Informatief schrijven – Communicatief en procesgericht schrijven

catherine milo dus gekozen voor een maximaal procesgerichte benadering h e leen velle koop zonder lezer kun je niet schrijven een onder deel van het traject is het lezen en becommen tarieren van elkaars teksten en het op grond daarvan herschrijven van de eigen tekst als informatief schrijven leerlingen elkaars teksten lezen en systema tisch van commentaar voorzien heeft dat een communicatief e n groter leereffect dan wanneer alleen de docent als lezer en beoordelaar optreedt rijlaarsdam procesgericht schrijve n 1989 traject is gemaakt voor de tweede klas van de basisvorming in de lessenserie worden de vol gende kerndoelen nagestreefd leerlingen het instituut voor leerplanontwikkeling sto kunnen zich schriftelijk uitdrukken ten be enschede wil in het project nederlands vo i richt hoeve van hun directe omgeving met het oog lijnen geven voor systematisch opgebouwd moeder op het geven van informati e taalonderwijs de auteurs van dit artikel maakten kunnen bij het verwerven van informatie ge binnen dit project een essenreeks schrijven voor de bruik maken van audio visuele media en tweede klas van het voortgezet onderwijs genaamd schriftelijke informatiebronnen traject in het volgende beschrijft heleen vellekoop kunnen op basis van reacties en suggesties van uitgangspunten en inhoud van deze essenreeks en anderen een eigen tekst herschrijve n doet catherine milo verslag van ervaringen met het kennen schrijfprocessen en schrijfprocedures werken ermee b esc h rijving esse n ree ks u itga n gs pu nte n de essenreeks biedt stof voor ongeveer vijf tien lesuren zij bestaat uit een grotendeels we zijn bij het ontwikkelen van de essenreeks zelfinstruerend leerlingenboek een paar do uitgegaan van drie veronderstellingen cumentatieteksten een cassette en een docen een schrijver wil iets bewerkstelligen bij een tenboek het leerlingenboek is ingedeeld in lezer leerlingen moeten leren schrijven met de vier schrijfstappen 1 bezinnen op het doel een duidelijk doel en publiek voor ogen de 2 informatie verzamelen 3 informatie ordenen communicatieve functie van de tekst staat en formuleren 4 lezen becommentarieren en voorop herschrijven schrijven is meer dan het schrijven zelf voor in het begin van de essenreeks krijgen leer de tekst op papier wordt gezet zijn er al aller lingen de opdracht om een tekst te gaan schrij lei voorbereidende taken verricht schrijven is ven waarin ze medeleerlingen informatie geven een proces waarin allerlei taalactiviteiten aan over een beroep voordat ze daarmee aan de slag bod komen we willen leerlingen het inzicht gaan moeten ze duidelijk voor ogen hebben bijbrengen dat het schrijfproces bestaat uit wat hun doel is informatie geven betekent ant stofvinding plannen formuleren en reviseren woord geven op vragen met behulp van enkele boland z j die stappen zijn terug te vinden eenvoudige opdrachten wordt bewezen dat een in traject leerlingen bakenen hun onderwerp goede informatieve tekst antwoord geeft op de af plannen ze lezen en luisteren in de fase van vragen die er bij de lezer leven een voorbeeld de stofvinding ze selecteren de hoofdzaken van een van die opdrachten staat vindt u op uit het verzamelde materiaal en ordenen die pag 249 afgedrukt plannen ze formuleren een tekst en brengen het is leerlingen direct duidelijk dat de uit daarin verbeteringen aan alle benodigde deel nodiging onvoldoende informatie biedt om vaardigheden krijgen aandacht op het moment dat zij geen antwoord geeft op de vraag op dat ze moeten worden ingeschakeld we hebben welke dag het feest gegeven wordt hieruit lei 248 moer 199 7 opdracht 3 in je brievenbus vind je de volge n de u i tnodiging feest wij suzan egbert en annelies zijn alle drie pa s jarig geweest daarom geven we een daverend feest je bent van harte welkom vanaf een uur of ach t in de garage bij annelies koningsstraat 7 het wordt een swingende party dus dos je lekker uit tot dan als je zin hebt in dat feest zul je eerst nog de telefoon moeten pakken om iets te vragen aan suzan egbert of annelies wat den ze af dat een tekst antwoord dient te geven is dus niet iets dat pas achteraf belangrijk is op vragen die een lezer over dat onderwerp kan het is ook vooraf een richtlijn een omschrij stellen ze moeten