Hokus Sprokus. Dramatische werkvormen in de meertalige kleuterklas.

recensi e klassen ter ondersteuning van de tweede taalontwikkeli ng de activiteiten sluiten the matisch aan bij knoop laat en taalplan kleuters boers kienstra padmos 1993 mari janne padmos maar kunnen ook los daarvan gebruikt wor den hokus sprokus is opgezet rond de hokus sprokus volgende vijf thema s dit ben ik bij ons thuis familie op stap en de toverkof dramatische werkvormen i n fer het thema de toverkoffer komt niet in de bovengenoemde programma s nederlands de meertalige kleuterklas als tweede taal nt2 voor de overi ge thema s wel vijf thema s lijkt niet veel in hokus sprokus is echter elk thema onderverdeeld in dri e a vier onderwerpen zo is een thema als dit ben ik onde rv erdeeld in de onderwer h lindijer n brandenburg n groente pen lichaam kleding en emoties elk man hokus sprokus dramatische werkvormen in thema begint met een introductie activiteit de meertalige kleuterklas amsterdam skva en wordt na een aantal onderwerpen afgeslo kunstweb 1996 boek en cassette issrt 90 ten met een activiteit rond een prentenboek 7166 i2i 0 prijs f64 5o besteladres kunst de thema s en onderwerpen hebben geen web voorheen skva postbus 3390 1001 ad doorgaande verhaallijn en lopen ook niet op in amsterdam tel 020 625 57 o 6 moeilijkheidsgraad ze zijn dus inwisselbaar voor de keuze van activiteiten door de kleuterleerkra cht is a c hter in het boek een op de bos en lommerschool in amsterdam overzicht opgenomen voor taalplan geb ru i wordt al sinds beginjaren negentig gewerkt met kers en een overzicht voor niet taalplan de bekende tweede taalprogramma s knoop het gebruikers bij de eerste groep zijn de gebrui in je ore n van kleef 1988 voor de jongste kers van knoop en laat inbegrepen omdat het kleuters voortaan knoop en laat wat van je in deze programma s om dezelfde thema s horen boers en van kleef r99o voor de oudste gaat als in taalplan kle uters het overzicht kleuters voort aan laat driemaal in de week voor taalplan gebruikers laat zien dat bij bijna een taalactiviteit uitvoeren die los staat v an de elk werkplan of thema van taalplan kleuters overi ge kleuteractiviteiten zou de nederlandse tenminste een activiteit is bedacht alleen bij taalvaardigheidsontwikkeling van de anderstalige de taalplan thema s buiten spelen klas kleuters te weinig stimuleren daarom gingen school en december ontbreken drama de kleuterleerkrachten op zoek naar prenten tische werkvormen voor de niet taalplan boeken en li edjes die aansluiten bij de thema s gebruikers is er een overzicht met onderwer van knoop en laat vo ri g jaar stuitte de school pen en bijbehorende activiteiten tijdens haar zoektocht naar nog meer mate ri alen die ingezet kunnen worden ten behoeve v an de soort activiteiten nederlandse taalvaardigheidsontwikke ling van haar an derstalige kleuters op het programma om wat voor activiteiten gaat het in hokus hokus sprokus lindijer brandenburg groen sprokus vaak wordt drama direct geassocieerd teman 1996 dat toen nog in ontwikkeling was met het spelen van een toneelstuk om die als een van de eers te s cholen deed de bos en reden zijn leerkrachten zeker als ze veel alloch lommerschool mee met de proefinvoering van tone kinderen in de groep hebben snel gen eigd de drama activiteiten te zeggen dat drama niets voor hun leerlingen is want het zou te moeilijk zijn en te veel thematische aansluitin g conc entratie van de kinderen vergen bij de drama activiteiten van hokus sprokus draait het hokus sprokus biedt dramatische werkvormen beslist niet in de eerste plaats om het spelen van die ontwikkeld zijn voor meertalige kleuter een toneelstuk het merendeel van de acrivi 26o moer 1997 5 tenen is veel eenvoudiger van karakter elk stimulerende werking op de interactie tussen onderwerp in hokus sprokus is uitgewerkt in leerkracht en leerling kinderen die nog niet drie activiteiten die oplopen in moeilijkheids of nauwelijks durven te praten tegen de graad wat de taalvaardigheden de cognitieve leerkracht praten dikwijls wel vrijuit