Met ongeletterde ogen – Een analfabete kijk op geschreven taal

elke order wordt uitgevoerd aan de hand elke order wordt uitgevoerd aan de hand een schriftelijke productieopdracht het een schriftelijke productieopdracht het aan de hand van zo n aan de hand van zo n verondersteld nogal wat vaardigheden bij verondersteld nogal wat vaardigheden bij werknemers wij geven daar enkele werknemers wij geven daar enkele beelden van beelden van bulletin voor docenten in de alfabetisering nummer 2 2002 onder de loer na een eerder onderzoek naar de wijze waarop volwassen allochtonen leren lezen in het nederlands als tweede taal 1 deed jeanne kurvers een stapje terug ze vroeg zich af met welke ideeen en begrippen over taal en geschreven taal analfabeten eigenlijk het onderwijs binnenkomen op dat terrein is er veel bekend over het denken van jonge kinderen maar heel weinig over het denken van volwassen analfabeten in dit nummer wordt ingegaan op de kennis van volwassen analfabeten over schrift en geschreven taal in een volgend nummer wordt ingegaan op wat analfabeten weten over taal met ongeletterde ogen 2 een analfabete kijk op geschreven taal jeanne kurvers kub babylon op enig moment in hun leven leren kinderen dat geschreven taal er anders uitziet dan andere visuele patronen ze leren dat sommige patronen als schrift getypeerd kunnen worden en andere niet ze leren dat er veel variatie is in wat schrift genoemd wordt ze leren dat volwassenen iets doen met schrift ze leren dat schrift informatie bevat ze leren dat schrift geproduceerd kan worden en tenslotte leren ze dat schrift een specifieke relatie onderhoudt met de taal die ze spreken adams 1990 hoe zit dat bij volwassen analfabeten wat weten zij over geschreven taal daarover bestaan wel anekdotes en observaties in de literatuur maar die gaan meestal over analfabeten in orale samenlevingen die voor het eerst van hun leven geschreven taal zagen dat ligt heel anders voor analfabeten in nederland in de 21e 1 eeuw zij zien dagelijks vele vormen van schriftgebruik en geschreven taal om hen heen en hebben allemaal lezers en schrijvers in de familie de vraag wat analfabeten weten over geschreven taal is ook relevant omdat die vraag raakvlakken heeft met twee verschillende visies op hoe iemand leert lezen en schrijven de eerste visie gaat er van uit dat mensen min of meer vanzelf leren lezen wanneer ze gewezen worden op de betekenis van geschreven woorden het verschil tussen een beginnende en een gevorderde lezer is dan vooral dat de laatste veel meer woorden herkent de andere opvatting gaat ervan uit dat er een kwalitatief verschil bestaat tussen een beginnende en een meer gevorderde lezer met andere woorden de beginner gaat anders om met geschreven woorden dan de gevorderde vanuit de eerste visie zou je verwachten dat volwassen analfabeten al redelijk goed geschreven taal die ze vaak gezien hebben kunnen interpreteren bij de tweede visie is dat nog maar de vraag het onderzoek beten en kleuters zoal weten en denken over geschreven taal werden verschillende zaken aan het onderzoek namen in totaal 73 voorgelegd aan de hand waarvan een gesprek informanten deel een kerngroep van 25 werd gevoerd analfabeten en daarnaast twee referentie zo werd bijvoorbeeld gevraagd of ze groepen 24 kleuters en 23 laagopgeleide opschriften uit hun eigen omgeving als maar wel geletterde informanten de uitgang wc of verboden toegang herkenden of informanten uit de drie groepen kwamen uit ze logo s als mcdonalds hema of blokker dezelfde etnische groepen en dezelfde wijken herkenden welke letters ze kenden in vier middelgrote steden het onderzoek werd hoofdletters en kleine letters of ze uitgevoerd in vier verschillende talen berber onderscheid maakten tussen schrifttekens en