zich verplaatsen in de lezer ving van het doel waarnaar wordt gestreefd met behulp van enkele voorbeeldteksten over een gedeelte van dit formulier is hieronder beroepen bedenken leerlingen vervolgens wel weergegeven ke vragen de lezer van hun tekst beantwoord zou willen zien ze komen ten slotte uit op de de stap die volgt op het stellen van de lezers volgende zes lezersvragen vragen is het verzamelen van de antwoorden wat houdt het beroep in werkzaamheden leerlingen maken daarbij gebruik van docu welke eigenschappen en belangstelling heb je mentatie die bestaat uit teksten en een cassette nodig voor het beroep met interviews met beroepsbeoefenaars ge hoe zit het met de opleiding richt en systematisch aantekeningen maken en welke mogelijkheden heb je met het beroep samenvatten zijn de deelvaardigheden die hier eigen baas free lance hogerop komen aan de orde komen wat zijn de leuke en minder leuke kanten van het beroep wat kun je ermee verdienen geeft de tekst genoeg informatie dat wil zeggen krijg je als lezer antwoord op al je vragen de leerlingen hebben het doel nu concreet ge maakt ze moeten antwoord geven op een zes ja er hoeft niets bij tal vragen als ze dat doen hebben ze voldoende nee ik heb nog wat te vragen namelijk informatie daarnaast moet de informatie ook betrouwbaar en begrijpelijk zijn wat dat inhoudt ervaren de leerlingen door commentaar te le veren op een voorbeeldtekst met behulp van het commentaarformulier dat ze in een latere schrijver probeer in je nieuwe teks t fase weer gebruiken bij het becommentarieren op die vraag vragen antwoord te geven van elkaars teksten het commentaarformulier 1992 7 moer 249 we geven een voorbeeld van een opdracht waarin leerlingen systematisch teksten over opdracht 1 0 het beroep van hun keuze lez en om antwoor den te verzamelen op de lezersvragen die ant lees j e teksten ee r st rustig een keer helemaal door woorden hebben ze daarvoor per lezersvraag ga nu i n je teksten zoeken naar antwoorden a l s je een op losse vellen geschreven stukje tegenkomt dat antwoo r d geeft op een vraag zet je dat stukje tussen haakjes het numme r van de als het bedenken van de vragen en het verza vraag zet j e ervoor in de kantlijn melen van de antwoorden is geschied zijn be schrijf nu de antwoorden pe r vraag op het b ijbehoren langrijke stappen van het schrijftraject achter de b laadje schrijf de antwoorden n i et letterlijk ove r de rug de volgende stap het formuleren kan maar vat ze steeds kort samen achter het antwoord worden genomen vaak wordt deze stap veel te zet je de bron dus tekst a of tekst b vroeg gemaakt waardoor de kans op struike len groot is leerlingen gaan de informatie ordenen en formuleren eerst per onderdeel daarin hebben aangebracht uit de observaties vraag waarbij verschillende ordeningsprinci konden de volgende conclusies getrokken pes chronologisch tegenstelling van belang worden rijk naar onbelangrijk en voorbeelden worden als rode draad door de lessenserie loopt een aangereikt dan de onderdelen onderling waar zestal zogenaamde lezersvragen zoals wat begin je mee ten slotte worden inleiding en houdt het beroep in en wat kun je met het slot zin verbindingszinnen kopjes en titel beroep verdienen met behulp van deze vra gemaakt gen verzamelen de leerlingen informatie over dan zijn de leerlingen op het punt beland dat het beroep van hun keus de vragen geven hun dikwijls als finish wordt gezien ten onrechte een idee van wat er straks in de eindtekst zal want er is nog niet bereikt waarnaar gestreefd moeten staan deze lezersvragen werken goed werd een tekst is er om gelezen te worden er leerlingen zijn echt nieuwsgierig naar de ant is niet geschreven als er niet gelezen is daar woorden en ze voelen zich dan ook gefrus om bestaan de laatste schrijfstappen uit het treerd als ze niet zo gauw kunnen ontdekken aanbieden van de tekst aan lezers klasgenoten wat bij voorbeeld een piloot verdient de vra die vertellen of hun vragen volledig duidelijk gen werken dus motiverend ook blijken de en betrouwbaar beantwoord zijn daarbij ge vragen voldoende steun te bieden bij het selec bruiken ze het commentaarformulier met tief lezen en luisteren door de vragen weten behulp van het lezerscommentaar herschrijven leerlingen naar welke informatie in de docu de leerlingen hun