tegen en de dramatische vaardigheden betreft de pop die de leerkracht op de hand heeft in de activiteiten i zijn het meest geschikt voor hokus sprokus zijn de handpoppen ook beginnende nt2 verwervers bij deze activitei regelmatig met elkaar in dialoog zo wordt ten draait het om een handeling en een woord elk thema ingeleid door een dialoogspel of zin tegelijk bij activiteit i van het onderwerp waarbij de leerkracht twee handpoppen opstaan en naar bed gaan bijvoorbeeld gaat bespeeld met een dergelijk poppenspel star het erom dat kinderen uitbeelden wat ze s ten eveneens een aantal activiteiten met ochtends doen na het wakker worden de name activiteiten 3 leerkracht doet de handelingen eerst voor met bij de activiteiten 3 die vooral geschikt zijn voorwerpen als een wekker een stuk zeep een voor de meest taalvaardigen spelen de kinde handdoek een tandenborstel etcetera en ver ren een verhaal met meerdere scenes daarbij telt tegelijkertijd wat zij of hij doet daarna is de eigen inbreng van de kinderen belang worden de voorwerpen uitgedeeld en krijgen rijk het gaat er dus niet om dat de kinderen de kinderen in de juiste volgorde de beurt om een bestaand verhaal naspelen maar ze ver met het gekregen voorwerp de bijbehorende zinnen bijvoorbeeld zelf de afloop van een handeling uit te voeren de leerkracht ver verhaal met een open einde of fantaseren woordt wat de kinderen doen in een toelich door naar aanleiding van een verhaal of ting op de activiteit krijgt de leerkracht aanwij dialoogspel in activiteit 3 van opstaan en zingen voor gewenst taalgebruik de volgorde naar bed gaan spelen de kinderen situaties van de handelingen moet de leerkracht ver over naar bed gaan waarbij zij zelfverzonnen woorden met de woorden eerst dan daar smoesjes gebruiken om het slapen gaan zolang na op het laatst etcetera mogelijk uit te stellen de activiteit begint de activiteiten 2 zijn vooral bedoeld voor met een dialoog tussen aapje en zijn mama de wat meer taalvaardige kinderen bij deze waarin aapje steeds weer nieuwe smoesjes activiteiten draait het om een scene een bedenkt om niet te hoeven gaan slapen aantal handelingen achter elkaar en een aan vervolgens wordt het dialoogspel vrij nage tal zinnen achter elkaar zo worden de kinde speeld met zowel smoesjes van aapje erin als ren in activiteit 2 van het onderwerp opstaan smoesjes die de kinderen zelf verzonnen en naar bed gaan gestimuleerd te vertellen en hebben de leerkracht speelt eerst nog zelf de daarna uit te beelden wat ze s morgens rol van moeder waardoor zij invloed kan achtereenvolgens doen dit gebeurt met uitoefenen op het verloop van het spel pas behulp van een handpop aapje genaamd die daarna worden beide rollen door kinderen bespeeld wordt door de leerkracht aapje gespeeld zonodig souffieert de leerkracht vraagt aan een kind wat doe jij als je ook bij de moeilijkste drama activiteiten de s morgens wakker wordt het kind ant activiteiten waarin de kinderen een verhaal woordt en aapje vraagt verder en wat spelen wordt dus nog veel ondersteuning doe je dan en dan gegeven zowel vooraf als tijdens het spelen handpoppen spelen in veel activiteiten van doordat elk onderwerp in hokus sprokus hokus sprokus een rol aapje en zijn vriendin zowel eenvoudige als wat moeilijkere activi netje egel duiken naast een klein aantal teiten bevat is het programma uitstekend andere dierenfiguren steeds weer op in de geschikt voor gebruik in heterogene groepen activiteiten de bedoeling is dat deze hand met kleuters die niet alleen qua leeftijd ver poppen een plaats krijgen in de klas waar schillen maar ook qua taalvaardigheidsniveau door ze op den duur klasgenoten en vriendjes mits er naast klassikale activiteiten ook activi worden van de kinderen het gebruik van teiten uitgevoerd worden in kleine groepjes handpoppen als intermediair tussen leerkracht kinderen op dit punt het uitvoeren van en leerlingen heeft zoals de auteurs van activiteiten in kleine groepjes zal ik verderop hokus sprokus zelf ook aangeven vaak een in deze recensie nog terugkomen 1997 