somalisch turks en nederlands de andere visuele symbolen als plaatjes of analfabeten uit het onderzoek kwamen uit krabbels of ze van een aantal uitingen aan marokko vooral berbertaligen turkije konden geven wat volgens hen wel en niet somalie en een enkeling uit suriname de geschreven zou kunnen worden schrijftaal meesten waren vrouwen in totaal 6 mannen en om een beeld te krijgen van ideeen van en 19 vrouwen ouder dan dertig jaar en al niet lezers over de correspondentie tussen lang in nederland gemiddeld vijftien jaar schrift en spraak werd aan de hand van een maar er waren ook zeven nieuwkomers die nog ter plekke geschreven zin nagegaan of de maar kort in nederland waren op twee na informanten wisten waar precies wat zou staan waren ze allemaal begonnen met alfa steeds werd zo veel mogelijk doorgevraagd betiseringsonderwijs in het nederlands als bijvoorbeeld waar zie je aan dat daar hema tweede taal sommigen zaten net enkele staat hoe weet je dat dit om te lezen is of weken op les enkelen al een jaar maar in alle waarom kan dit volgens jou niet geschreven gevallen ging het om niet intensief onderwijs worden van twee ochtenden per week vooraf werd met de analfabeten een uitgebreid gesprek in het navolgende worden eerst enkele gevoerd om iets te weten te komen over hun fragmenten gegeven van de reacties van een achtergronden hun taalgebruik de ervaringen van de analfabete cursisten en daarna wordt die ze hadden met geschreven taal en hun verteld of de andere analfabeten op dezelfde ideeen over wat ze wilden leren en tot dusverre wijze reageerden of juist heel anders geleerd hadden ook werd gevraagd naar wat tenslotte worden enkele algemene conclusies wij schoolse kennis en vaardigheden noemen getrokken zoals kennis van dagen van de week maanden van het jaar de klok reizen met het kachoura een casus openbaar vervoer tellen rekenen prijzen en het omgaan met geld op dat onderdeel wordt kachoura is een van de analfabete informanten hier niet ingegaan met wie het gesprek mee in het nederlands is om een beeld te krijgen van wat de gevoerd zij is 42 jaar komt uit marokko twee groepen niet lezers volwassen analfa 2 spreekt thuis met haar man marokkaans wat de belangrijkste afkortingen arabisch en met haar kinderen soms betekenen marokkaans en soms nederlands ze is sinds haar 17e jaar in nederland als kachoura van rekenen zijn onder meer gevraagd wordt of ze haar naam kan schrijven vaardigheden een vereiste om zegt ze dat de docente haar dat wel geleerd heeft maar dat ze dat alleen maar kan als ze een voorstelling maken van de af kan kijken de onderzoeker schrijft vervol het product aan de hand van gens haar naam op schatten opgegeven schatten staat hier jouw naam denkje opgegeven ja dat is mijn naam dat is kachoura goed hoe weet je dat waar zie je dat aan aan deze wijst de hoofdletter kaan de onderzoeker schrijft vervolgens kamer op en hier staat hier ook jouw naam ja kijk maar wijst opnieuw naar de k of nee deze is anders vergelijkt met eerder opgeschreven naam elke order wordt uitgevoerd aan de hand een schriftelijke productieopdracht het aan dede hand hand vanvan zo n logo s verondersteld verondersteld nogal wat nogal watvaardigheden bij werknemers wij geven daar enkele opschriften debeelden onderzoeker van pakt de kaart met logo s de kaart met opschriften wordt gepakt en er wordt verteld dat daar woorden opstaan die en deze staat daar iets bij watje wel eens kachoura misschien op straat bij de reclame gezien hebt of in winkels wel eens gezien heeft dat is cee en aa wijst op logo c a ja hoe weet je dat dat zie ik aan dit woordje wijst op logo staan hier woorden bij die je wel eens c a gezien hebt herken je iets wat is dat c a kijkt even aandachtig nee nooit winkel van kleren toch gezien ze wijst