tekst mentatie ze op zoek zijn en maken ze relevante aantekeningen he t werke n me t traj ec t het commentaarformulier dat uitgeprobeerd werd was te ingewikkeld over het algemeen de lessenreeks traject werd in opdracht van de leverden leerlingen weinig gedegen commen s l o geschreven de eerste versie is geevalueerd taar op elkaars teksten behalve de gecompli door de vakdidactici jan boland en helge ceerde vorm van het formulier speelt hier bonset en door ad van hassel een ervaren waarschijnlijk ook mee dat jonge leerlingen docent nederlands naar aanleiding van hun het erg moeilijk vinden om negatieve opmer op en aanmerkingen is de eerste versie op en kingen over elkaars werk te maken ook al was kele punten gewijzigd de herziene tweede van tevoren duidelijk uitgelegd dat het com versie is in de praktijk uitgeprobeerd de proef mentaar bedoeld was om elkaar te helpen lessen werden in een tweede klas ntnvo xnvo leerlingen die wel goed commentaar hadden gegeven en geobserveerd op basis hiervan zijn gekregen deden daar niet zoveel mee als je zou nogmaals enkele wijzigingen doorgevoerd hopen blijkbaar konden ze niet zelfstandig wat resulteerde in de hiervoor beschreven les aan de hand van het commentaarformulier be senreeks derde versie denken wat ze dan aan hun tekst zouden kun hieronder bespreken we het uitproberen van nen verbeteren het ontbrak in de uitprobeer de tweede versie en de wijzigingen die we versie van traject aan aanwijzingen voor het opstellen van een herschrijfplan 25 0 moer 1992 7 na afloop van de lessenserie is de leerlingen tussen lezen luisteren schrijven en overleggen een vragenlijst voorgelegd om te zien wat ze ten slotte wordt ook als positief punt ge onthouden hadden en wat ze ervan vonden noemd dit leverde de volgende resultaten op minder leuk vonden sommigen dat het veel zestien van de 23 leerlingen weten nog een of werk en langdradig was vijftien lessen achter meer van de drie eisen aan een informatieve elkaar met hetzelfde onderwerp bezig zijn hoe tekst te noemen de bedoelde eisen waren in afwisselend de opdrachten ook zijn is inder formatie moet voldoende zinvol en geloof daad wel lang leerlingen merken op dat ze waardig zijn sommigen noemden alternatieve graag een echte beroepsbeoefenaar zouden eisen als leesbaarheid en begrijpelijkheid vrij willen interviewen ze zouden het ook leuk wel iedereen weet nog wat een bron is en kan vinden zelf een ander beroep te kiezen en illu daar voorbeelden van geven straties bij het opstel te maken van de drie beroepen brandweerman taxi chauffeur en piloot m v was piloot het meest het resultaat van al dit plannen informatie gekozen beroep speelt hier mee dat de proef zoeken en ordenen levert teksten op als dit lessen in amstelveen gegeven zijn mogelijk opstel van een leerling hebben leerlingen familie die iets met schiphol te maken heeft leerlingen vonden dat ze vol een piloot heeft een druk leven met een grote ver doende en begrijpelijke informatie kregen over antwoordelijkheid op zich hij moet zijn passagiers het beroep van hun keuze tussen haakjes de veilig naar de gewenste plek brengen wat houdt drie beroepen hebben een mannelijk imago het beroep in voordat de piloot gaat vliegen valt maar de teksten waaruit leerlingen hun stof er nog heel wat te regelen twee uur van te voren moeten halen gaan over mannelijke en vrou gaat de piloot zijn vlucht bespreken met de crew welijke beroepsbeoefenaars bemanning hij bespreekt o a hoe hoog hij gaat leerlingen werd gevraagd uit te leggen hoe vliegen hij stippeld de route uit en bestudeerd de je een informatieve tekst schrijft met deze weersomstandigheden als het vliegtuig na alle vraag wilden we er achter komen hoeveel er controllen vliegklaar is en de passagiers en de be van de aanpak van het schrijven was blijven manning kan ergevlogen worden de piloot moet al hangen bijna iedereen noemde het doorzoe zijn aandacht erbij houden vooral bij de tientallen ken van documentatie op antwoorden de le metertjes althans op de helft van het deshbord de zersvragen over beroepen hadden dus indruk andere helft is dubbel voor de piloot zijn medewer gemaakt ook het uitwerken en samenvoegen ker van verschillende tekstonderdelen en her schrijven worden vaak genoemd leerlingen dit is een stukje uit een eindtekst van een leer hebben