5 moer 261 y i a i t foto hans boerrigte r woordenlij s te n kan gebruiken wordt in de handleiding van het programma heel summier gesproken er bij een groot deel van de activiteiten met wordt slechts aangegeven dat de leerkracht uit name de activiteiten die thematisch aanslui de lijst van woorden een keuze dient te ten bij taalplan kleuters zijn woordenlijsten maken en dat de lij st een ri chtlijn ge eft waar opgenomen de woordenlijst geeft een ove r afhankelijk van het verloop van de a c tiviteit zicht van woorden die mogelijk tijdens de van afgeweken kan moet worden het lijkt uitvoeri ng van de activiteit voorkomen en die mij voor een leerkracht lang niet altijd een ook in taalplan aangeboden worden verder voudig om uit zo n lange lijst met woorden komen er een aantal woorden in voor die niet een gefundeerde keuze te maken van aan te tot de in taalplan aangeboden woordenschat bieden woorden bovendien hoe zinvol is b e horen zogenaamde extra woorden de het dat de leerkracht van tevor en een selec tie woordenlijsten die bij de activiteiten opgeno maakt als het een en ander toch afhangt van men zijn zijn doorgaans erg lang mee s tal het verloop van de activiteit de woordenlijs gaat het om meer dan de rt ig woorden en ten zouden een stuk overzichtelijker en daar soms bevat de lijst zelfs over de vijftig woor door beter hanteerbaar voor de leerkracht zijn den ook met het oog op herhaling van woorden over hoe de leerkracht de woordenlijste n van belang als ze minder woorden zouden 262 moer 1997 5 bevatten bijvoorbeeld alleen die woorden of ervaringen van de kinderen hetgeen kinde begrippen die in de betreffende activiteit ren stimuleert tot actieve interactie en juist centraal staan voor een deel van de woorden actieve deelname aan interactie komt de geldt namelijk dat ze sowieso tijdens de taalverwerving ten goede damhuis 1995 activiteit aangeleerd kunnen worden omdat de behandeling van deze woorden in de klassikale a cti viteiten en intera c ti e activiteit verweven zit een voorbeeld hier van is schrikken in een activiteit waarbij de maar hoe zorg je er als leerkracht van een kinderen naar aanleiding van een poppenspel grote groep kleuters voor dat all e kinderen waarin aapje hevig schrikt de leerkracht aan acti ef deel kunnen nemen aan interactie het schrikken moeten maken dergelijke hierop is maar een antwoord mogelijk voer woorden zijn in de lijst zelfs niet bij elkaar activiteiten uit met kleine groepjes kinderen gezet maar staan temidden van allerlei andere helaas worden de leerkrachten hie rt oe niet woorden die tijdens de uitvoering van de gestimuleerd vanuit het programma all e activiteit mogelijk aan bod kunnen komen als drama activiteiten van hoku s spro kus zijn leerkracht zou ik op z n minst de neiging geschreven voor klassikaal gebruik de auteurs hebben om tijdens het voorbereiden van een hebben voor klassikale uitvoe ring van de activiteit de bijbehorende woordenlijst onge acti vit eite n ge koze n om d at d e kin d eren lezen te laten zodoende gemeenschappelijke ervaringen opdoen waar ze later tijdens hun spel in de drama en taa l hoeken op door kunnen gaan en met elkaar over kunnen praten het gaat hen vooral om drama is zoals de auteurs van ho ku s sprokus het bevorderen van interacties tussen leerlin ook zelf benadrukken bij uitstek geschikt om gen onderli ng gesprekken tussen leerlingen taal op een speelse manier en in een beteke onderling zijn stimulerend voor de taalont nisvo lle situatie aan te bieden de handeling wikkeling maar daarnaast zijn zeker ook de scene het verhaal waarover het gaat speelt interacties tussen leerkracht en leerlingen van zich hier en nu in het d ri edimensionale voor groot belang voor de taalontwikkeling dam je af vooral kinderen die de taal waa ri n huis 1 99 5 b ij klas sikale uitvoeri ng van de gesproken wordt nog weinig beheersen heb drama activiteiten kan zoals frea janssen ben veel houvast aan de niet talige ondersteu vos in haar voorwoord bij het programma ning die drama biedt verder brengen leuk e hokus sprokus ook