edah aan deze ook niet wijst naar onderste ik ken deze letters wel maar ben gedeelte vergeten wat het is ik denk v d nee nooit gezien daar let ik niet op blokker dat is blokker ja toch waar zie je dat aan kachoura herkent geen van de opschriften zij weet ik niet wimpelt de kaart dan ook snel af mcdonalds ja dat is mcdonalds die zie ik heel vaak dat zie ik aan deze wijst de werk kregen de onderzoekers bogen aan de productiementor een afdelingschef die de hele van een nog vrij ambachtelijke van de overige opschriften herkent kachoura er geen meer ze denkt bij venz dat er cola staat en bij postkantoor dat er winkel staat opschriften met opvallende beeldkenmerken zoals de bogen van mcdonalds of de blokken elke order wordt uitgevoerd aan de hand van van blokker herkent ze wanneer alleen een schriftelijke productieopdracht het werken lettertype en kleur bepalend zijn zoals bij edah anwb of postkantoor weet ze het niet 33 eigenschappen schrijftaal wat denk je waar staat bal ik denk hier wijst op het eerste woord kachoura krijgt een aantal uitingen voorgelegd de met de vraag of die geschreven kunnen waarom denk je dat worden het gaat er niet om of kachoura dat weet ik niet precies zelf kan schrijven maar of iemand de docente leest de zin nog een keer bijvoorbeeld dat op zou kunnen schrijven wat staat hier denkje wijst kinderen aan de kinderen en hier wijst op tweede de zullen we beginnen buiten ali wat zou er nog meer staan wat staat hier ja dat kun je schrijven dat is een denk je wijst op spelen woord kachoura kun je ook schrijven de kinderen spelen met de bal televisie ja dat kan ook kachoura weet niet precies hoe ze zich de ik woon in nederland correspondentie tussen gesproken en ja dat kan want dat klopt geschreven taal moet voorstellen ze mijn moeder is een man veronderstelt dat bal en de kinderen een nee dat kun je niet schrijven moeder eigen plaats in de zin hebben maar buiten is geen man ook ze gaat er vanuit dat de op dezelfde plaats zal staan als kinderen en zowel bij deze ja dat is waar moeder is geen man maar zin als bij de volgende denkt ze ook een keer zou iemand dan toch op kunnen schrijven dat op de plaats van een woord de hele zin zou mijn moeder is een man kunnen staan zie het laatste antwoord nee nee als het niet klopt kun je dat tekens niet schrijven als het niet zo is kun je het niet opschrijven kachoura krijgt veertien kaartjes met de vraag tweehonderd goed te kijken wat erop staat en aan te geven ja dat kan bijvoorbeeld als het welke wel en niet om te lezen zijn kachoura tweehonderd gulden kost kijkt even en pakt dan de kaartjes met de de man lopen over straat tamiltekens de chinese karakters het nee dat kan niet niet op straat lopen arabisch en het kaartje met wat willekeurige op de stoep lopen dat kun je wel tekens geen letters die kriskras over de schrijven pagina staan die niet dat is chinees ze wijst op van de meeste uitingen vindt kachoura dat ze chinese karakters die niet dat is van geschreven kunnen worden al combineert ze marokko wijst op arabische letters en een bevestigend antwoord soms met het die weet ik niet wijzend op de andere noemen van een enkel woord uit de zin een twee uitzondering maakt ze voor onware zinnen die kunnen echt niet geschreven worden en de andere schrift spraak die zijn wel te lezen dit zijn letters wijst op de nederlandse woorden in de onderzoeker schrijft de zin de kinderen blokletters dit is een roos afbeelding spelen met de bal op en leest de zin nog een van een bloem dit is een reep chocola keer met aanwijzing van de achtereenvolgende afbeelding van een mondharmonica woorden duidelijk voor kachoura heeft goed en dit is gras wijst op de krabbels begrepen wat er staat kachoura typeert meteen twee schriftsystemen correct maar legt die