zeer literatuuronderwijs een leerboek h et meest belangrijke en voor mij noodzakelijke aanvul gebruikte soort l iteratuurboe k is de l iteratuur ling vormt o p de niet hermeneutische didactie k geschiedenis annex bloemlezing i k wil een maar geen zaligmakende l esvuller is is daarbij aanta l literatuurdidactische k anttekeningen een gegeven pl aatsen bij de wijze waarop de docenten dit type literatuurboe k gebruiken uit mijn disser kortom iedereen die variatie wil aanbrengen in tatie onderzoe k h et functioneren van het lite zijn literatuurlessen moet dit boek aanschaffen ratuurboekduits november i99o blijkt name voor degenen die al jaren empirisch bezig zijn lijk dat de meeste docenten de volgorde van in de les is het wachten op volgende publikaties het boek volgen en de literatuurgeschiedenis het empirisch literatuuronderzoek zal de link dus chronologisch behandelen en dat zij con naar de didactiek blijven leggen en hopelijk form de opbouw van het boek eerst de literaire komen daardoor in de toekomst meer nieuw e informatie aan de orde stellen a l vorens deze ideeen naar voren aan de hand van een karakteristieke tekst te illustreren in sommige geval len leidt de in vl oed van het l iteratuurboek tot verschraling van het literatuuronderwijs deze verschraling is het sterkst merkbaar bij twee aspecten de moderne literatuur wordt voornamelijk uit tijdgebrek door lang niet alle docenten behan deld en de tekstfragmenten als ze al behandeld worden worden eenzijdig vanuit de eerder aangeboden literaire informatie geexploiteerd en slechts zelden mede vanuit de leeservaringen van de leerlingen chron olo gi e doo rbreken bijna alle literatuurboeken voor nederlands en de moderne vreemde talen bieden de literatuur geschiedenis chronologisch aan dit gebeurt omdat in de optiek van de auteurs elke nieuwe periode respectievelijk stroming een reactie is op de voorafgaande derhalve zou de latere pe riode stroming voor leerlingen niet inzichtelijk zijn zonder behandeling van de voorafgaande veel docenten beginnen daarom met de litera iio moer 1991 3 tuur van de mid deleeuwen dan we l met d e lite leerl ingen moeten vervol gen s veel al uit de tekst ratuur van een iets l atere periode stroming de vijf kenm erk en van de r omantie k halen de literatuur van een derge lij k vroege periode hierdoor ontstaat het gevaar d at de leerlingen moet voor leer l ingen iets vreemds zijn zij le niet de kans krijge n d e tekst als tekst te leze n zen immers in hun vrije tijd strip boeken die de l eesreacties van de leerli ngen worden te veel bijna uitsl uitend in de modernste tijd of in de gestuurd vanuit de l iteraire informatie toekomst sp elen een docent d ie de literatuu r waarom schenk en wij als doce n ten aandacht niet als iets afstandelijk s wil presenteren doet aan het l iteratuuronderwijs i n het algemeen er verstandig aan van de leesgewoonten van de toch in de hoop d at leerlingen blijven dan wel leerlingen uit te gaan dit betekent onder an d ere gaan lezen van uit welk e motieven d an ook aans l ui t en bij de literatuur die leerlingen al het uitgangsp unt is dus h et lezen van teksten gewend zijn te l ezen en dat is in 99 procent van veel met name oudere teksten zijn niet vol de gevallen de moderne l iteratuur dit geldt ledig te begrijpen door het tij dgebonden k a overigens ook voor de docent zelf h et boek dat rakter daarom geven de literatuu r boek en en de docent voor zijn verjaardag krijgt dan wel docenten achtergrondinformatie literairhisto dat hij zelf in de boekhande l koo p t zal in veruit rische sociaal po l itie k economisch e informa de meeste gevallen oo k een boek uit de mo tie enzovoort d e vraag is echter op welk mo derne literatuur zijn alleen de docenten die een ment deze informatie het best aangeb oden ka n voor liefde voor eerd ere perioden stromingen word en aanslui ten bij het nat uurlijke lees p ro hebben bij voorbee ld omdat dat het onder ces lijkt ook hier het meest raa dzaam o pdat de werp van h un doctoraalscriptie was zullen leerl ingen het terechte gevoel krijgen dat lezen eerder geneigd zijn in een andere periode te niet per defi nitie moeilij k hoeft te zijn ook wij grasd uinen als ervaren lezers zoeken niet eerst all e achter ten onrechte k iezen de docenten niet voor de grondinformatie in een b ib liotheek op alvorens moderne literatuur als startpunt voor de behan het boek te l ezen pas als het boek ons grijpt deling van de literatuurgeschiedenis leerlin zijn wij bereid ons in verdere achtergronden te gen kunnen een boek als van lieverlede van verdiepen de leerling moet het gevoel krijgen mensje van keulen of een boek als ik ali van dat wanneer hij een boek uit de bieb heeft geko gunther wallraff uitstekend begrijpen zonder zen het leesproces direct