dus geleerd dat je een tekst ook in ling een levendige beschrijving van hoe de stukjes kunt schrijven en kunt verbeteren in werkdag van een piloot eruitziet de eindtek plaats van in een keer achter elkaar door te sten laten zien dat leerlingen over het alge schrijven aan een definitieve versie opvallend meen veel informatie hebben verzameld de is dat slechts een op de drie leerlingen het vra meesten kunnen makkelijk een tekst van twee gen of geven van commentaar noemt blijk tot drie proefwerkvellen produceren jammer baar hebben ze dat niet als erg belangrijk in het genoeg blijven sommigen in hun woordkeus schrijfproces ervaren ook de bedoeling van erg dicht bij de documentatie hoewel de op het herschrijven is nog niet iedereen duidelijk dracht aangaf dat ze hun eigen woorden moes blijkens hun formuleringen heeft een aantal ten gebruiken dat maakt hun teksten nogal leerlingen het opgevat als je klad in het net droog en onpersoonlijk degenen die wel overschrijven afstand hebben genomen van de voorbeeld wat vonden leerlingen van de schrijflessen teksten en eigen formuleringen gebruiken gewaardeerd werden zowel het samenwerken komen daardoor tot een veel originelere leven als het zelfstandig werken ook vonden ze het diger tekst leuk dat ze moesten nadenken om de informa het is moeilijk een lopende tekst te maken tie uit de bronnen te halen en bij een van de van al die verschillende informatie onderde lezersvragen onder te brengen de afwisseling len al verschilt dat ook erg van leerling to t 1992 7 moer 25 i leerling leerlingen hebben zowel moeite met kost werden achter elkaar gegeven dit ont het maken van verbanden tussen alinea s als lokte enkele leerlingen de verzuchting dat het tussen zinnen nu is het leggen van verbanden allemaal wel wat langdradig werd in de do ook erg abstract voor een tweedeklasser en iets centenhandleiding is nu dan ook aangegeven waarmee in de toekomst nog flink geoefend waar de serie opgedeeld kan worden in blokjes zal moeten worden van drie tot vier lessen waartussen steeds een grappig genoeg nodigt de manier waarop de pauze ingelast kan worden informatie tijdens het verzamelen geordend werd namelijk per lezersvraag er ook toe uit traject zal dit najaar gepubliceerd worden bij haar op die manier in de tekst te verwerken de slo zonder dat ze daartoe opdracht hadden gekre gen verwerkt een aantal leerlingen de stof per literatuu r onderdeel met witregels en tussentiteltjes zo dat er vaak heel overzichtelijke teksten ont boland j schrijfblok een handleiding voor het staan maar een goed geordende tekst is nog schrijfonderwijs in de eerste fase van het voortgezet niet automatisch een goed lopende tekst de onderwijs enschede sto z j verbanden tussen de verschillende onderdelen rijlaarsdam g c w de consequenties van het worden vaak niet gelegd schrijfonderzoek voor schrijfonderwijs in levende talen 1989 440 p 268 270 b e lan g rijk ste ve ra nde r i n gen na het uitproberen van de lessenreeks zijn op basis van de observaties en de resultaten van de vragenlijst enige veranderingen doorgevoerd het was duidelijk dat er iets met het commen taarformulier gedaan moest worden het was te moeilijk te veel en leerlingen wisten na het gebruik nog niet hoe ze hun tekst konden ver beteren we wilden het niet laten vallen omdat het erg belangrijk is dat leerlingen kritisch leren kijken naar eigen en andermans teksten en dat ze leren inzien dat teksten vaak nog vatbaar zijn voor verbetering het formulier is dus ingekort en duidelijker leesbaar gemaakt leerlingen krijgen enkele vragen over de tekst voorgelegd en moeten steeds kiezen tussen twee antwoorden in het ene geval hoeft de schrijver niets te verbeteren in het andere ge val staat de aanwijzing hoe de tekst verbeterd moet worden vetgedrukt het commentaar formulier kan dus meteen dienen als her schrijfplan de uitprobeerversie van de lessen was wat al te eenzijdig gericht op het informatieve aspect van de tekst leerlingen willen ook graag boeiende teksten schrijven en lezen we heb ben dus als nieuwe eis ingevoerd dat de tekst een pakkende titel een leuke beginzin en een duidelijke slotzin moest hebben tevens kun nen leerlingen in het commentaarformulier aangeven of ze de tekst boeiend vinden de ongeveer vijftien lesuren die de hele reeks 252 moer 1992 7