niettemin meteen op de stapel niet om te lezen kennelijk maakt zij 4 een tweedeling tussen wel en niet door geschreven zin zou kunnen staan ai denken haarzelf te interpreteren kaartjes de meeste ze bijna allemaal iets wat niet waar is ook niet andere analfabeten reageren anders zij maken opgeschreven kan worden llissa bijvoorbeeld meteen een tweedeling tussen letters en vindt van de zin de winkel sluit om zes uur andere tekens of tussen kaartjes die om te dat die in het nederlands wel geschreven zou lezen zijn en kaartjes die om te kijken zijn kunnen worden maar in het somalisch niet want in somalie sluiten de winkels niet om zes uur en verschillende analfabeten vinden dat functiewoorden als de of in geen aparte plaats hoeven te krijgen in een geschreven zin die horen gewoon bij het erop volgend zelfstandig naamwoord i l i j rt j c verschillen tussen groepen wanneer je kijkt naar de reacties van de kalkoen verschillende groepen analfabeten kleuters en laagopgeleide geletterden zijn er een paar uitkomsten die het meeste opvallen r f dat de geletterden over het algemeen de opschriften herkennen hoeft niet te verbazen zij kunnen immers lezen wat er staat het is ook duidelijk dat de twee groepen niet lezers 0 o 0 0 0 o 0 de kleuters en de analfabeten de opschriften niet kunnen lezen maar de analfabeten herkennen die ook niet op een andere manier zoals soms gedacht wordt ook niet de opschriften die ze zeker vaker gezien hebben geschreven omgevingswoorden herken je dus ook niet zonder meer als globaalwoord dat i blijkt ook uit het feit dat juist een paar zogenoemde klankzuivere woorden als post door een enkeling wel herkend worden dus gelezen worden terwijl korte wc of juist heel lange woorden verboden toegang juist gemakkelijker op het eerste oog herkend zouden kunnen worden als je de woorden niet leest enkele van de kaartjes met tekens bij de logo s ligt het iets anders dan bij de opschriften logo s worden door de kleuters en niet alle analfabeten reageren zoals kachoura de analfabeten iets beter herkend dan op de vragen over geschreven taal arkem opschriften maar ook van de logo s herkennen een turkse analfabete bijvoorbeeld maakt bij de analfabeten er maar een paar namelijk de tekens systematisch onderscheid tussen vooral de logo s die visueel opvallende schrifttekens en andere visuele symbolen dit kenmerken hebben zoals de bogen van zijn letters en dit zijn plaatjes kent veel meer mcdonalds kleur of lettertype alleen zoals bij letters en op de vraag of iets geschreven kan de logo s van hema edah of postkantoor is worden hakt arkem een zin of een woord eerst kennelijk niet genoeg om logo s te herkennen in voor haar overzichtelijke stukjes te ie vi de niet lezers denken anders over de zyon als dat lukt vindt ze dat een zin of woord correspondentie tussen schrift en spraak dan geschreven kan worden de groep die de lezers zie bijvoorbeeld kachoura over de reageert zoals kachoura is relatief klein meer zin de kinderen spelen met de ba lezers analfabeten reageren bij sommige taken zoals beantwoorden bij zo n taak elke vraag correct arkem en bij andere zoals kachoura zij de volwassen analfabeten beantwoorden de kennen bijvoorbeeld wel meer letters dan vragen over het algemeen beter dan de kachoura weten beter dat er verschil is tussen kleuters zij hebben een beter zicht op hoe plaatjes en letters en weten redelijk goed aan geschreven taal zich verhoudt tot gesproken te geven wat op welke plaats in een 5 taal maar daar moet aan toegevoegd worden goed hoe schrift eruit ziet en ze weten ook heel dat enkele analfabeten die taak ook weigerden goed waar geschreven taal zoal voor gebruikt ik kan niet lezen en dat de meeste al een wordt en gebruikt zou kunnen worden vergelijk begin hadden gemaakt met