stelt van echte interactie spelactiviteiten natuurlijk betrokkenheid bij tu s sen leerkracht en leerli ngen nauwelijks kinderen teweeg en leuk zijn de a c tiviteiten sprake zijn tijdens de ho kus prokus activitei van hokus sprokus zeker wat is er immers ten die ik gezien heb op de bos en lommer leuker voor kinderen dan op school na te school in groep 2 viel mij inderdaad op dat mogen sp e len wat zij of anderen thuis doen de interactie tussen leerkracht en kleuter om het moment van slapen gaan zo lang steeds heel vluchtig was vaak bleef deze mogelijk uit te kunnen s te llen tijdens een beperkt tot hetzelfde patroon een vraag van hokus sprokus activiteit die ik heb mogen de leerkracht met daarop een reactie van een bijwonen op de bos en lommerschool in kind meestal een zin eventueel gevolgd amsterdam ri ep een kind toen de leerkracht door weer een nieuwe vraag van de leer haar huis binnenging alsof ze een spook was kracht veel verder kwamen de gesprekken deur open de sleutel juffrouw je kunt ni e t tussen l e erkra c ht en kleuter niet in de grote zomaar door de deur gaan je maakt de deur groep begrijpelijk want veel kinderen zaten kapot betrokkenheid is een basisvoorwaarde te popelen om aan het woord te komen een voor leren en dus ook voor het leren van een snell e beurtwisse li ng ligt dan voor de h and tweede taal tenslotte motivee rt dramaspel v an verbale interacties tussen leerli ngen onder ki nd e re n o m d eel te n em e n aan int er ac ti e ling was alleen sprake tijdens het laatste onder dit lijkt in het bijzonder op te gaan voor de deel van de activiteit toen kinderen een drietal drama activiteiten van hokus sprokus omdat ko rt e scenes naspeelden hieronder volgt een daari n veel ruimte wordt gelaten voor eigen voorbeeld van een gesprek dat tussen twe e 1997 5 moer 263 leerlingen de een in de rol van winkelverko tevens auteur van hokus sprokus voorbeeld per en de ander in de rol van klant plaatsvond lessen gegeven in de klas tenslotte konden scholen die een cursus werken met hokus klant goeiemorgen winkel heeft u sprokus wilden volgen zonder begeleiding in paaseieren de klas terecht bij het abc de schoolbegelei v erko pe r h oeveel dingsdienst in amsterdam in deze cursus klant doe maar tien werd onder meer aandacht besteed aan taalsti verkoper moet ik geld teruggeven muleringstechnieken dit schooljaar zullen klant doei ik ga even naar mijn tante kunstweb en het abc met een gezamenlijk invoeringsprogramma komen training van het aantal kinderen dat binnen de grote dramatische vaardigheden en training van groep in de gelegenheid gesteld kon worden vaardigheden met betrekking tot taalstimule om een dergelijke scene te spelen was uiter ring vinden volgens dit invoeringsprogramma aard beperkt binnen eenzelfde workshop plaats en worden hopelijk zullen kleuterleerkrachten die het dus meer met elkaar verbonden dit lijkt mij programma hokus sprokus gaan gebruiken in een goede zaak ook schoolbegeleiders en overweging nemen om tenminste een deel dramaconsulenten van buiten amsterdam zul van de drama activiteiten in kleine groepjes len op aanvraag met het invoeringsprogramma uit te voeren zodat alle kinderen tijdens deze aan de slag kunnen activiteiten gelegenheid krijgen actief deel te nemen aan interactie bovendien kunnen taalplan kleuter s alleen bij uitvoering van de activiteiten in kleine groepjes de differentiatiemogelijkheden zoals gezegd sluiten de hokus sprokus activi die het programma biedt de onderwerpen teiten thematisch aan bij de nt2 program zijn immers uitgewerkt in activiteiten van ma s knoop laat en taalplan kleuters bete verschillende moeilijkheidsgraad optimaal kent dit dat hokus sproku s de genoemde benut worden programma s aanvult de auteurs van hoku s sprokus geven duidelijk aan dat de dramati le e rkra c httraininge n sc h e werkvorme n de activi te it en uit knoop en laat niet kunnen vervangen m a ar aanvu ll en in de handleiding van hoku s spro ku s staat dat met de niet knoopactiviteiten en de niet de drama activiteiten zo beschreven zijn dat