kan beginnen d e eerst van den vos r eynae rde of het hildebrandslied leerling wordt dan als l ezer serieus genomen gelezen te hebben verbanden en ik doel niet dat is niet het geval wanneer d e d ocent vooraf al leen op literairhistorische verbanden tussen a lle informatie geeft die hij zelf ook bijeen op el kaar aansl uitende perioden k unnen ook heeft moeten scharrelen ook de docent kan een uitstekend omgekeerd chronologisch behan boek pas goed inter p reteren als hij de nodige deld worden juist een goed inzicht in het achtergrondinformatie meestal na het lezen bekende de moderne literatu ur k an de inte op een rijtje h eeft d ocenten die dit bestrijden resse van de leerling voor het nog onbek en moeten zich maar eens afvragen waarom de de de oudere literatuur we kken het is voor modernste literatuur afgezien van de inv l oed de docent toch niet moeilijk en voor leerlingen van het literatuurboek in de klas nauwelijks toch inzichtelij ker om bij voorbeeld met de be behandeld wordt m ijn idee is dat dit nauwe handeling van romantiek bij het alom bek en lijks gebeurt omdat deze l iteratuur nog niet de jan van veen candlelight gedicht te begin vo l doende in kaart gebracht is en de lite nen om vervolgens de sporen terug te volgen ratuurboeken maar ook de docenten er der tot aan de romantie k hal ve weinig tot geen aandacht aan sc hen ken men begeeft zich nie t graag op g l ad ijs tekst e n le z en in de meest extreme gevall en kan het centraal stellen van de literaire informatie l eiden tot omdat in bijna alle literatuurboeken de litera het vol l edig achterwege blijven van het lezen tuurgeschiedenis het ordeningsprincipe vormt van de teksten de impliciete soms zelfs expli doen de tekstfragmenten en gedichten dienst ciete boodschap aan leerl ingen is in die ge als illustratie van de eerder door het leerboek en vallen dat hadden we al lemaal uit de tekst de docent aangeboden literaire informatie de kunnen halen als we tijd genoeg hadden geha d 1991 3 moer iii voor het l ezen va n de tek st lees h et maar voor je wie mijn kr itiek deelt hoeft nog niet de h ui d ige lijst l ite rat uurboeken in de k ast te l aten staan en te ik pl ei t e rvoor eerst de tekst te laten lezen en wac hten op nieuwe boeken oo k het huid ige kort te bes pr eken om p as daarna de n ood zake literatuurboek leent zich voor de nieuwe aan lij ke l iteraire ac htergrond infor matie te geven pak d e docent moet h et aandurven d e precieze ui teraard kan in incidentele gevallen korte in volgorde van het boe k los te laten in de be formatie voor het l ezen van de tek st noodzake staand e boeken is het zonder meer mogelijk lijk blijken te zijn met de moderne li teratuur te beginnen na de tweede wereldoorlog begint immers oo k voor op ee n onlangs geh oud en congres voor docen de literatuur een nieuwe periode het ideale ten duits legde ik de 55 aanwezige d ocenten een startpunt voor de behan d eling van de moderne an onie m ged ic ht voor zij moes ten vragen b e literatuur d e p recieze volgor d e p er h oofdstuk antwoorden met betrekking tot de parafrase moet oo k losgelaten worden na een eventue le h et thema d e sfee r eventue l e associaties en het korte warming up wordt eerst de tek st gelezen rijmsch ema van h e t gedicht b ove ndien moes en be h ande l d vervolgens wordt indien ge te n zij aangeven w ie d e aut eur was en uit welke we nst biografisch e informatie aangeboden en p erio de het ge dicht st am d e slechts 3 docen t en worden andere te k sten of tekstfragmenten op wisten goethe al s de juiste auteur te noemen dezel fde manier gelezen en behandel d daarna de roma ntik werd wel door het meren d eel wordt met de leerlingen de literaire informatie van d e d ocen ten al s j uiste p erio de genoem d uit het boek doorgenomen en wordt er op m ijn vraag had tot doel twee vragen op te roe de eerder gelezen teksten teruggegrepen d it pen l aatste ter verdieping van het leesproces ten eers te al s docenten eised wij regelma t ig van leer linge n dat zij bepaalde stromi n ge n pe werkwijzen rioden kennen en dat zij de bijbehorende feiten in nieuwe te ksten kun n en benoemen wij al s tot nu toe heb ik bijna uitsluitend gesproken ervaren lezers b lijken dit n a uwe lij k s te kunn en over de volgorde van l ezen en behan d elen van pas het noemen va n de auteur en de stroming teksten en literaire informatie er is nog niet ge roe p t verd ere interpretaties o p i n hoeverre mo sproken over wat de inh oud van de tekstbehan gen wij di t d an wel van de leerlin gen verl an deling zou k unnen zijn a angezien veruit de gen meeste literatuurboeken ook hier de docenten ten twee d e veel docenten zij n va n mening in de kou l aten staan wil i k kort s p re ken over dat leerlingen bij voorbeeld een gedicht