lees en onze kennis van de streepjescode die schrijfonderwijs herkennen we goed temidden van andere bij de vragen over of iets wel of niet codes en we weten ook goed waar die voor geschreven kan worden ali of mijn moeder is gebruikt wordt we kunnen alleen aan de een man liggen de antwoorden gevarieerd streepjes niet zien of er nu melk of suiker staat de lezers vinden eigenlijk van elke zin die de binnenkant de code zelf en de wijze gesproken wordt dat die ook op papier kan waarop geschreven taal zich verhoudt tot staan een kwestie van opschrijven wat gezegd gesproken taal is veel lastiger voor de wordt de kleuters en de analfabeten denken analfabeten die leer je blijkbaar niet kennen daar anders over net als de geletterden door veel geschreven taal in je omgeving te vinden ze wel dat concrete namen van zien ook niet als iemand je af en toe vertelt wat mensen dieren of dingen geschreven kunnen een geschreven woord in de omgeving worden maar voor het overige denken ze betekent van veel blootstelling aan verschillend op twee na alle analfabeten zijn geschreven taal leren mensen in elk geval niet bijvoorbeeld tamelijk pertinent van mening dat vanzelf lezen onwaarheden niet opgeschreven kunnen die code moet je duidelijk nog leren en worden zo voegen bijvoorbeeld verschillende ook moet je kennelijk leren dat elk element van analfabeten als ze vertellen dat de zin in een gesproken zin terecht komt in een nederland is het koud geschreven kan worden geschreven zin dat is niet vanzelfsprekend als argument toe dat dat klopt en zeggen voor iemand die nog lezen moet leren die sommigen bij de zin gisteren regende het dat denkt misschien dat alle inhoudswoorden er die niet geschreven kan worden omdat het dag staan maar dat al die kleine functiewoorden ervoor niet regende andere analfabeten als lidwoorden voorzetsels of voegwoorden vragen zich meer af of ze zich een zin of woord niet perse geschreven hoeven te worden en voor kunnen stellen in een reele schrift geschreven taal heeft voor de analfabeten wel gebruikssituatie de zin in nederland is het een beetje de status van zondagstaal niet koud kan bijvoorbeeld geschreven worden alles wat je zegt mag ook in druk verschijnen omdat je dat in een brief naar marokko zou het moet in elk geval waar zijn en daarnaast kunnen schrijven het getal 200 ook omdat dat ook een beetje keurig als prijskaartje aan een voorwerp zou kunnen hangen samengevat de analfabeten kunnen net verwijzing als de kleuters over het algemeen geschreven taal goed onderscheiden van andere visuele m adams 1990 beginning to read thinking symbolen en net als de kleuters zijn ze and learning about print cam bridge ma mit helemaal niet goed in het herkennen van press opschriften en logo s en denken ze duidelijk anders over wat wel en niet geschreven kan 1 j kurvers k van der zo uw 1990 in de worden dan de lezers onder de volwassenen ban van het schrift over analfabetisme en de analfabeten kennen wel meer letters dan de alfabetisering in een tweede taal kleuters en ze weten meer van de amsterdam lisse swets zeitlinger correspondentie tussen gesproken en geschreven taal in beide gevallen heeft dat te 2 noot van de redactie dit is de titel van maken met het feit dat de analfabeten het proefschrift waarop de auteur op 22 inmiddels al begonnen zijn met lees en mei van dit jaar promoveerde aan de schrijfonderwijs en de kleuters nog niet katholieke univeristeit brabant de volledige titel is j kurvers 2002 met alles samengenomen zou je kunnen ongeletterde ogen kennis van taal en constateren dat de volwassen analfabeten een schrift van analfabeten amsterdam goed zicht hebben op de buitenkant van aksant isbn 90 5260 057 o geschreven taal en op de functies en het gebruik van geschreven taal ze weten heel 6