laatactiviteiten uit taalplan kleute rs gaan zij de leerkrachten deze zelfstandig kunnen uit echter minder zorgvuldig om in taalplan voeren voor leerkrachten di e al veel ervari ng kle uters wordt door middel va n weekroosters hebben met dramaspel in de kla s lijkt dit aangegeven welke woorden in een we e k goed te doen maar er zullen ongetwijfeld aangeboden moeten worde n en hoe deze ook leerkrachten zijn die die erva ri ng nog aangeboden kunnen worden daarbij wordt missen en drama als vak ook niet in hun doorgaans voor d rie van de vijf klassikale opleiding gekregen hebben zij zullen enige activiteiten verwezen naar de woordenschat training en begeleiding op dit vlak op prijs programma s knoop of laat voor de ove rige ste llen het afgelopen jaar waren s cholen in klass ikale activiteiten wordt of een ko rte amsterdam die met hokus sprokus wilden be schrijving gegeven of gebruik gemaakt van gaan werken financieel door de gemeente in praatsp e l janssen 1986 de laatstgenoemde de gelegenheid gesteld om bij e en dramacon taalplan activiteiten de activiteiten die boven sulent van kunstweb voorheen de skva de op de knoop en laat lessen kom e n kunnen stichting kunstzinnige vorming amsterdam volgens de auteurs van hokus spro kus vervan d ri e workshops te volgen in deze workshops gen worden door werkvormen uit hoku s kwamen zaken aan de orde als het spelend sprokus indien er sprake is van aansluiting bij beinvloede n van een situatie het gebruik van taalplan kl eute rs aan het slot van een activi ruimte en mate ri alen en de technische vaar teitenbeschrij ving wordt precie s vermeld hoe digheden die nodig zijn voor poppenspel de activiteit in het weekrooster van taalplan ook werden er door de dramaconsulent kle uters ingepast kan worden dat wil zeggen 264 moer 1997 5 foto hans boerrigter welke taalplan activiteit moet komen te ver belt de dokter en maakt een afspraak het vallen nu is het zo dat elke taalplan activi verhaal wordt eerst door de leerkracht teit eventueel vervangen kan worden door gespeeld waa rn a er ro llen onder de kinderen een andere activiteit mits daarmee de doel verdeeld worden aan het einde van de woorden die in het weekrooster staan ver activiteitenbeschrijving wordt vermeld dat meld daadwerkelijk aangeboden kunnen wor deze activiteit het best aansluit bij week i van den want om het aanbieden van die doel het werkplan ziek zijn en ingepast kan woorden gaat het in taalplan kleuters soms worden in het weekrooster van taalplan door lijkt het heel goed mogelijk om alle doel activiteit 5 poppenspel te laten vervallen woorden vijf a tien van een taalplan activi het ene poppenspel dat van taalplan wordt teit die komt te vervallen aan te bieden met dus ve rv angen door het andere poppenspel de vervangende hokus sprokus activiteit vaak dat van hokus sprokus lijkt dit echter met slechts enkele van de doelwoorden te lukken en in een aantal is dat bezwaarlijk nee op zich niet al naar gevallen zelfs met geen van de doelwoorden gelang de voorkeur van de leerkracht biedt zoals het volgende voorbeeld laat zien keuze voor het een voordelen boven het ander het poppenspel in hokus sprokus is keelpijn of gewond namelijk geheel uitgeschreven terwijl in taal plan a lleen beknopte aanwijzingen voor het in het overzicht voor taalplan gebruikers poppenspel worden gegeven maar zoals staat aangegeven dat bij het werkplan ziek gezegd het gaat in taalplan om het aanbieden zijn uit taalplan werkplan 2 groep 2 een van de doelwoorden wat zijn nu de doel hokus sprokus activiteit is bedacht namelijk woorden van bovengenoemde taalplan acti activiteit 3 onderwerp lichaam thema dit viteit zijn dit woorden als hoesten pijn ben ik de activiteit is een poppenspel met hebben keelpijn thermometer en koo rt s handpoppen het verhaal gaat over aapje die kortom de woorden die zeer waarschijnlijk pijn in zijn keel heeft en moet hoesten met de vervangende hokus sproku s activiteit bovendien blijkt hij koorts te hebben mama aan bod komen en ook op de bijbehorend e 1997 5 moer 265 woorden lij st vo o