pas twee we rkwijzen voor de behandeling van l ite ku nnen lezen en e r over kunnen praten a ls zij o p rat uur die elkaar aanvull en b eide werkwijzen d e h oogte zij n van de zogenaam de releva nte zijn gericht o p de verhoging van d e literaire literaire infor matie kenmerken stromingen competentie van de l ezer leerl ing literaire biografische i nformatie auteu r e nzovoort h et competentie is het vermogen literaire teksten kleine ex p eriment m et de docenten d uits toont adequaat te lezen en t e weten welk ty pe literaire aan dat er al z i nvol over een ge dicht gesproken te k sten je in een bepaal d e si t uatie leest en waar kan worden voor het geven van dergelij k e om juist dat ty pe om dit te kunnen moeten de informatie waarom bieden de docenten dan leerlingen leren op hun eigen leesproces te re meestal toch eers t de literaire i nformatie aan flecteren d aartoe kunnen zowel tekstbestude voor alle d uidelijkheid wil ik opmerken dat rende als tekstervarende inhouden aan de or de ik niet van mening b en dat d e literatuur geschie gesteld worden denis per d efinitie waardeloos is ter verdie de eerste werkwijze is de leer lingen de wer p ing en dus niet ter sturing van het leesproces king van l iteratuur te laten ervaren d i t k an bij zou de literaire informatie echter op het meest voorbee ld gedaan worden door de leerlingen functio nele momen t moeten wor den ingezet een te kst aan te bieden met een open einde of e n dat is vol gens mij na de eerste lezing van de een tekst met een t hema dat bij hun ervarings te kst wereld aa nsluit de leerlingen wordt vervol gens gevraag d te vertellen hoe zij denken da t het ver h aal verder gaa t of hoe zij in een soort 112 moer 1991 3 gelijk e si tua t ie zouden reage re n het doe l va n voor de b e han d el in g van de litera ire info rmatie deze reeds l ang beke nde werkvorme n is d e wo rden gel ezen om de liter aire co mp ete ntie l eerl ingen te laten zien d at de tek st die voor van leerli ngen t e verh oge n kunnen d e twee iede r va n he n gelijk is versc hillende reacties werkwijzen worden gevolgd o p zo n manier kan oproe p en h oe kan het b ij voorbeel d da t ik kan de verschr aling van het litera t uuronderwijs als red e l ij k er varen lezer een b oek als de naa m worden tegengegaa n van de roos van u mb erto eco al vier keer n a amper h onde rd pagina s aan d e kant leg ter literatuu r wijl een even ervaren andere lezer het boek al vier keer helemaal gelezen heeft een lee rlin g scha lkwijk e v het functione ren van het lite ratuur die bij h et k iezen va n b oe ken voor d e lijst geen boek du its een onderzoek n aa r het gedrag de tevre b ewuste keuze m aa kt loop t rege lma tig t egen denheid en de behoeften van xnvo v w o docenten tel eurs tellingen aan ik vond h et maar een saai du its m b t lite ratuurboeken nijmege n i99o en s lec ht b oek wanneer h ij dankzij h e t litera disser tatie k atho liek e unive rsi t ei t n ij megen tuu ronderwijs meer inzicht krijgt in d e eigen leessmake n en verwachtingen kan ee n dee l van deze te leurstelli ngen voo rkomen wo rden hij zal imme rs een b oek d at bij voo rb eel d over sp ort gaat aan de kant leggen o md at h ij uit ervaring weet d at hij dit type boeken niet le uk vind t wanneer een leerling een aan tal keren ac hter el kaar wel een b ij h em p asse nd boek heeft kunn en vinden zou zijn algemene leesbe reidheid wel eens kunnen toen emen de tweed e werkwijze is de l eerl ingen te la t en ervaren hoe een schrijver t e werk gaat m eer in zic ht in h et ambacht van de sch rijver maakt de leerl ingen weliswaar niet tot schrijver s maar h o p elij k wel to t betere lezers d e achte rl igge n d e idee is d at l eerlin gen gevoeliger wo rd en voo r de i ntent i es va n d e schrijver waardoo r hun leeser va r ingen verdie p t k unne n wor den het laten ervaren va n de werkw ijze van d e schrijver kan bij voorbeeld ged aan worden d oor ee n be staan d g edich t in pr ozavo rm aan te b iede n d e l eerlingen moete n ve r volgens de oorspro nke l ij ke te kst recons tr ueren het o p het b or d laten sc hrijve n va n en k ele van elkaa r afwij ken de op lossinged l eert de l eer lingen dat een dichter ne t al s zij h eel bewust bepaa lde woorden op een aparte regel zet om daarmee een be p aald effect te b ewerk stelligen bovenstaande voorbeelden l aten s l echts een kant van het l iteratuuronde rwijs zien b innen m ij n o pvattingen p asse n ech ter ook heel goed lessen waa rin de d ocen t sterk te kstbestu d erend bezig is en b ij voor b eeld de verschille nde vor men van p erspectief behandelt h et l iteratuuron derw ijs k an effectiever wor d en al s de li t erat uurgeschie d enis omge keerd c hronologisch wordt b ehandeld en d e teks ten 1991 3 moer 113