rk o m en n ee in de be tre f welkome aanvu llin g fende taalplan activit eit gaat het voor a l om een ander aspect van ziek zijn namelijk niet alle scholen met anderstalige leerlingen gewond zijn behalve griep en neusdrup maken gebruik van taalplan kleuters er zijn pels zijn de doelwoorden dan ook bloed veel scholen die wel met knoop en laat neus breken verband verbinden gips werken maar niet met taalplan omdat zij en flink van karakter de woorden die met taalplan niet nodig hebben gezien hun leer de vervangende hokus sprokus activiteit aan lingenpopulatie taalplan is bestemd voor de orde komen zoals keelpijn en koo rts scholen met meer dan zeventig procent zijn bijn a all emaal woorden die al eerder in de anderstaligen of omdat zij de werkwijze van week met het programma laat zijn aangebo taalplan minder geschikt vinden voor deze den aan de hand van het verhaal maarten is scholen biedt hokus sprokus als aanvulling op ziek indien taalplan gebruikers daadwerke knoop en laat een prima alternatief scholen lijk de hokus sprokus activiteit uitvoeren in die wel met taalplan werken en overwegen plaats van de taalplan activiteit dan betekent om hokus sprokus in te voeren zou ik het dit dat woorden rond keelpijn nog eens advies geven om geen activiteiten uit taalplan herhaald worden m ogel ijk aangevuld met te laten vervallen maar om de hokus sprokus nieuwe woorden terwijl woorden rond activiteiten als extra activiteit in te plannen in gewond zijn niet aan de orde komen het weekrooster de activiteiten bieden uit stekende mogelijkheden om de in taalplan doelwoorden taalplan aangeboden woordenschat nog eens te herha len en uit te breiden met extra woorden het is p ri ma als met een activiteit uit hokus vooral vanwege het speelse karakter van de sprokus woorden uit taalplan nog een s her activiteiten en de grote betrokkenheid die de haald worden en waar mogelijk aangevuld activiteiten teweegbrengen bij de kinderen is met extra woorden maar het is de vr aag of hokus sprokus een welkome aanvulling op de dit ten koste moet gaan van de aanbieding wat schoolsere nt2 programma s knoop laat van andere taalplan woorden een van de en taalplan belangrijkste redenen waarom taalplan ont wikkeld is is dat het aantal woorden dat met literatuu r knoop en laat int entioneel aangeboden wordt te b eperkt is gezien de woordenschatachter boers m m kienstra m j padmos taal s tand van anderstalige kleuters daarom zijn plan kle ut ers rotterdam het projectbureau in taalplan a an s luitend bij de kno op en laat 1 993 thema s extra activiteiten opgenomen met kleef m van knoop h e t in je oren nederlandse extra aan te bie den woorden dus bovenop taal voor kl e uters in meertalige groepen rotter de laat activiteiten over maarten die keelpijn dam projectbureau ovs rotterdam 1988 heeft e en extra activiteit over gewond zijn boers m m van kleef laat wat van je horen met woorden als ve rbinden en gips het nede rlandse taal voor kleuters in meertalige gro e aanbieden van deze extra woorden is voor pen rotterdam projectbureau ovs rotter taalplan gebruikers geen vrijblijvende bezig dam i 990 heid omdat het me estal scholen zijn met janssen j e a praatsp e l taalactivit e it en voor bijna alle en anderstalige leerli ngen o ver de kinde ren van 4 tot 7 jaar den bosch malm selectie van de woorden is bovendien terdege berg 1986 nagedacht het zijn woorden die kleuters naar damhuis r e a wo ord enlijs t voor 4 to t 6 het oordeel van kleuterleerkrachten in ieder jarigen e e n s treeflijst voor kleuters rotterdam geval moeten kennen damhuis e a 1992 bij projectbureau ovs rotterdam 1992 de werkplannen van taalplan horen tenslotte damhuis r interac tion and s econd language a cqui ook woordenschattoets en deze toetsen kun s ition participation and control in classroom nen alleen ge bruikt worden voor het met en conv ersations with young multilingual childre n van vorde ri ngen als alle doelwoorden uit een studies in language and language use t9 we rkplan daadwerkelijk aangeboden zijn ams terdam ifott 1995 266 moer 1997 5